Ахборот хизмати фаолиятида оқ ва қора технологиялар

ЎзМУ Журналистика факультети талабаларига «Ахборот хизматлари» фанидан

доцент Тўлқин Эшбекнинг маърузалари

а4

10-мавзу: Ахборот хизмати фаолиятида оқ ва қора технологиялар

Режа:

  1. Оммавий алоқаларда муносабатларнинг хилма-хиллиги.
  2. Оқ ёки қора пиар (технологиялар) тушунчаси.
  3. Оқ PRнинг ўзига хос хусусиялари.
  4. Қора PR ва унинг салбий жиҳатлари.

Ташкилот Ахборот хизмати фаолиятида оқ ва қора технологиялар, деган тушунча мавжуд. Бу тушунча моҳиятини теранроқ англаш учун биз Ахборот хизматининг назарий асосларидан бири ҳисобланган жамоатчилик билан алоқалар (PR) фанига мурожаат қиламиз.

Соҳа мутахассисларининг қайд этишларича, жамоатчилик билан алоқалар, хусусан, одамлар билан муносабатлар ранг-баранг бўлиши мумкин. Кимдир сермулоҳазакорлик билан муносабатда бўлса, бошқаси қизиққонлик қилади. Ким ҳақдадир ижобий фикр айтилса, бошқаси ҳақида салбий гаплар қулоққа чалинади. PR нуқтаи назаридан буни соддагина қилиб: оқ ва қора пиар деймиз. Бу атамалардан уларнинг мазмун-моҳияти акс этиб турибди.

Оқ пиарда – оқкўнгиллик билан қилинадиган самимий муносабатлар ўз ифодасини топади.

Қора пиарда – ичиқоралик, кўнгли қоралик билан қилинадиган саъй-ҳаракатлар акс этиб тургандек… (Баъзилар шунақа гаплар айтаётганида ҳатто кимдир “бўяб гапиришга уста экан” деб писанда қилишини эшитгансиз).

Ахборот тарқатилишида маълум мавзулар тегишли рангга “бўяб” талқин этилади. Буни назариётчилар: оқ ёки қора пиар деб атайдилар. Ахборот моҳиятига кўра PRда бошқа ранглар ҳам учрайди.

Эътибор қилсангиз, деярли барча муносабатлар моҳиятида оқкўнгиллик ёки ичиқоралик нафаси сезилиб туради. Аксарият эзгу ниятли кишилар яхши мақсадлар билан ишга киришса, қайсидир кимсалар хатти-ҳаракатида ёмон, хатарли, ўз манфаатлари йўлида ғаразли ниятларини ҳам сезиш мушкул эмас.

Энди, жамоатчилик билан алоқалар (PR) бу – ахборотларни бошқаришга хизмат қилади. Ахборот қурилиши ва тарқатилиш механизмининг бир хил методларини қабул қилиш ва таъсир қилиш жараёнлари муҳим аҳамият касб этади. Ахборот етказиш каналлари ва аудиторияга таъсири жуда жиддий масаладир.

Энди ана шу оқ ва қора пиар ўртасидаги тафовутларни аниқлаштирамиз.

Оқ пиарнинг мақсади бу – ҳақиқий, чин ахборотни ташкил қилиш ва уни яхши мақсадларга тўғри, оқ усуллар ёрдамида етказишдир. Оқ пиарларни ҳам тушуниш осон эмас. Айтайлик, Ахборот хизматлари ўз ташкилотлари ҳақида асосан оқ пиар яратишга ҳаракат қилади. Ташкилотлар фаолияти ҳақида доим ижобий фикр айтишнинг эса ўзига яраша масъулияти борлигини тўғри тушунмоқ керак. Мухтасар қилиб айтганда, оқ пиар воситасида асосан ҳаққоний воқеликлар кўтаринки руҳда ёритилади. Бундай ахборот замирида ёлғон, юзаки гапларга ўрин қолмайди. Оқ пиар замирида ҳамиша ҳақиқат акс этади.

Оқ пиарнинг тўғри пиардан озми-кўпми фарқи бўлади. Тўғри пиарда бутун воқеликлар тўғриликча, ортиқча шарҳларсиз, бирор рангга бўямасдан баён этилади. Афсуски, бундай ахборотлар одамларда унчалик қизиқиш уйғотмайди. Одамларни қизиқтириш учун ахборотга “ранг” керак бўлади. Баъзи ижодкорлар буни “бадиий маҳорат билан тасвирлаш”, “сўз санъати маҳсули” сифатида талқин қиладилар. PR фанида эса уни тегишли рангларга “бўяш” деб таърифланади.

