Jurnalistika tarixi

3-mavzuO‘RTA ASRLARDA YEVROPA PUBLISISTIKASI

2

ЎзМУ Журналистика факультети 3-босқич талабаларига «Жаҳон журналистикаси тарихи» фанидан маърузалар амалдаги икки алифбомизда тақдим этилмоқда.

Қадрли талабалар! Ҳар бир мавзуни эътибор билан ўқиб, 9-мавзу охирида тақдим этилган адабиётларни пухта ўрганинг. Сўнг, ушбу саҳифа адоғида билдирган фикрномаларингизга қараб Сизга балл қўямиз.

3

3-mavzu. O‘RTA ASRLARDA YEVROPA PUBLISISTIKASI

 Reja:

  1. Publitsistika davr ruhiyati;
  2. Publitsistika – bu xalqqa, ommaga murojaat demak;
  3. O‘rta asrlar publitsistikasining yo‘nalishlari;
  4. Publitsistikaning uch asosiy oqimi;
  5. 5. Publitsistikaning ifoda vositalari;
  6. Til imkoniyatlari;
  7. Publitsistik asarlarning janrlari.

O‘rta asrlarda davr ruhiyati. O‘rta asrlarda publitsistikaning yuzaga kelishi xristian cherkovi eng obro‘li arboblarining Bibliyadagi fikrlarga qarshi chiqishga ruxsat bermaganliklari bilan bog‘liq. Zero, ular hatto Muqaddas kitob (yozuv)ni sharhlashga ham yo‘l qo‘ymasdilar. Bu ish bilan faqatgina yuqori tabaqadagi din arboblari shug‘ullanishlari mumkin edi. Bu esa, tabiiy ravishda, boshqa faylasuflar noroziligini keltirib chiqarardi. O‘rta asrlar davrining ruhi publitsistik kurashlar, faol to‘qnashuvlarda o‘z ifodasini topdi. Publitsistik bahslar haqiqatni izlab topishga olib kelardi, shuning uchun xristian dini Uyg‘onish davrida o‘z o‘rnini tafakkurga bo‘shatib berishga majbur edi. Qisqacha aytganda, o‘rta asrlar «sokinligi» keyinchalik Uyg‘onish davri sifatidagi «portlash» tarzida namoyon bo‘ldi. O‘rta asrlar sharoitida publitsistika cherkovga qarshi kurashning eng kuchli vositasi va insonlar ommaviy-ma’naviy hayotining asosiy ifodasi bo‘lib xizmat qildi. O‘rta asrlar publitsistikasi namunalariga asosan Rim papasi maktublari, uning xalqqa, qirollar, imperatorlarga murojaatlari, cherkov farmonlari, din arboblarining maktublari, manifestlari hamda hukumatlar, qirol va vazirlarning ko‘plab ko‘rsatmalari, olimlarning bahslari, mualliflari yashirin (anonim) murojaatlar va boshqa shu kabi sanoqsiz hujjatlar yorqin misol bo‘la olishi mumkin.

Ikkinchidan, o‘rta asrlarga doir ko‘plab mashhur publitsistik asarlarda mualliflarning nomlari ko‘rsatilmagan. Bu o‘sha davr uchun oddiy hol, hatto qonuniyat edi. Odamlar turli sabablarga ko‘ra – kimdir tazyiqlardan cho‘chigani uchun, yana kimdir muayyan asarda ifodalangan fikrni xalqniki deb bilganidan kamtarlik qilib, o‘z ism-sharifini yashirar edi. Rim papasi va Yevropa qirollarining asarlariga to‘xtaladigan bo‘lsak, ular xalqqa aytilmoqchi fikrlarning asosiylari bo‘lmagan. Quyiroqda buning tahlilini keltiramiz.

Muhimi – o‘rta asrlar publitsistikasining qonuniyatlaridir. Ularni aniqlash uchun esa, ismlarni ko‘rsatish shart emas, deb o‘ylaymiz. Buning ustiga o‘sha mualliflarning asarlari hozirgi kunda uncha ham dolzarb emasligi bois bayonimiz uchun ortiqchalik qilishi va yetkazmoqchi bo‘lgan asosiy fikrimizning ilg‘ab olinishiga halaqit berishi ham mumkin. O‘rta asrlarda qozi rolini o‘tay olgan publitsistika keng halq ommasining taqdiri uchun javobgar tarzida namoyon bo‘lib, turli yo‘nalishlarda samarali rivojlanarkan, o‘sha davr mutafakkirligining ruhi va vujudiga aylana bordi. Din ustun kelishga qanchalik harakat qilmasin, unga qarshilik ham tobora kuchayaverdi. Publitsistikaning asosiy ikki yo‘nalishi aniq g‘oyalarni o‘zida mujassamlashtirgan holda, bir tomondan, falsafiy asarlarda hamda, ikkinchi tomondan, «uchar» publitsistika tarzida, ya’ni, xatlar, pamfletlar, murojaatlar, chaqiriqlar, nasihatlar ko‘rinishida namoyon bo‘lardi.

Bu davr publitsistikasi odamlarning ijtimoiy faolligini yuksak darajaga ko‘tardi, Yevropa xalqlarini va ular orqali boshqa qit’alarda yashovchilarni din, fan, xaqiqat, hokimiyat muammolari bilan qiziqtira oldi. Xalqlararo junbush avjiga chiqayotgan shunday bir zamonda odamlar bir-birlarini tushunishga harakat qilardilar, bir-birlari haqida batafsil bilishni istardilar. Bularning barchasi omma uchun ko‘p miqdordagi kerakli axborotni, yaqin masofaga, tor doiraga tarqaluvchi ovozdan farqli o‘laroq uzoq masofaga ommaviy axborotni yetkazib beruvchi vositaga bo‘lgan ehtiyojni yuzaga keltirdi. Boshqacha aytganda, bosma stanok kashf etilish arafasi bo‘lgan bir davr hukm surardi. Ijtimoiy ehtiyoj bunday kashfiyotni kun tartibiga chiqargan edi.

O‘rta asr publitsistikasining o‘ziga xosligi quyidagilarda o‘z aksini topdi. U xristianlik dini aqidalarining kuchli bosimiga qarshi tabiiy javob tarzida hayotga keldi. Ularga qarshi kurashish har qanday sog‘lom fikrli, faol ishga qodir faylasuf, siyosatchi, din arbobi, publitsist uchun muqarrarlik kasb etgandi. Lekin nima uchun aynan publitsistika o‘rta asrlarda yetakchi kuch bo‘lib maydonga chiqdi? Chunki u jamoatchilikka, uning ongiga nisbatan da’vogarlik qilardiki, keng xalq ommasigina bu kurashda kim haq yoki nohaqligini aniqlab bera olishini istardi.

Publitsistika – bu xalqqa, ommaga murojaat demak. Insoniyat o‘zini faqat taqdirga bog‘liq va hech narsaga qodir bo‘lmagan bir mavjudot deb his qilmasligi kerak edi. Zero, bunday tushuncha fojiali xato bo‘lib chiqishi ehtimoldan xoli emasdi. Insoniyat, agar din uni tahqirlashga, qobiliyatlarini yerga urishga urinayotgan ekan, lozim bo‘lsa, o‘z baxti, porloq kelajagi uchun hatto unga qarshi kurashish lozim, degan fikrga kelib qolgan edi. Dinga qarshi to‘g‘ridan-to‘g‘ri urush olib borish esa, keraksiz qurbonliklarga sabab bo‘luvchi har qanday xatti-harakat kabi bema’nigarchilikning o‘zi bo‘lib chiqardi. Shuning uchun so‘z va aql bilan g‘alabaga erishish vazifasi turardi. Faqat ilmiy va diniy risolalar sahifalaridagi zafarning o‘zi kamlik qilardi. Buning uchun aynan ommaviy muloqotlar, fikr almashuvlar, ommaviy bahs-munozaralar zarur edi. Publitsistika xuddi ana shunday ommaviy fikr almashuv vositasi sifatida shakllandi. U diniy aqidalarning bo‘g‘uvchi muhitida toza, musaffo havo kabi bashariyatni halokatdan asrab qoldi.

Publitsistikaning bunday yutuqlarga erishuvida Sharq olimlarining ilmiy va falsafiy faoliyati kuchli omil bo‘lib xizmat qildi. Publitsistlar, faylasuflar va boshqa soha olimlarining bir shahardan ikkinchi shaharga, bir mamlakatdan boshqa mamlakatga ko‘chib yurishlari o‘sha davrning muhim belgilaridan hisoblanardi. Bunga sabab, o‘sha paytlarda ommaviy muloqotning bosma, yozma shakllari mavjud bo‘lmagani edi. U paytlarda qo‘lyozma kitoblar ham juda kamligi va qimmatligidan keng ommaga yetib bormasdi. Shuning uchun fan va falsafa og‘zaki bahslar jarayonidagina rivoj topar edi. Ko‘p olim–publitsistlar xuddi shunday ish tutishlari natijasida eng ilg‘or g‘oyalar shahardan-shaharga «ko‘chib», takomil topib borardi. Masalan, ular antik dunyodan Sharq mamlakatlariga ilg‘or fikrlar tarzida o‘tib, so‘ngra rivojlantirilib, sayqal berilgach, yana Yevropa mamlakatlariga taqdim etildi.

O‘rta asrlar publitsistikasining yo‘nalishlari. Kurash, agar u to‘g‘ri olib borilsa, doimo xaqiqatni, adolatni izlashga undaydi. Mutafakkir insonlarning mafkuraviy kurashi umumjahon, umumsayyora miqyosida nohaq bo‘lishi mumkin emas, chunki u doimo odamlar hayotini yaxshilashga qaratilgan bo‘ladi. O‘rta asrlarda turli oqimlar orasidagi bahs-munozaralar orqali aynan shunday vaziyatlarda haqiqat tug‘ilishi mumkinligi haqidagi fikr ko‘p marotaba isbotlangan. Haqiqatgo‘ylikka erishishda odamlar yangi, ratsional, ishonchli asosga, metodologiyaga tayanar edilar. Buning hosilasi o‘laroq o‘rta asrlarda yangi fanlar paydo bo‘ldi. Inson tafakkurining o‘zgacha talqinlar izlashi Uyg‘onish davriga olib keldi. Aynan o‘rta asrlar qa’rida birinchi dorilfununlarning paydo bo‘lishi bejiz emas edi.

Ilmiy va ijtimoiy fikrning eng dastlabki obro‘li manbalaridan bo‘lmish Arastu va boshqa antik olimlarning ilmiy merosiga, Bibliyaga murojaat etish o‘rta asrlar publitsistikasining tamoyillaridan biri sifatida amal qildi.

O‘rta asrlar publitsistikasining muhim yo‘nalishlaridan yana biri – mutafakkirlikning o‘sha davrdagi rivojlanish qonunlaridan bo‘lmish haqiqatning ikki tomonlama mohiyatga egaligini tasdiqlash g‘oyasi edi. «Ikki haqiqat» (ikki tur haqiqat) atamasi orqali haqiqat haqidagi ta’limot nazarda tutilardi, chunki falsafiy va diniy izlanishlar bu ma’noda ikki xil yo‘lda edi. Falsafa materiyaga yaqinlashsa, dinshunoslik ruhga yaqin turardi. Haqiqatning ikki xilligi haqidagi ta’limot aynan o‘rta asrlarda paydo bo‘lib, ko‘pchilik tomonidan tan olindi. Ushbu ta’limot mualliflari Arastuga tayanishardi.

Arab faylasufi Ibn Rushd (1126-1198) haqiqatning ikki xilligi haqidagi ta’limotni yaratgan obro‘li mutafakkirlardan bo‘ldi. Yevropada bu ta’limot averroizm nomini oldi. U XIII asrda gullab-yashnadi va Yevropada Uyg‘onish davrigacha bir necha asrlar davomida ommaviyligini yo‘qotmadi. Ibn Rushdning ismi lotinchasiga «Averroes», ta’limoti esa, «averroizm» deb nomlandi.

Yevropa averroizmining yetakchi maktabi XIII asr fransuz averroizmidir. Parijdagi universitet averroizm markazi, Siger Brabantskiy esa uning yorqin namoyondasi bo‘ldi. Angliyada nominalizm falsafasining vakillari Ioann Duns Skott hamda Uilyam Okkam haqiqatning ikki xilligi tarafdorlari bo‘lib chiqishdi. Ibn Rushd abadiylik g‘oyasini, ya’ni, dunyoning yaratilmaganligi, ruhning o‘limga moyilligi, haqiqatning ikki tomonlama mohiyati haqidagi ta’limotni ishlab chiqarkan, bilim, e’tiqod (din) va falsafani dinshunoslikka qarshi qo‘ydi. Bunday zid qo‘yish, aslida, Arastu tomonidan amalga oshirilgan edi. Lekin bu averroizmda yaqqol o‘z aksini topdi, chunki ushbu ta’limot g‘ayridiniy g‘oyalarni, hayotbaxsh fikr erkinligini targ‘ib qilardi. Arablarning falsafiy nazmiy va nasriy asarlaridan XIV asrda Fransiyada provansal she’riyatga qabul qilib olingan ta’limot XVI asrdagi buyuk materializm va Uyg‘onish davriga zamin tayyorladi.

Davrning yana bir muhim tamoyillaridan biri ritorika bo‘lgan edi. Notiqlarning chiqishlari o‘sha davrning qonuniy jihatlaridan biri sifatida maydonga chiqdi, chunki odamlarni ishontira bilish oson ish emasdi. Bunda mazmunning dolzarbligi kamlik qilardi, uni bir qolipga solish uchun yorqin publitsistik shakl zarur edi va bu notiqlik san’ati ko‘rinishida namoyon bo‘ldi. Foyaviy-siyosiy qarashlar va nuqtai nazarlarning ochiq-oydinligi ommaviy auditoriya diqqatini o‘ziga jalb qilishi bilan qimmatli ahamiyat kasb etardi.

Abu Ali ibn Sino va Ibn Rushdning o‘rta asrdagi Yevropa publitsistikasi g‘oyalarining taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgani e’tirof etiladi. Ibn Sino Arastuning metafizika, gnoseologiya va mantiq sohalaridagi an’analarini davom ettirdi. Ibn Sino fikricha, dunyoning yaratilishi vaqt bilan bog‘liq emas, dunyo Xudoning vaqtdan tashqari emonatsiyasi, ya’ni, ruh va tana (vujud) ongining intihosi, universal tafakkur va dunyoviy ruh alohida-alohida ong va ruhlarga bo‘linadi. Bu fikr bir oz bo‘lsa-da, dahriylikka yaqin turadi, shuning uchun musulmon dinshunoslari, jumladan Eron faylasufi G‘azzoliy Ibn Sinoni dinsizlikda va kofirlikda ayblaydi. Umuman olganda, Ibn Sinoning falsafiy, ilmiy asarlari Sharqda juda mashhur edi, shuning uchun ular Farbga ham tezda ko‘chib o‘tdi. O‘rta asrlarda Yevropa universitetlari asosan Ibn Sino va Ibn Rushd g‘oyalariga tayanardi. Ibn Sino fikricha, tabiat Xudo tomonidan yaratilgan, uning ibtidosi Xudo bilan bog‘liq, keyinchalik esa, tabiat o‘z qonunlariga asosan rivojlangan. Aynan mana shu dahriylik unsuri musulmon dinshunoslariga ham, xristianlarga ham yoqmasdi. Ibn Rushd keyinroq, 1126-1198 yillarda yashab o‘tgan, shuning uchun bo‘lsa kerak, u Arastuga kengroq va batafsilroq sharhlar berish imkoniga ega bo‘lgan. Uni hatto eng usta sharhlovchi deb ham atashadi. Ibn Rushd G‘azzoliyning Ibn Sinoga qarshi fikrlariga javob beradi, unga qarshi bitilgan raddiyalarga o‘z raddiyasini yozadi. Bu bahs-munozara faqat fan doirasidagina emas, balki publitsistikada ham davom etdi. Ibn Rushd tafakkurning bilish xuquqini himoya qiladi va din (e’tiqod)ni so‘zsiz o‘rganish tazyiqi (hukmronligi)ning tarafdori bo‘lmish G‘azzoliyni inkor etadi. Ibn Rushd dunyo abadiy va intihosiz, deb bilardi. Uning hisoblashicha, dunyoni Xudo yaratgan, Xudo bilan dunyo bir xil, bir hajmda va abadiy, U borliqni materiyaning birlamchi shakllariga aylantiradi. Mavhum dunyo tafakkuriga (Arastu uni «nus» deb atardi) Ibn Rushd barcha odamlar uchun umumiy, tashqaridan ruhiyatga ta’sir etuvchi yagona noaniq, qiyofasiz substansiya, deb qararadi. U, Xudoning borligini va abadiyligini, olamni O‘zi yaratganligini tan olgan holda, individual ruhning abadiyligini inkor etardi.

Publitsistikaning uch asosiy oqimi. Publitsistikaning uch oqimi falsafadagi uch yo‘nalish kurashining aks etishi edi. Aynan ana shu yo‘nalishlar o‘rta asrlardagi bahs-munozaralarning chuqur mazmunliligi va publitsistik shaklini belgilovchi boshlang‘ich holatlar bo‘ldi.

Birinchi oqim – Aflotun va Arastu zamin yaratgan o‘rta asrlar realizmi hisoblanadi.

Ikkinchi oqim – nominalizm bo‘lib, uning vujudga kelishida kiniklar, stoiklar va ularning asosiy vakili Antisfen katta rol o‘ynadilar. Soddaroq qilib aytganda, nominalistlar materializmga, realistlar esa idealizmga yaqinroq edilar. Mutaxassislar fikricha, realistlar bilan nominalistlarning bahsi XI asrda kenterberiylik Anselm asarlarida boshlangan bo‘lib, butun o‘rta asrlar mobaynida, ya’ni, to I. Rosselingacha davom etdi.

Uchinchi oqim atrofida esa konseptualizm vakillari hayot, jamiyat, borliq kabi universaliyalar, ya’ni, umumiy tushunchalar haqida bahs-munozaralar yuritishardi. XI-XIV asrlarda publitsistlar univercaliyalarni, aniqrog‘i ularning jamiyatdagi o‘rni, ahamiyati nimadan iborat ekanligini o‘z bahsli suhbatlarida aniqlashga intilishardi. Nominalizm universaliyalarni umumiy nom, deb tan olardi. Realizm universaliyalar tafakkurdan mustaqil ravishda, real holda mavjud deb, konseptualizm esa ularni predmetlarning o‘xshashligiga asoslangan umumlashmalar, deb talqin etardi. Ayni mana shu o‘ziga xos xususiyatlari bilan bu publitsistik maktablar bir-biridan farq qilardi.