Қора пиардан асосан совуқ хабарлар, нохуш ахборотларни ҳосил қилиш ва ёмон мақсадларда ишлатишда фойдаланилади. Аксарият қора пиарлар замирида ёлғон-яшиқ, салбий маънодаги тўқималар, уйдирмалар ётади. Асли ичиқоралик билан тўқилган гап ҳеч қачон яхшиликка хизмат қилмайди.

Матбуотда қора пиар деб аталувчи тушунчани баъзилар “кир сиёсий технологиялар” деб талқин қилади. Уларнинг фикрича, қора пиарларнинг фаол қўлланиш даври – сайловлар жараёнида яққолроқ акс этади. Афсуски, қора пиарлар демократик асосда ўтадиган сайловлар жараёнида кўпроқ қўлланилади. Яъни, сайловолди ташвиқоти даврида баъзи сиёсий партиялар ҳамда номзодлар ўзаро курашларда бир-бирларини усталик билан ёмонотлиқ қилишга киришиб кетадилар.

Кўп ҳолларда устамонлар қора пиарни маданиятли шаклда, безаб-бежаб амалга оширишга ҳаракат қилади. Афсуски, бундай PRнинг қоралигини ёки қоралик даражасини англаб олиш анча мушкул…

Шу ерда рангли пиарни бизга яхши таниш бўлган рангли тарғиботга қиёслаб, ойдинлик киритайлик. Оқ пиар деб оддий тарғиботга айтилади. У кўпинча маълум бўлган жисмоний ва ҳуқуқий шахслар томонидан ОАВ орқали амалга оширилади. Шунинг учун оқ пиарларни биз ҳаётга қонуний йўл билан ижобий мақсадларда ва воситаларда қўлланилишини тушунамиз.

Қора пиар кўпроқ маблағлар орқали амалга оширилади ва бу тўловлар қонуний манбалардан қопланиши мумкин. Масалан, сайловолди ташвиқоти даврида сиёсий партиялар кураши учун анча-мунча пул сарфланади. Қора ниятда баъзи кимсалар қанча хатти-ҳаракат қилишса, қора пиарни амалга ошириш учун ҳам шундай йўл тутиши мумкин. Бу йўлда керак бўлса, кимларнидир сотиб олади, ёмон ишларга ёллайди… Минг афсуски, бунақа мўмай даромадни қўлга киритиш учун шай турганлар ҳамиша топилади… Бу қора мақсадларда амалга оширилгани учун ҳам ушбу усул қора пиар деб номланган бўлса ажабмас.

Нияти бузуқ, ёмон мақсад ҳаракат қилаётганлар интернетда ё бошқа оммавий ахборот воситаларида кўпинча “ниқоб” билан пайдо бўлади. Бунақа “ниқоб”ни тахаллус дея хаспўшлаш ноўрин. Негаки, тахаллус эгасини ҳамма билиши керак. Айтайлик, Жулқунбой асли Абдулла Қодирий эканлигини ўз даврида замондошлари яхши билганлар. Мутахассислар фикрича, қора тарғибот исми-шарифи номаълум шахс томонидан ёхуд руҳий таъсир йўли билан олиб борилади…

Қора пиарнинг турлари кўп, ҳар бири маълум маънога эга.

Биринчидан, қора пиарни ўзига хос “мажбурий тарғибот”, деб ҳисоблаш мумкин. Бунда кимдир бошқаларни шу ишга даъват этади, ўртага пул ё бошқа бойликни тикади, хуллас, мажбур қилади. Унча-мунча ақлирасо инсон ўзича қора пиар билан шуғулланмайди.

Иккинчидан, қора ниятда буюртма бериш усуллари ҳам ўзига хос қора пиар бўлиб қолади. Айрим нуфузли ташкилотлар, масъул шахслар, таниқли кишиларнинг обрўсини тўкиш учун атай махсус буюртма бериб қора пиар қиладиган кимсалар ҳам кам эмас. (Минг афсуски, бунақа қора ахборотларга тез ишониб қоладиган соддадил кишилар ҳам кўп. Масалан, “домла порахўр” ё фалон “санъаткор маънавий бузуқ”, пимадончи “мутасадди таъмагир” деса дарров ишонадилар. Исботинг борми, деб сўраб ҳам ўтиришмайди. Шунақа кир гапларга мойил баъзи кимсалар ҳатто “бу исбот талаб этилмайдиган гап” дея писанда қилишни хуш кўради, шунақа ҳолатлардан ҳузур қилади…)