O‘rta asrlar mashhur shaxslari o‘z izlanishlari, bahs-munozaralari va to‘qnashuvlari davomida haqiqat hamma narsadan, har qanday hokimiyat, shaxsdan ustun, degan xulosaga kelgan edilar. Ular ob’ektiv ravishda haqiqat tomonini tanlardilar. Avliyo Avgustin, Foma Akvinskiy, Per Abelyar va boshqa ko‘pgina mutafakkirlarni shu yo‘sinda ish tutganlar jumlasiga kiritish mumkin. Masalan, Avliyo Avgustinning «Narsalar silsilasi haqida» nomli kitobida din (e’tiqod)ning tafakkur bilan kurashi haqida fikr yuritiladi. Uning ta’kidlashicha, tafakkur, ong barcha bilimlar ixtirochisi, so‘zlar kashf qilish vositasi. Shu kabi g‘oyalar atrofida gapirar ekan, u tafakkurga ilgari hech aytilmagan juda keng va batafsil izoh beradi.

Mazkur asarida yozilishicha, odam odam bilan gaplasha olmaganda edi, ular o‘zaro mustahkam aloqa o‘rnata olmas va bir-biriga fikrlari, his tuyg‘ulari haqida hech narsa ayta bilmas edilar. Xuddi shu sub’ektiv ong predmet va narsalarga nom berish yoki tovush uchun ayrim belgilar sifatida xizmat qiluvchi so‘zlar kerakligini uqtiradi. Avliyo Avgustin tushuntirishicha, jurnalistikaning vujudga kelishiga sababchi bo‘lgan odamlararo muloqot inson tafakkuri, ongli faoliyatining bir ifodasi. Aynan ong, tafakkur tushunarli nutqning paydo bo‘lishiga turtki beradi. Butun umri davomida platonizmni targ‘ib qilgan Avliyo Avgustinning faoliyati tabiiy tadqiqotlarga qarshi qaratilgandi.

Publitsistikaning ifoda vositalari. O‘rta asrlar Yevropasida publitsistikaning asosiy mazmun xususiyati muhim tarixiy voqealarga tezkorlik bilan javob berishdan iborat. Yangiliklarga zarurat tez yetilganligi fikrning harakatchanroq, ommaboproq bo‘lishini taqozo etardi. Ommaboplik, o‘z navbatida, publitsistik asarlar yaratilishini talab qilardi. O‘rta asrlarda ijod etgan mualliflar, odatda, u yoki bu nuqtai nazar tarafdori ekanliklari haqida to‘lib-toshib yozardilar va o‘z ishlarini tarixchilarga xos uslubda boshlab, so‘ngra publitsistik ruhdagi fikr bayoniga o‘tgan tarzda o‘z davrlaridagi voqea-hodisalar va shaxslarga baho berardilar. Shuning uchun bu davr publitsistikasining muhim belgilari qatoriga ochiqlik, jo‘shqinlik, xolislik kabi xususiyatlarni kiritish mumkin. Bunday asarlarning tinglovchi yo o‘quvchi muxlislari keng xalq ommasi edi. O‘sha paytdagi asarlar xuddi shu yo‘sinda, ya’ni, bevosita biror-bir shaxsga hamda ko‘psonli o‘quvchilar ommasiga mo‘ljallab yozilardi.

O‘rta asrlardagi publitsistlar uslubi ko‘pincha jangovar ruhda, sodda, ochiq bo‘lganligi bilan bir qatorda ayrim mualliflar ijodi murakkabligi bilan ajralib turardi. Bu, masalan, Uilyam Okkam, Per Abelyar asarlarida kuzatiladi. Ular asosan, turli dialogik shakllar, savol-javob, obro‘li mualliflarga ishoralar, muxoliflarning fikrlariga tanqid, tanqidchi muxoliflarga javob, isbotlar va boshqalardan iborat edi.

Bosma dastgoh kashfiyotiga qadar yozma axborot tarqatish shakllari, jumladan, publitsistik asarlar ham ko‘p emasdi. Binobarin, XI-XIV asrlarda og‘zaki publitsistika yozma shakldagiga qaraganda ommaviyroq bo‘lgan. Og‘zaki publitsistika tarqatuvchilari qatoriga faylasuf va olimlar, yozuvchi-shiorlar, aktyorlar, qiziqchilar ham kirardi. Ular ommaviy publitsistik axborotni satira, yumor ko‘rinishida tarqatishar, odamlarga yetkazishar edi.

Til imkoniyatlari. O‘rta asrlarga oid asarlar tili va mazmuni jihatidan xilma-xil va boy bo‘lgan. Muallifning publitsistik manfaatlari qiziqish va jo‘shqinligi bilan belgilanishi bois bu davr publitsistikasining tili jonli, faol ekanligini ta’kidlash o‘rinlidir.

O‘rta asrlarda dunyoning kattagina qismida ikki til: lotin va mahalliy til muomalada bo‘lgan. Lotin tili butun Yevropaga tarqalgan edi. Ammo u sof ko‘rinishda emas, balki muayyan mamlakat, undagi millat, lisoniy muhit sharoitlari ta’sirida bir oz o‘zgarishlarga duchor bo‘lgan holda xizmat qilardi. U olimlar, cherkov va hokimiyatning rasmiy tili hisoblanardi. Shu bilan birga, xalq tili, shevalar ham o‘z amal doirasiga ega edi. Xullas, bir-biridan tubdan farq qiluvchi ikki til muomalada qo‘llanilardi. Xalq tili bo‘lgan mahalliy aholi tili rasmiy lotin tiliga qaraganda ommaga yaqinroq, jonliroq, tushunarliroq edi. Bunga axborotlarning mashhur, hammaga tarqatilgan tanish variantlari sifatidagi da’vatlarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. O‘sha paytda ommaviy murojaat, muloqot turlari bo‘lgan xalq da’vatlarining mualliflari, notiqlar oddiy, hammaga tushunarli tilni qo‘llardilar. Bu hol lotin tilidan xabari bo‘lmagan mahalliy aholida katta qiziqish uyg‘otar edi va, o‘z navbatida, ularning tillari rivojlanishiga yordam berardi.

O‘rta asrlar publitsistikasining tili oldingi til taraqqiyotining ayrim jihatlarini o‘zida saqlab qoldi. Masalan, ko‘p asarlar asosan nasriy bo‘lsa-da, ularda qofiyalangan jumlalar ham tez-tez uchrab turardi. Chunki qofiya jozibador ritmni vujudga keltirib, axborotning oson qabul qilinishiga imkon berardi. Ana shunday ritmik hamohanglik tarzida turli-tuman asarlar (jumladan, nasriy asarlar) yozilardi.

Notiqlik tili o‘rta asrlar publitsistikasi tilining yana bir xususiyatini tashkil qilardi. Antik dunyo orqali Yevropaga kirib kelgan bu an’analar asosida shakllagan notiqlik mahorati ommaviy auditoriyaga ta’sir etishning asosiy vositalaridan bo‘lib, bayon etilayotgan publitsistik materialga diqqat-e’tiborni oshirish orqali auditoriyaga yetkazilayotgan axborotning oson va tezroq qabul qilinishiga yordam berardi.

O‘rta asrlardagi og‘zaki va yozma publitsistik asarlarda bir qancha ritorik usullarni aniqlash mumkin. Masalan, bayonning ritmik, ya’ni, vaqti-vaqti bilan bir yo‘sinda takrorlanadigan shakli keng tarqalgan edi. Shunday ko‘plab savollar qo‘yilardiki, mualliflar ularga o‘z raqiblari yoki keng xalq ommasi yoxud boshqalar tomonidan javob olishga umid bog‘lardilar. Shuningdek, fosh etish, isbotlash darajasining ta’sirchanligini oshirish maqsadida gradatsiya, ya’ni, bayon ritmi sekin oshib boradigan usuldan foydalanilardi. Turli-tuman chog‘ishtirishlar ham qo‘llanilardi. Ko‘tarinki publitsistik pafos, hissiyot nihoyatda ommaviylashgan edi. Bularning barchasi oqibat natijada lisoniy vositalar yordamida kuchli, maksimal ruhiy-psixologik ta’sir o‘tkazishga qaratilgan edi. O‘ta ommaviylashgan bu usul yaxshi natijalar berardi. Til, uning dinamikasi, qo‘shimcha ma’nolar chuqurligi o‘quvchi yoki tinglovchilarga kuchli ta’sir o‘tkazishga yordamlashardi. Bunda tilning ham emotsional, ham ratsional ta’sir o‘tkazishdagi barcha imkoniyatlari publitsistlar tomonidan keltirilgan dalil-isbotlarning omma tomonidan qabul qilinishi uchun ishga solinardi.

Publitsistik asarlarning janrlari. O‘rta asrlardagi og‘zaki va yozma adabiyotning barcha yo‘nalishlari o‘sha davrdayoq taraqqiy etib ulgurdi. Bular qatoriga epik, badiiy, og‘zaki va yozma asarlarni, tarixiy solnomalar matnlarini kiritish mumkin. Ushbu mafkuraviy boylik diniy ta’sir natijasi o‘laroq qisman o‘zgarishlar bilan o‘z kuchini saqlab qoldi. Va shu holicha rivojlanib bordi. Masalan, janr nuqtai nazaridan o‘rta asarlarda qadimgi greklarda Suqrot asos solgan savol-javob usuli o‘ta ommaviy bo‘lgan. Ko‘p olim va publitsistlar o‘sha usulda ish olib borganlar. Ba’zi faylasuflar o‘z asarlarini ustoz va shogird suhbati tarzida yozardi. Falsafiy tadqiqotlar, asarlar, siyosiy risolalar, suhbatlar, murojaatlar – bularning barchasi qo‘lda yozilib, jangovar ruh bilan yo‘g‘rilgan bo‘lardi. Tarixiy voqealarga biror munosabat o‘z aksini topgan doston va hatto qo‘shiqlarda ham publitsistik ruh ufurib turardi. Shunday asarlar jumlasiga «Lyuis yaqinidagi jang» (1264), «Flander qo‘zg‘oloni haqida qo‘shiq» (1302), «Kal qamali haqida qo‘shiq» (1347-1436) kabi qo‘shiqlarni kiritish mumkin.

Jurnalistika nuqtai nazaridan solnomalar ham diqqatga sazovor. Ma’lumki, yilnomalar qadimgi dunyo davridan mavjud bo‘lib keldi va ular publitsistik xarakaterga ega edi. O‘rta asrlarda bu an’ana davom ettirilib, yangi jihatlar bilan boyitildi. Shu vaqtda yozilgan tarixiy annallarning ko‘pchiligida publitsistik ruh yaqqol sezilib turardi.

O‘rta asrlar uchun xos va ommaviy bo‘lgan yana bir janr – bu biror tarixiy mashhur shaxs tarjimai holiga o‘xshash asarlar edi. Bunday asarlarga faqat ilmiy, tarixiy vazifalar yuklatilibgina qolmay, balki ularga publitsistik ruh ham singdirilgan bo‘lishi shart edi. Rim papasi yoki imperatorlar tomonidan chiqariladigan bullalarda[1] ham publitsistika unsurlari uchrab turardi. Ularning eng muhimlariga oltin muhr bosilib, «tilla bulla» deb atalardi. Xuddi shundaylar jumlasiga Vengriya qiroli Andreyning 1222 yilda chiqarilgan «Karl IV ning oltin bullasi»ni kiritish mumkin.

Dehqonlar va hunarmandlarning din arboblari va monarxlar istibdodiga qarshi qo‘zg‘olonlari publitsistika taraqqiyotiga katta turtki bo‘lib xizmat qildi. Bu davrdagi qo‘zg‘olonlar paytida adolatsizlikka qarshi harakat avj nuqtasiga chiqib, publitsistikani o‘tkir, dolzarb mazmun bilan to‘ldirar edi. Masalan, aynan shunday ko‘tarilishlar davrida publitsistik «portlash»lar yuz berardi, ya’ni, ko‘plab yangi qiziqarli asarlar paydo bo‘lardi. Ular tashviqot-chaqiriqlar, varaqalar, proklamatsiyalar, turli pamfletlar ko‘rinishida chiqarilar edi. Hatto xalq, ommaning o‘z boshliqlariga, masalan, imperator, qirol, podshoh yoki din arboblariga turli talablar bilan qilgan murojaatlari kabi janr ham publitsistik ruh va mazmun bilan to‘ldirilardi. Bunday talabnomalar manifestga ham o‘xshab ketardi. Shunday hollarda publitsistika ayrim janrlarning shaklan o‘zgarishiga ham sababchi bo‘lgan, deya olishimiz mumkin. Ba’zi mutaxassislar yirik asarlarni ham manifest deb ataydilar.

Xatni o‘rganadigan yo‘nalish bo‘lgan epistolografiya publitsistik xususiyatlari bilan ajralib turadigan ko‘plab namunalar qoldirgan. Xatlar hokimiyat tarafdorlari, hokimlar, din arboblari nomiga bitilardi. Ular bozorlar, mayxonalarda aholi o‘rtasida qo‘lyozma holida tarqatilib, keng omma orasiga kirib borar edi. Masalan, Per Abelyarning «Mening ko‘rgan-kechirgan musibatlarim tarixi» kitobi mavjud bo‘lmagan, mavhum do‘stga maktub shaklida yozilgan. Xat janri o‘rta asrlar davlatlarining poytaxtlari va boshqa yirik shaharlarida, Vizantiya, Fransiya va Angliyada kuchli taraqqiy etdi.

O‘rta asrlarda og‘zaki pamfletlar ommaviy tus olgan. Publitsistika tarixidan ma’lumki, pamfletga o‘xshash asarlar azaldan keng tarqalgan va mashhur bo‘lib kelgan. U paytlardagi pamfletlar o‘ziga xos ravishda yozilganligi bois mazmun jihatidan hozirgilardan farq qiladi.

Yevropa publitsistlari o‘ta jangovar ruhda faoliyat ko‘rsatishgani uchun ularning g‘oyalari ham tezlik bilan tarqalar edi. Keng xalq ommasini ergashtiruvchi bunday ruh va g‘oyalarning izdoshlari ko‘p bo‘lardi. 1330 yilda o‘z asarlarini qo‘lyozma ko‘rinishida chiqara boshlagan Uilyam Okkamning pamflet va risola janrida chiqqan bir qator asarlari atrofdagilarga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi.

O‘rta asrlar Yevropasi publitsistikasining asosiy yo‘nalishlarini jami quyidagi muxtasar fikrlarda ifodalash mumkin:

1) din zulmi va unga boshqa kuchlarning qarshi chiqishi;

2) qirol, imperatorlar timsolidagi dahriy hokimiyatni cherkov dogmatlariga muxoliflikda bo‘lgan asosiy kuch deb qarash; boshqa ijtimoiy qatlam, guruhlar Rim papasi boshchiligidagi ko‘p tarmoqli cherkovlar, rohibxonalar va boshqa xristian diniy muassasalarining kuchli mafkuraviy ta’siriga qarshi chiqishi juda qiyin edi;

3) faylasuflar, yozuvchilar va boshqa jamoat arboblari o‘rta asrlar Yevropasi publitsistikasining yetakchi namoyandalari, yorqin, jo‘shqin publitsistik kurashning asosiy sababchilari edilar;

4) o‘rta asr publitsistik asarlarining asosiy jihatlari: dolzarblik, ko‘tarilajak muammolar muhimligi, demokratlashtirishni talab qilish, diniy aqidalarni sharhlash va izohlash, muqaddas kitoblarni tavsif etishda erkinlikni talab qilish. Bu hol o‘sha paytda juda muhim ahamiyatga ega edi. Chunki Vatikan va mahalliy diniy markazlar muqaddas kitoblardagi yozuvlar talqinini hamda ularning izohlanishini har kim o‘ziga kerakli tarzda amalga oshirishini qattiq nazorat ostiga olgan edi;

5) publitsistlar Rim papasi va Yevropa mamlakatlari monarxlarining cheksiz hokimiyatini cheklab qo‘yishni talab qilardilar;

6) o‘rta asrlarda Yevropa madaniyati, fani va ijtimoiy hayoti Musulmon Renessansining ijobiy ta’sirida bo‘ldi, bu esa keyinchalik Yevropa Renessansining paydo bo‘lishiga katta turtki berdi.

Bir so‘z bilan aytganda, o‘rta asrlar Yevropa publitsistikasi zaminida har tomonlama g‘oyaviy kurashlar davom etarkan, bu buyuk fikr va g‘oyalar, nuqtai nazarlar yuzaga kelishiga sababchi bo‘ldi va Yevropa Uyg‘onish davrini, ya’ni, insoniyat aql-zakovatining tantanasi bo‘lmish ulug‘ bosqichni boshlab berdi.

 

Nazorat savollari

  1. O‘rta asrlardagi davr ruhiyati haqida nimalarni bilasiz?
  2. Publitsistika – bu xalqqa, ommaga murojaat, degan tushunchani qanday izohlaysiz?
  3. O‘rta asrlar publitsistikasining yo‘nalishlarini izohlab bering.
  4. Publitsistikaning uch asosiy oqimini izohlab bering.
  5. Publitsistikaning ifoda vositalari haqida qanday tasavvurga egasiz?
  6. Qadimda til imkoniyatlariga mutaxassislar qanday munosabatda bo‘lishgan?
  7. Qadimda publitsistik asarlarga mutaxassislar qanday munosabatda bo‘lishgan?
  8. Jurnalistika nuqtai nazaridan solnomalar qanday ahamiyatga ega hisoblanadi?
  9. O‘rta asrlar Yevropa publitsistikasining qanday yo‘nalishlarini bilasiz?

___________________________________________________

[1]Булла – Рим папасининг ёрлиғи, фармони, фатвоси.

2

3-мавзу. ЎРТА АСРЛАРДА ЕВРОПА ПУБЛИЦИСТИКАСИ

 Режа:

  1. Публицистика давр руҳияти;
  2. Публицистика – бу халққа, оммага мурожаат демак;
  3. Ўрта асрлар публицистикасининг йўналишлари;
  4. Публицистиканинг уч асосий оқими;
  5. 5. Публицистиканинг ифода воситалари;
  6. Тил имкониятлари;
  7. Публицистик асарларнинг жанрлари.

 

Ўрта асрларда давр руҳияти. Ўрта асрларда публицистиканинг юзага келиши христиан черкови энг обрўли арбобларининг Библиядаги фикрларга қарши чиқишга рухсат бермаганликлари билан боғлиқ. Зеро, улар ҳатто Муқаддас китоб (ёзув)ни шарҳлашга ҳам йўл қўймасдилар. Бу иш билан фақатгина юқори табақадаги дин арбоблари шуғулланишлари мумкин эди. Бу эса, табиий равишда, бошқа файласуфлар норозилигини келтириб чиқарарди. Ўрта асрлар даврининг руҳи публицистик курашлар, фаол тўқнашувларда ўз ифодасини топди. Публицистик баҳслар ҳақиқатни излаб топишга олиб келарди, шунинг учун христиан дини Уйғониш даврида ўз ўрнини тафаккурга бўшатиб беришга мажбур эди. Қисқача айтганда, ўрта асрлар «сокинлиги» кейинчалик Уйғониш даври сифатидаги «портлаш» тарзида намоён бўлди. Ўрта асрлар шароитида публицистика черковга қарши курашнинг энг кучли воситаси ва инсонлар оммавий-маънавий ҳаётининг асосий ифодаси бўлиб хизмат қилди. Ўрта асрлар публицистикаси намуналарига асосан Рим папаси мактублари, унинг халққа, қироллар, императорларга мурожаатлари, черков фармонлари, дин арбобларининг мактублари, манифестлари ҳамда ҳукуматлар, қирол ва вазирларнинг кўплаб кўрсатмалари, олимларнинг баҳслари, муаллифлари яширин (аноним) мурожаатлар ва бошқа шу каби саноқсиз ҳужжатлар ёрқин мисол бўла олиши мумкин.