Учинчидан, нашрга масъул шахс (раҳбар, муҳаррир) томонидан тавсия қилинмаган, лекин чоп этилган мақола ёки сурат ҳам қора пиар материали бўлиши мумкин. Бу таҳририятларда кам учрайдиган ҳодиса, бироқ, онда-сонда бўлса-да газеталарда шундай материаллар чиқиб кетади. (Масалан, бир оммабоп газетада ёритилаётган фоҳишалар ҳақидаги мақолага дзайнерлар интернетдан бир аёлнинг суратини олиб жойлаштирган. У ҳаётда яхши аёл бўлиб чиққан ва фарзандлари газетани судга берган…)

Тўртинчидан, сиёсий рақиблар бир-бирларининг обрўсини тўкиш учун қиладиган хатти-ҳаракатлари – қора пиарнинг кенг тарқалган туридир. (Буни кенгроқ маънода: ўзларини “мухолифатчи” деб атаб таниқли сиёсий арбоблар шаънига бўлмағур гаплар ёзиши мисолида ҳам кўриш мумкин. Ваҳоланки, “мухолифатчи” бўлишнинг ҳам ўз тартиб-қоидалари бор…)

Мутахассислар қора пиарнинг ОАВга нисбатан синонимини – “Жинса” деб атайдилар. “Жинса”ни ОАВда ишлатилган қора пиарнинг битта тури деб таърифлаш ҳам мумкин. Журналистикада анча илгари пайдо бўлган “Жинса” маъноси – радио, телевидениеда эфир вақтлари ва газета саҳифалари сотилиши билан изоҳланади1. Бу масалада мутахассислардан бири Евгений Пашенцев ўз фикрини қуйидаги сўзлари билан ойдинлаштиришга ҳаракат қилади: “Сайловчи юрагини забт этиш қийин ва қиммат, уни алдаш осонроқ”2. Кўриниб турибдики, барча нотоза пиарларни – қора пиар дейиш ўринлидир. Шуни айтиш жоизки, қора қилмишлари учун жазо олмаслик оқибатида биргина жамиятда эмас, балки ягона ахборот маконига айланган бутун жаҳонда қора PR авж олиб кетмоқда…

Мухтасар қилиб айтганда, қора PR ҳеч қачон яхшиликка, тараққиётга хизмат қилмайди. Уни “рақобатчи” деб ҳам бўлмайди. Чунки, рақобат аввало соғлом, ўзаро ҳурматга асосланган муносабатлар заминида пайдо бўлади.

Баъзи мутахассислар PRларни – cариқ, яшил ва бошқа ранглар билан ҳам атайдилар. Масалан, баъзилар хусусий газеталарни “сариқ PR” деб аташади. PRни шу тариқа турли рангларга ажратиш мумкин.

Ташкилот ва журналистларнинг жамоатчилик билан муносабатлари, фикр алмашишлар жараёнида назарий асосларга ва одоб-ахлоқ меъёрлари PR талабларига мос равишда амалга ошиши ушбу амалиётнинг дунё миқёсида кенг тарқалишига, жумладан, Ўзбекистонда ҳам равнақ топишига ёрдам беради.

Сайловлар жараёнини ОАВда ёритиш технологияларини илмий жиҳатдан таҳлил қилиш ва ўзлаштириш Ўзбекистон шароитида алоҳида эътиборга молик ҳодиса. Бунда ОАВ ва сиёсий партиялар вакиллари оқ ва қора PR тўғрисида ҳам тасаввурга эга бўлиши мақсадга мувофиқдир3.

Кундалик барча ташкилотларнинг жамоатчилик билан алоқалари асосан оммавий ахборот воситалари орқали амалга ошади. Шу нуқтаи назардан олиб қаралганда PR ва журналистика узвий боғлиқ экан, мазкур фан назариясини, жумладан, оқ ва қора пиар сирларини чуқур ўрганиш жамият ривожига ижобий таъсир кўрсатади.

_________________________________

1 Мўминов Ф.А. Паблик рилейшнз: история и теория. Т.: Ижод дунёси, 2003. Стр–97-98.

2 Пашенцев Е.Н. Паблик рилейшнз: от бизнеса до политики. 136-б.

3 Қаранг: Шукуров Б. Оқ ва қора ранглар. (Мўминов Ф. б-н суҳбат) //Ўзбекистон овози, 2004. 4 ноябрь.

You may also like...

Добавить комментарий

Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *

Можно использовать следующие HTML-теги и атрибуты: <a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <strike> <strong>