Иккинчидан, ўрта асрларга доир кўплаб машҳур публицистик асарларда муаллифларнинг номлари кўрсатилмаган. Бу ўша давр учун оддий ҳол, ҳатто қонуният эди. Одамлар турли сабабларга кўра – кимдир тазйиқлардан чўчигани учун, яна кимдир муайян асарда ифодаланган фикрни халқники деб билганидан камтарлик қилиб, ўз исм-шарифини яширар эди. Рим папаси ва Европа қиролларининг асарларига тўхталадиган бўлсак, улар халққа айтилмоқчи фикрларнинг асосийлари бўлмаган. Қуйироқда бунинг таҳлилини келтирамиз.

Муҳими – ўрта асрлар публицистикасининг қонуниятларидир. Уларни аниқлаш учун эса, исмларни кўрсатиш шарт эмас, деб ўйлаймиз. Бунинг устига ўша муаллифларнинг асарлари ҳозирги кунда унча ҳам долзарб эмаслиги боис баёнимиз учун ортиқчалик қилиши ва етказмоқчи бўлган асосий фикримизнинг илғаб олинишига ҳалақит бериши ҳам мумкин. Ўрта асрларда қози ролини ўтай олган публицистика кенг ҳалқ оммасининг тақдири учун жавобгар тарзида намоён бўлиб, турли йўналишларда самарали ривожланаркан, ўша давр мутафаккирлигининг руҳи ва вужудига айлана борди. Дин устун келишга қанчалик ҳаракат қилмасин, унга қаршилик ҳам тобора кучаяверди. Публицистиканинг асосий икки йўналиши аниқ ғояларни ўзида мужассамлаштирган ҳолда, бир томондан, фалсафий асарларда ҳамда, иккинчи томондан, «учар» публицистика тарзида, яъни, хатлар, памфлетлар, мурожаатлар, чақириқлар, насиҳатлар кўринишида намоён бўларди.

Бу давр публицистикаси одамларнинг ижтимоий фаоллигини юксак даражага кўтарди, Европа халқларини ва улар орқали бошқа қитъаларда яшовчиларни дин, фан, хақиқат, ҳокимият муаммолари билан қизиқтира олди. Халқлараро жунбуш авжига чиқаётган шундай бир замонда одамлар бир-бирларини тушунишга ҳаракат қилардилар, бир-бирлари ҳақида батафсил билишни истардилар. Буларнинг барчаси омма учун кўп миқдордаги керакли ахборотни, яқин масофага, тор доирага тарқалувчи овоздан фарқли ўлароқ узоқ масофага оммавий ахборотни етказиб берувчи воситага бўлган эҳтиёжни юзага келтирди. Бошқача айтганда, босма станок кашф этилиш арафаси бўлган бир давр ҳукм сурарди. Ижтимоий эҳтиёж бундай кашфиётни кун тартибига чиқарган эди.

Ўрта аср публицистикасининг ўзига хослиги қуйидагиларда ўз аксини топди. У христианлик дини ақидаларининг кучли босимига қарши табиий жавоб тарзида ҳаётга келди. Уларга қарши курашиш ҳар қандай соғлом фикрли, фаол ишга қодир файласуф, сиёсатчи, дин арбоби, публицист учун муқаррарлик касб этганди. Лекин нима учун айнан публицистика ўрта асрларда етакчи куч бўлиб майдонга чиқди? Чунки у жамоатчиликка, унинг онгига нисбатан даъвогарлик қилардики, кенг халқ оммасигина бу курашда ким ҳақ ёки ноҳақлигини аниқлаб бера олишини истарди.

Публицистика – бу халққа, оммага мурожаат демак. Инсоният ўзини фақат тақдирга боғлиқ ва ҳеч нарсага қодир бўлмаган бир мавжудот деб ҳис қилмаслиги керак эди. Зеро, бундай тушунча фожиали хато бўлиб чиқиши эҳтимолдан холи эмасди. Инсоният, агар дин уни таҳқирлашга, қобилиятларини ерга уришга уринаётган экан, лозим бўлса, ўз бахти, порлоқ келажаги учун ҳатто унга қарши курашиш лозим, деган фикрга келиб қолган эди. Динга қарши тўғридан-тўғри уруш олиб бориш эса, кераксиз қурбонликларга сабаб бўлувчи ҳар қандай хатти-ҳаракат каби бемаънигарчиликнинг ўзи бўлиб чиқарди. Шунинг учун сўз ва ақл билан ғалабага эришиш вазифаси турарди. Фақат илмий ва диний рисолалар саҳифаларидаги зафарнинг ўзи камлик қиларди. Бунинг учун айнан оммавий мулоқотлар, фикр алмашувлар, оммавий баҳс-мунозаралар зарур эди. Публицистика худди ана шундай оммавий фикр алмашув воситаси сифатида шаклланди. У диний ақидаларнинг бўғувчи муҳитида тоза, мусаффо ҳаво каби башариятни ҳалокатдан асраб қолди.

Публицистиканинг бундай ютуқларга эришувида Шарқ олимларининг илмий ва фалсафий фаолияти кучли омил бўлиб хизмат қилди. Публицистлар, файласуфлар ва бошқа соҳа олимларининг бир шаҳардан иккинчи шаҳарга, бир мамлакатдан бошқа мамлакатга кўчиб юришлари ўша даврнинг муҳим белгиларидан ҳисобланарди. Бунга сабаб, ўша пайтларда оммавий мулоқотнинг босма, ёзма шакллари мавжуд бўлмагани эди. У пайтларда қўлёзма китоблар ҳам жуда камлиги ва қимматлигидан кенг оммага етиб бормасди. Шунинг учун фан ва фалсафа оғзаки баҳслар жараёнидагина ривож топар эди. Кўп олим–публицистлар худди шундай иш тутишлари натижасида энг илғор ғоялар шаҳардан-шаҳарга «кўчиб», такомил топиб борарди. Масалан, улар антик дунёдан Шарқ мамлакатларига илғор фикрлар тарзида ўтиб, сўнгра ривожлантирилиб, сайқал берилгач, яна Европа мамлакатларига тақдим этилди.

Ўрта асрлар публицистикасининг йўналишлари. Кураш, агар у тўғри олиб борилса, доимо хақиқатни, адолатни излашга ундайди. Мутафаккир инсонларнинг мафкуравий кураши умумжаҳон, умумсайёра миқёсида ноҳақ бўлиши мумкин эмас, чунки у доимо одамлар ҳаётини яхшилашга қаратилган бўлади. Ўрта асрларда турли оқимлар орасидаги баҳс-мунозаралар орқали айнан шундай вазиятларда ҳақиқат туғилиши мумкинлиги ҳақидаги фикр кўп маротаба исботланган. Ҳақиқатгўйликка эришишда одамлар янги, рационал, ишончли асосга, методологияга таянар эдилар. Бунинг ҳосиласи ўлароқ ўрта асрларда янги фанлар пайдо бўлди. Инсон тафаккурининг ўзгача талқинлар излаши Уйғониш даврига олиб келди. Айнан ўрта асрлар қаърида биринчи дорилфунунларнинг пайдо бўлиши бежиз эмас эди.

Илмий ва ижтимоий фикрнинг энг дастлабки обрўли манбаларидан бўлмиш Арасту ва бошқа антик олимларнинг илмий меросига, Библияга мурожаат этиш ўрта асрлар публицистикасининг тамойилларидан бири сифатида амал қилди.

Ўрта асрлар публицистикасининг муҳим йўналишларидан яна бири – мутафаккирликнинг ўша даврдаги ривожланиш қонунларидан бўлмиш ҳақиқатнинг икки томонлама моҳиятга эгалигини тасдиқлаш ғояси эди. «Икки ҳақиқат» (икки тур ҳақиқат) атамаси орқали ҳақиқат ҳақидаги таълимот назарда тутиларди, чунки фалсафий ва диний изланишлар бу маънода икки хил йўлда эди. Фалсафа материяга яқинлашса, диншунослик руҳга яқин турарди. Ҳақиқатнинг икки хиллиги ҳақидаги таълимот айнан ўрта асрларда пайдо бўлиб, кўпчилик томонидан тан олинди. Ушбу таълимот муаллифлари Арастуга таянишарди.

Араб файласуфи Ибн Рушд (1126-1198) ҳақиқатнинг икки хиллиги ҳақидаги таълимотни яратган обрўли мутафаккирлардан бўлди. Европада бу таълимот аверроизм номини олди. У ХIII асрда гуллаб-яшнади ва Европада Уйғониш давригача бир неча асрлар давомида оммавийлигини йўқотмади. Ибн Рушднинг исми лотинчасига «Аверроэс», таълимоти эса, «аверроизм» деб номланди.

Европа аверроизмининг етакчи мактаби ХIII аср француз аверроизмидир. Париждаги университет аверроизм маркази, Сигер Брабантский эса унинг ёрқин намоёндаси бўлди. Англияда номинализм фалсафасининг вакиллари Иоанн Дунс Скотт ҳамда Уильям Оккам ҳақиқатнинг икки хиллиги тарафдорлари бўлиб чиқишди. Ибн Рушд абадийлик ғоясини, яъни, дунёнинг яратилмаганлиги, руҳнинг ўлимга мойиллиги, ҳақиқатнинг икки томонлама моҳияти ҳақидаги таълимотни ишлаб чиқаркан, билим, эътиқод (дин) ва фалсафани диншуносликка қарши қўйди. Бундай зид қўйиш, аслида, Арасту томонидан амалга оширилган эди. Лекин бу аверроизмда яққол ўз аксини топди, чунки ушбу таълимот ғайридиний ғояларни, ҳаётбахш фикр эркинлигини тарғиб қиларди. Арабларнинг фалсафий назмий ва насрий асарларидан XIV асрда Францияда провансал шеъриятга қабул қилиб олинган таълимот XVI асрдаги буюк материализм ва Уйғониш даврига замин тайёрлади.

Даврнинг яна бир муҳим тамойилларидан бири риторика бўлган эди. Нотиқларнинг чиқишлари ўша даврнинг қонуний жиҳатларидан бири сифатида майдонга чиқди, чунки одамларни ишонтира билиш осон иш эмасди. Бунда мазмуннинг долзарблиги камлик қиларди, уни бир қолипга солиш учун ёрқин публицистик шакл зарур эди ва бу нотиқлик санъати кўринишида намоён бўлди. Fоявий-сиёсий қарашлар ва нуқтаи назарларнинг очиқ-ойдинлиги оммавий аудитория диққатини ўзига жалб қилиши билан қимматли аҳамият касб этарди.

Абу Али ибн Сино ва Ибн Рушднинг ўрта асрдаги Европа публицистикаси ғояларининг тараққиётига катта ҳисса қўшгани эътироф этилади. Ибн Сино Арастунинг метафизика, гносеология ва мантиқ соҳаларидаги анъаналарини давом эттирди. Ибн Сино фикрича, дунёнинг яратилиши вақт билан боғлиқ эмас, дунё Худонинг вақтдан ташқари эмонацияси, яъни, руҳ ва тана (вужуд) онгининг интиҳоси, универсал тафаккур ва дунёвий руҳ алоҳида-алоҳида онг ва руҳларга бўлинади. Бу фикр бир оз бўлса-да, даҳрийликка яқин туради, шунинг учун мусулмон диншунослари, жумладан Эрон файласуфи Ғаззолий Ибн Синони динсизликда ва кофирликда айблайди. Умуман олганда, Ибн Синонинг фалсафий, илмий асарлари Шарқда жуда машҳур эди, шунинг учун улар Fарбга ҳам тезда кўчиб ўтди. Ўрта асрларда Европа университетлари асосан Ибн Сино ва Ибн Рушд ғояларига таянарди. Ибн Сино фикрича, табиат Худо томонидан яратилган, унинг ибтидоси Худо билан боғлиқ, кейинчалик эса, табиат ўз қонунларига асосан ривожланган. Айнан мана шу даҳрийлик унсури мусулмон диншуносларига ҳам, христианларга ҳам ёқмасди. Ибн Рушд кейинроқ, 1126-1198 йилларда яшаб ўтган, шунинг учун бўлса керак, у Арастуга кенгроқ ва батафсилроқ шарҳлар бериш имконига эга бўлган. Уни ҳатто энг уста шарҳловчи деб ҳам аташади. Ибн Рушд Ғаззолийнинг Ибн Синога қарши фикрларига жавоб беради, унга қарши битилган раддияларга ўз раддиясини ёзади. Бу баҳс-мунозара фақат фан доирасидагина эмас, балки публицистикада ҳам давом этди. Ибн Рушд тафаккурнинг билиш хуқуқини ҳимоя қилади ва дин (эътиқод)ни сўзсиз ўрганиш тазйиқи (ҳукмронлиги)нинг тарафдори бўлмиш Ғаззолийни инкор этади. Ибн Рушд дунё абадий ва интиҳосиз, деб биларди. Унинг ҳисоблашича, дунёни Худо яратган, Худо билан дунё бир хил, бир ҳажмда ва абадий, У борлиқни материянинг бирламчи шаклларига айлантиради. Мавҳум дунё тафаккурига (Арасту уни «нус» деб атарди) Ибн Рушд барча одамлар учун умумий, ташқаридан руҳиятга таъсир этувчи ягона ноаниқ, қиёфасиз субстанция, деб қараради. У, Худонинг борлигини ва абадийлигини, оламни Ўзи яратганлигини тан олган ҳолда, индивидуал руҳнинг абадийлигини инкор этарди.

Публицистиканинг уч асосий оқими. Публицистиканинг уч оқими фалсафадаги уч йўналиш курашининг акс этиши эди. Айнан ана шу йўналишлар ўрта асрлардаги баҳс-мунозараларнинг чуқур мазмунлилиги ва публицистик шаклини белгиловчи бошланғич ҳолатлар бўлди.

Биринчи оқим – Афлотун ва Арасту замин яратган ўрта асрлар реализми ҳисобланади.

Иккинчи оқим – номинализм бўлиб, унинг вужудга келишида киниклар, стоиклар ва уларнинг асосий вакили Антисфен катта роль ўйнадилар. Соддароқ қилиб айтганда, номиналистлар материализмга, реалистлар эса идеализмга яқинроқ эдилар. Мутахассислар фикрича, реалистлар билан номиналистларнинг баҳси XI асрда кентерберийлик Ансельм асарларида бошланган бўлиб, бутун ўрта асрлар мобайнида, яъни, то И. Росцелингача давом этди.

Учинчи оқим атрофида эса концептуализм вакиллари ҳаёт, жамият, борлиқ каби универсалиялар, яъни, умумий тушунчалар ҳақида баҳс-мунозаралар юритишарди. XI-XIV асрларда публицистлар универcалияларни, аниқроғи уларнинг жамиятдаги ўрни, аҳамияти нимадан иборат эканлигини ўз баҳсли суҳбатларида аниқлашга интилишарди. Номинализм универсалияларни умумий ном, деб тан оларди. Реализм универсалиялар тафаккурдан мустақил равишда, реал ҳолда мавжуд деб, концептуализм эса уларни предметларнинг ўхшашлигига асосланган умумлашмалар, деб талқин этарди. Айни мана шу ўзига хос хусусиятлари билан бу публицистик мактаблар бир-биридан фарқ қиларди.

Ўрта асрлар машҳур шахслари ўз изланишлари, баҳс-мунозаралари ва тўқнашувлари давомида ҳақиқат ҳамма нарсадан, ҳар қандай ҳокимият, шахсдан устун, деган хулосага келган эдилар. Улар объектив равишда ҳақиқат томонини танлардилар. Авлиё Августин, Фома Аквинский, Пьер Абеляр ва бошқа кўпгина мутафаккирларни шу йўсинда иш тутганлар жумласига киритиш мумкин. Масалан, Авлиё Августиннинг «Нарсалар силсиласи ҳақида» номли китобида дин (эътиқод)нинг тафаккур билан кураши ҳақида фикр юритилади. Унинг таъкидлашича, тафаккур, онг барча билимлар ихтирочиси, сўзлар кашф қилиш воситаси. Шу каби ғоялар атрофида гапирар экан, у тафаккурга илгари ҳеч айтилмаган жуда кенг ва батафсил изоҳ беради.

Мазкур асарида ёзилишича, одам одам билан гаплаша олмаганда эди, улар ўзаро мустаҳкам алоқа ўрната олмас ва бир-бирига фикрлари, ҳис туйғулари ҳақида ҳеч нарса айта билмас эдилар. Худди шу субъектив онг предмет ва нарсаларга ном бериш ёки товуш учун айрим белгилар сифатида хизмат қилувчи сўзлар кераклигини уқтиради. Авлиё Августин тушунтиришича, журналистиканинг вужудга келишига сабабчи бўлган одамлараро мулоқот инсон тафаккури, онгли фаолиятининг бир ифодаси. Айнан онг, тафаккур тушунарли нутқнинг пайдо бўлишига туртки беради. Бутун умри давомида платонизмни тарғиб қилган Авлиё Августиннинг фаолияти табиий тадқиқотларга қарши қаратилганди.

Публицистиканинг ифода воситалари. Ўрта асрлар Европасида публицистиканинг асосий мазмун хусусияти муҳим тарихий воқеаларга тезкорлик билан жавоб беришдан иборат. Янгиликларга зарурат тез етилганлиги фикрнинг ҳаракатчанроқ, оммабопроқ бўлишини тақозо этарди. Оммабоплик, ўз навбатида, публицистик асарлар яратилишини талаб қиларди. Ўрта асрларда ижод этган муаллифлар, одатда, у ёки бу нуқтаи назар тарафдори эканликлари ҳақида тўлиб-тошиб ёзардилар ва ўз ишларини тарихчиларга хос услубда бошлаб, сўнгра публицистик руҳдаги фикр баёнига ўтган тарзда ўз даврларидаги воқеа-ҳодисалар ва шахсларга баҳо берардилар. Шунинг учун бу давр публицистикасининг муҳим белгилари қаторига очиқлик, жўшқинлик, холислик каби хусусиятларни киритиш мумкин. Бундай асарларнинг тингловчи ё ўқувчи мухлислари кенг халқ оммаси эди. Ўша пайтдаги асарлар худди шу йўсинда, яъни, бевосита бирор-бир шахсга ҳамда кўпсонли ўқувчилар оммасига мўлжаллаб ёзиларди.

Ўрта асрлардаги публицистлар услуби кўпинча жанговар руҳда, содда, очиқ бўлганлиги билан бир қаторда айрим муаллифлар ижоди мураккаблиги билан ажралиб турарди. Бу, масалан, Уильям Оккам, Пьер Абеляр асарларида кузатилади. Улар асосан, турли диалогик шакллар, савол-жавоб, обрўли муаллифларга ишоралар, мухолифларнинг фикрларига танқид, танқидчи мухолифларга жавоб, исботлар ва бошқалардан иборат эди.

Босма дастгоҳ кашфиётига қадар ёзма ахборот тарқатиш шакллари, жумладан, публицистик асарлар ҳам кўп эмасди. Бинобарин, XI-XIV асрларда оғзаки публицистика ёзма шаклдагига қараганда оммавийроқ бўлган. Оғзаки публицистика тарқатувчилари қаторига файласуф ва олимлар, ёзувчи-шиорлар, актёрлар, қизиқчилар ҳам кирарди. Улар оммавий публицистик ахборотни сатира, юмор кўринишида тарқатишар, одамларга етказишар эди.

Тил имкониятлари. Ўрта асрларга оид асарлар тили ва мазмуни жиҳатидан хилма-хил ва бой бўлган. Муаллифнинг публицистик манфаатлари қизиқиш ва жўшқинлиги билан белгиланиши боис бу давр публицистикасининг тили жонли, фаол эканлигини таъкидлаш ўринлидир.

Ўрта асрларда дунёнинг каттагина қисмида икки тил: лотин ва маҳаллий тил муомалада бўлган. Лотин тили бутун Европага тарқалган эди. Аммо у соф кўринишда эмас, балки муайян мамлакат, ундаги миллат, лисоний муҳит шароитлари таъсирида бир оз ўзгаришларга дучор бўлган ҳолда хизмат қиларди. У олимлар, черков ва ҳокимиятнинг расмий тили ҳисобланарди. Шу билан бирга, халқ тили, шевалар ҳам ўз амал доирасига эга эди. Хуллас, бир-биридан тубдан фарқ қилувчи икки тил муомалада қўлланиларди. Халқ тили бўлган маҳаллий аҳоли тили расмий лотин тилига қараганда оммага яқинроқ, жонлироқ, тушунарлироқ эди. Бунга ахборотларнинг машҳур, ҳаммага тарқатилган таниш вариантлари сифатидаги даъватларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Ўша пайтда оммавий мурожаат, мулоқот турлари бўлган халқ даъватларининг муаллифлари, нотиқлар оддий, ҳаммага тушунарли тилни қўллардилар. Бу ҳол лотин тилидан хабари бўлмаган маҳаллий аҳолида катта қизиқиш уйғотар эди ва, ўз навбатида, уларнинг тиллари ривожланишига ёрдам берарди.

Ўрта асрлар публицистикасининг тили олдинги тил тараққиётининг айрим жиҳатларини ўзида сақлаб қолди. Масалан, кўп асарлар асосан насрий бўлса-да, уларда қофияланган жумлалар ҳам тез-тез учраб турарди. Чунки қофия жозибадор ритмни вужудга келтириб, ахборотнинг осон қабул қилинишига имкон берарди. Ана шундай ритмик ҳамоҳанглик тарзида турли-туман асарлар (жумладан, насрий асарлар) ёзиларди.

Нотиқлик тили ўрта асрлар публицистикаси тилининг яна бир хусусиятини ташкил қиларди. Антик дунё орқали Европага кириб келган бу анъаналар асосида шакллаган нотиқлик маҳорати оммавий аудиторияга таъсир этишнинг асосий воситаларидан бўлиб, баён этилаётган публицистик материалга диққат-эътиборни ошириш орқали аудиторияга етказилаётган ахборотнинг осон ва тезроқ қабул қилинишига ёрдам берарди.

Ўрта асрлардаги оғзаки ва ёзма публицистик асарларда бир қанча риторик усулларни аниқлаш мумкин. Масалан, баённинг ритмик, яъни, вақти-вақти билан бир йўсинда такрорланадиган шакли кенг тарқалган эди. Шундай кўплаб саволлар қўйилардики, муаллифлар уларга ўз рақиблари ёки кенг халқ оммаси ёхуд бошқалар томонидан жавоб олишга умид боғлардилар. Шунингдек, фош этиш, исботлаш даражасининг таъсирчанлигини ошириш мақсадида градация, яъни, баён ритми секин ошиб борадиган усулдан фойдаланиларди. Турли-туман чоғиштиришлар ҳам қўлланиларди. Кўтаринки публицистик пафос, ҳиссиёт ниҳоятда оммавийлашган эди. Буларнинг барчаси оқибат натижада лисоний воситалар ёрдамида кучли, максимал руҳий-психологик таъсир ўтказишга қаратилган эди. Ўта оммавийлашган бу усул яхши натижалар берарди. Тил, унинг динамикаси, қўшимча маънолар чуқурлиги ўқувчи ёки тингловчиларга кучли таъсир ўтказишга ёрдамлашарди. Бунда тилнинг ҳам эмоционал, ҳам рационал таъсир ўтказишдаги барча имкониятлари публицистлар томонидан келтирилган далил-исботларнинг омма томонидан қабул қилиниши учун ишга солинарди.

Публицистик асарларнинг жанрлари. Ўрта асрлардаги оғзаки ва ёзма адабиётнинг барча йўналишлари ўша даврдаёқ тараққий этиб улгурди. Булар қаторига эпик, бадиий, оғзаки ва ёзма асарларни, тарихий солномалар матнларини киритиш мумкин. Ушбу мафкуравий бойлик диний таъсир натижаси ўлароқ қисман ўзгаришлар билан ўз кучини сақлаб қолди. Ва шу ҳолича ривожланиб борди. Масалан, жанр нуқтаи назаридан ўрта асарларда қадимги грекларда Суқрот асос солган савол-жавоб усули ўта оммавий бўлган. Кўп олим ва публицистлар ўша усулда иш олиб борганлар. Баъзи файласуфлар ўз асарларини устоз ва шогирд суҳбати тарзида ёзарди. Фалсафий тадқиқотлар, асарлар, сиёсий рисолалар, суҳбатлар, мурожаатлар – буларнинг барчаси қўлда ёзилиб, жанговар руҳ билан йўғрилган бўларди. Тарихий воқеаларга бирор муносабат ўз аксини топган достон ва ҳатто қўшиқларда ҳам публицистик руҳ уфуриб турарди. Шундай асарлар жумласига «Льюис яқинидаги жанг» (1264), «Фландер қўзғолони ҳақида қўшиқ» (1302), «Каль қамали ҳақида қўшиқ» (1347-1436) каби қўшиқларни киритиш мумкин.

Журналистика нуқтаи назаридан солномалар ҳам диққатга сазовор. Маълумки, йилномалар қадимги дунё давридан мавжуд бўлиб келди ва улар публицистик харакатерга эга эди. Ўрта асрларда бу анъана давом эттирилиб, янги жиҳатлар билан бойитилди. Шу вақтда ёзилган тарихий анналларнинг кўпчилигида публицистик руҳ яққол сезилиб турарди.

Ўрта асрлар учун хос ва оммавий бўлган яна бир жанр – бу бирор тарихий машҳур шахс таржимаи ҳолига ўхшаш асарлар эди. Бундай асарларга фақат илмий, тарихий вазифалар юклатилибгина қолмай, балки уларга публицистик руҳ ҳам сингдирилган бўлиши шарт эди. Рим папаси ёки императорлар томонидан чиқариладиган буллаларда[1] ҳам публицистика унсурлари учраб турарди. Уларнинг энг муҳимларига олтин муҳр босилиб, «тилла булла» деб аталарди. Худди шундайлар жумласига Венгрия қироли Андрейнинг 1222 йилда чиқарилган «Карл IV нинг олтин булласи»ни киритиш мумкин.

Деҳқонлар ва ҳунармандларнинг дин арбоблари ва монархлар истибдодига қарши қўзғолонлари публицистика тараққиётига катта туртки бўлиб хизмат қилди. Бу даврдаги қўзғолонлар пайтида адолатсизликка қарши ҳаракат авж нуқтасига чиқиб, публицистикани ўткир, долзарб мазмун билан тўлдирар эди. Масалан, айнан шундай кўтарилишлар даврида публицистик «портлаш»лар юз берарди, яъни, кўплаб янги қизиқарли асарлар пайдо бўларди. Улар ташвиқот-чақириқлар, варақалар, прокламациялар, турли памфлетлар кўринишида чиқарилар эди. Ҳатто халқ, омманинг ўз бошлиқларига, масалан, император, қирол, подшоҳ ёки дин арбобларига турли талаблар билан қилган мурожаатлари каби жанр ҳам публицистик руҳ ва мазмун билан тўлдириларди. Бундай талабномалар манифестга ҳам ўхшаб кетарди. Шундай ҳолларда публицистика айрим жанрларнинг шаклан ўзгаришига ҳам сабабчи бўлган, дея олишимиз мумкин. Баъзи мутахассислар йирик асарларни ҳам манифест деб атайдилар.

Хатни ўрганадиган йўналиш бўлган эпистолография публицистик хусусиятлари билан ажралиб турадиган кўплаб намуналар қолдирган. Хатлар ҳокимият тарафдорлари, ҳокимлар, дин арбоблари номига битиларди. Улар бозорлар, майхоналарда аҳоли ўртасида қўлёзма ҳолида тарқатилиб, кенг омма орасига кириб борар эди. Масалан, Пьер Абелярнинг «Менинг кўрган-кечирган мусибатларим тарихи» китоби мавжуд бўлмаган, мавҳум дўстга мактуб шаклида ёзилган. Хат жанри ўрта асрлар давлатларининг пойтахтлари ва бошқа йирик шаҳарларида, Византия, Франция ва Англияда кучли тараққий этди.

Ўрта асрларда оғзаки памфлетлар оммавий тус олган. Публицистика тарихидан маълумки, памфлетга ўхшаш асарлар азалдан кенг тарқалган ва машҳур бўлиб келган. У пайтлардаги памфлетлар ўзига хос равишда ёзилганлиги боис мазмун жиҳатидан ҳозиргилардан фарқ қилади.

Европа публицистлари ўта жанговар руҳда фаолият кўрсатишгани учун уларнинг ғоялари ҳам тезлик билан тарқалар эди. Кенг халқ оммасини эргаштирувчи бундай руҳ ва ғояларнинг издошлари кўп бўларди. 1330 йилда ўз асарларини қўлёзма кўринишида чиқара бошлаган Уильям Оккамнинг памфлет ва рисола жанрида чиққан бир қатор асарлари атрофдагиларга ўз таъсирини ўтказмай қолмади.

Ўрта асрлар Европаси публицистикасининг асосий йўналишларини жами қуйидаги мухтасар фикрларда ифодалаш мумкин:

1) дин зулми ва унга бошқа кучларнинг қарши чиқиши;

2) қирол, императорлар тимсолидаги даҳрий ҳокимиятни черков догматларига мухолифликда бўлган асосий куч деб қараш; бошқа ижтимоий қатлам, гуруҳлар Рим папаси бошчилигидаги кўп тармоқли черковлар, роҳибхоналар ва бошқа христиан диний муассасаларининг кучли мафкуравий таъсирига қарши чиқиши жуда қийин эди;

3) файласуфлар, ёзувчилар ва бошқа жамоат арбоблари ўрта асрлар Европаси публицистикасининг етакчи намояндалари, ёрқин, жўшқин публицистик курашнинг асосий сабабчилари эдилар;

4) ўрта аср публицистик асарларининг асосий жиҳатлари: долзарблик, кўтарилажак муаммолар муҳимлиги, демократлаштиришни талаб қилиш, диний ақидаларни шарҳлаш ва изоҳлаш, муқаддас китобларни тавсиф этишда эркинликни талаб қилиш. Бу ҳол ўша пайтда жуда муҳим аҳамиятга эга эди. Чунки Ватикан ва маҳаллий диний марказлар муқаддас китоблардаги ёзувлар талқинини ҳамда уларнинг изоҳланишини ҳар ким ўзига керакли тарзда амалга оширишини қаттиқ назорат остига олган эди;

5) публицистлар Рим папаси ва Европа мамлакатлари монархларининг чексиз ҳокимиятини чеклаб қўйишни талаб қилардилар;

6) ўрта асрларда Европа маданияти, фани ва ижтимоий ҳаёти Мусулмон Ренессансининг ижобий таъсирида бўлди, бу эса кейинчалик Европа Ренессансининг пайдо бўлишига катта туртки берди.

Бир сўз билан айтганда, ўрта асрлар Европа публицистикаси заминида ҳар томонлама ғоявий курашлар давом этаркан, бу буюк фикр ва ғоялар, нуқтаи назарлар юзага келишига сабабчи бўлди ва Европа Уйғониш даврини, яъни, инсоният ақл-заковатининг тантанаси бўлмиш улуғ босқични бошлаб берди.

Назорат саволлари

  1. Ўрта асрлардаги давр руҳияти ҳақида нималарни биласиз?
  2. Публицистика – бу халққа, оммага мурожаат, деган тушунчани қандай изоҳлайсиз?
  3. Ўрта асрлар публицистикасининг йўналишларини изоҳлаб беринг.
  4. Публицистиканинг уч асосий оқимини изоҳлаб беринг.
  5. Публицистиканинг ифода воситалари ҳақида қандай тасаввурга эгасиз?
  6. Қадимда тил имкониятларига мутахассислар қандай муносабатда бўлишган?
  7. Қадимда публицистик асарларга мутахассислар қандай муносабатда бўлишган?
  8. Журналистика нуқтаи назаридан солномалар қандай аҳамиятга эга ҳисобланади?
  9. Ўрта асрлар Европа публицистикасининг қандай йўналишларини биласиз?

_____________________________________________

[1]Булла – Рим папасининг ёрлиғи, фармони, фатвоси.

You may also like...

10 Responses

  1. Publisistika bu — jurnalistikaning cho’qqisi deb o’ylayman. Shuning uchun publisistika barcha davrlarda kerak bo’ladi. Bu albatta mening shaxsiy fikrim.

  2. Publitsistikaning o’rta asrlardagi shakllanishi va rivolanib borishi hamda boshqa ma’lumotlarni o’qib, anchayin bilimga ega bo’ldim. Faqat mavzuda biroz imloviy xatolar borligini payqab qoldim. Masalan, Publitsistik asarlarning janrlari haqidagi xat boshidan keyingi xat boshida ikkinchi gapda (krill va lotin yozuvlarda ham bir xil) ya’ni «Ma’lumki, yilnomalar qadimgi dunyo davridan mavjud bo‘lib keldi va ular publitsistik xarakaterga ega edi» gapida «Xarakaterga» deb xato yozilibdi. O’rtada bitta «a» harfi ortiqcha yozilibdi. Shu so’zni to’g’rirlab qo’yish kerak, deb o’ylayman.

  3. Ўрта асрлардаги Европа публицистикасини кенгроқ тасаввур этмоқ жоиз. Чунки публицистика ўша пайтда кўп вазифаларни ўз зиммасига олган. Муаммолар муҳимлиги, демократия талаб қилиш, диний ақидаларни изоҳлаш, муқаддас китобларни тавсиф этишда эркинликни талаб қилиш баробарида оддий халқни ўз маънавий эҳтиёжини қандай қондириши, мазмунли ҳаётни қай тарзда ҳис қила билишига ҳам ўргатиб борган. Бу ҳол ўша пайтда жуда муҳим аҳамиятга эга бўлган.
    Ўша кезлари Она заминимизда жуда аҳамиятли жараёнлар кечарди. Турли жамоа ва уруғ-қабилаларнинг ўзаро қўшилиши натижасида ўзбек халқининг шаклланиши, аждодларимизнинг билак кучи билан каналлар қазилиб, қўриқ ерларнинг боғу бўстонга айлантирилиши, кўплаб шаҳарлар қад кўтариб, илму маърифат ва касб-ҳунарнинг марказига айланиши ва бошқа бунёдкорлик ишлари бизда нисбатан илғор ҳаёт ҳукм сурганини кўрсатади.
    Ўйлайманки, кейинги маърузаларда ўрта аср Марказий Осиё (Ўзбекистон) публицистикаси ҳақида ҳам актуал маълумотларга эга бўлиб борамиз. Виртуал таълим учун раҳмат!

    • Илҳомжоннинг мавзуни қанчалик қунт билан ўқигани фикрномасида яққол акс этиб турибди. Яна салгина мушоҳада юритсангиз, янги мақола ёзиб юборар экансиз. Фикрдан фикр унар, деганлари шу-да, дейди Дониш домла шогирдининг иқболидан мамнун бўлиб

  4. Publisistika — bu xalqqa, ommaga murojaat demakdir. Publisistikaning o’rta asarda uevropada rivojlanishini keltirilgan ma’ruzadan bilib oldim. Buning uchun Donish Domlaga rahmat. O’rta asrlar yevropada publisistika mazmuni tarixiy voqealarga tezkorlik bilan javob berish hisoblanadi. Uning ifoda uslubi shunday belgilar bilan ifodalanadi.

  5. Bu ma’ruza matnini o’qib chiqib publisistikaning o’rta asrlarda rivojlanishi to’g’risida ko’pgina ma’lumotlarga ega bo’ldim. Ma’ruza matni uchun rahmat ustoz!

  6. Assalom alekum! Ustoz ma’ruza menga judayam yoqdi publististikaning rivojlanishi o’rta asrlardagi shaklanish tarixi haqida keng qamrovli ma’lumotlar bilan tanishib chiqdik.

  7. Ustoz, ma’ruzangizni maroq bilan o’qib chiqdim . Hozirgi zamon ijtimoiy hayoti, unga aloqador o’tmish va kelajak faktlari publitsistikaning predmetidir. Xususan, O’rta Osiyo xalqlari tarixida publitsistika ancha qadimiydir. Publitsistikaning xususiyatlari «Qobusnoma» asarida yaqqol ko’zga tashlanadi. Navoiyning «Majolis un-nafois», «Mahbub ul-qulub» asarlarida ham publitsistikaning tugal xususiyatlari uchraydi.

  8. Ассалому алайкум Дониш домла. Публицистика тўғрисида сиздан жуда кўп маротаба эшитган эдим. Аммо ушбу маърузангизни ўқиб чиқиб, публицистика ҳақида ҳали тўлиқ маълумотга эга эмаслигимни тушундим. Қизиқарли маърузангиздан ўрта асрлар публицистикасининг йўналишлари, публицистиканинг уч асосий оқими, публицистиканинг ифода воситалари ҳамад публицистик асарларнинг жанрлари ҳақида янада кўпроқ маълумотларга эга бўлдим. Жумладан, ўрта асрлар Европа публицистикаси заминида ҳар томонлама ғоявий курашлар давом этаркан, бу буюк фикр ва ғоялар, нуқтаи назарлар юзага келишига сабабчи бўлган экан ва Европа Уйғониш даврини, яъни, инсоният ақл-заковатининг тантанаси бўлмиш улуғ босқични бошлаб берган экан.

Добавить комментарий для Gulrux Отменить ответ

Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *

Можно использовать следующие HTML-теги и атрибуты: <a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <strike> <strong>