Jurnalistika tarixi

4-mavzu. Xitoy, Koreya va Yaponiyadagi ixtirolar

2

3

ЎзМУ Журналистика факультети 3-босқич талабаларига «Жаҳон журналистикаси тарихи» фанидан маърузалар амалдаги икки алифбомизда тақдим этилмоқда.

Қадрли талабалар! Ҳар бир мавзуни эътибор билан ўқиб, 9-мавзу охирида тақдим этилган адабиётларни пухта ўрганинг. Сўнг, ушбу саҳифа адоғида билдирган фикрномаларингизга қараб Сизга балл қўямиз.

и5

4-mavzu. Xitoy, Koreya va Yaponiyadagi ixtirolar

 Reja:

  1. O‘rta asrlarda Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida bosma uskunaning yaratilishi;
  2. Matbaachilikning turli mintaqalarda va sharoitlarda rivojlanishi;
  3. Qadimgi Xitoy matbaachiligining rivojlanishi;
  4. Koreya va Yaponiyada matbaachilikning rivojlanishi.

O‘rta asrlarda Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida bosma uskunaning yaratilishi. Qadimgi Xitoyda yozuv tizimining murakkabligiga qaramay, uzoq masofalarga axborot uzatishning eng oddiy usuli amal qilgan: iyerogliflar to‘rtburchak va to‘g‘ri burchakli cho‘zinchoq toshlarga o‘yilib, ma’lumotlar mujassam etilgan hamda vaqti-vaqti bilan bo‘yoqqa botirib muayyan materialga (shoyi, oq bo‘z, keyinchalik qog‘ozga) muhrga o‘xshatib bosilgan1. Litografiya deb atalgan bu usul vositasida imperatorning farmonlari, markaziy hukumatning turli xabar va ko‘rsatmalari ko‘paytirilib, viloyatlarga yetkazilgan. Budda qonun-qoidalari, diniy yo‘l-yo‘riqlar ham shu tarzda yozib qoldirilgan. Xebey viloyatida topilgan Budda qonun-qoidalari bitilgan 7 mingta 30 santimetrlik yupqa tosh lavhalar bunga isbot bo‘la oladi. Ushbu toshlar VIII asrga tegishli bo‘lib, ularda to‘rt million so‘z mujassamdir[1].

Litografiyadan bosma unsur sifatida foydalanish ancha noqulay bo‘lgan. Birinchidan, u katta mehnat va uzoq vaqtni talab qilar, ikkinchidan, jarayonning o‘zi qimmatga tushar edi. Shuning uchun ham bu usul tezda iste’moldan chiqdi. Biroq litografiya keyinchalik bosma usulning yangi va qulayroq turi paydo bo‘lishiga xizmat qildi. Qadimgi xitoyliklar matnni ko‘paytirish maqsadida taxta bo‘laklariga iyerogliflarni ko‘zgudagi aks tasvir singari teskari shaklda yo‘nib, bo‘yoqqa cho‘lg‘ab qog‘oz yoki lattaga muhrlashgan. Matbaachilikda bu bosma usul ksilografiya deb ataladi. Grekcha «xylon» va «grapho» so‘zlaridan olinib, «kesilgan daraxt» va «yozaman» degan ma’nolarni bildiruvchi ksilografiya aynan Xitoy ixtirosidir. Shuning uchun ham bu usuldagi eng qadimiy ishlar birinchi bo‘lib mazkur mamlakatda bajarilgan. Biroq, shunday bo‘lsa-da, bizgacha yetib kelgan ilk ksilografik tajribalarning namunalari Yaponiya va Koreyada topilgan. 1966 yili Janubiy Koreyada eni 5, bo‘yi 50 santimetrdan iborat o‘rama bosma varaqa topildi. Mazkur varaqa xitoy tilidagi Budda sutralaridan iborat bo‘lib, shu paytgacha dunyoda duch kelingan bosma varaqalarning eng qadimiysi hisoblanadi[2]. Chikago universiteti professori Syan Sensyuan (Tsiyen Tsuyen-Hsuin) tomonidan yozilgan va mashhur ingliz xitoyshunosi Jozef Nidham tahriri ostida chop etilgan «Sciyence and Civilization in China: Paper and Printing» (Xitoyda fan va sivilizatsiya: qog‘oz va matbaachilik) kitobida Koreya topilmasining tayyorlanishi VIII asrning boshiga taalluqli deb ta’kidlanadi[3]. Ushbu ma’lumot Moskvada chop etilgan «Knigovedeniye: Ensiklopedicheskiy slovar» kitobidagi sana bilan ham mos tushadi. Unda yozilishicha, Koreyada topilgan ilk ksilografik bosma varaqa 704-751 yillar oralig‘idagi davrga tegishlidir[4].

Qadimiy ksilografik nashrlarning yana bir ajoyib namunasi ayni paytda Yaponiyada saqlanmoqda. 764 yili Yaponiya imperatori Setyoku xonimning buyrug‘iga binoan, Budda sutralaridan iborat duolar to‘plami «bir million nusxada chop etilgan»[5]. Keyinchalik tarixda «millionta duo» nomi bilan ham mashhur bo‘lgan ushbu duolar buddaviy ibodatxona ko‘rinishida shakl berilgan bir million dona mo‘‘jazgina qutichalarga joylashtirilib, mamlakatdagi 10 ta ibodatxonaga tarqatilgan. Bundan maqsad – dinni omma orasida keng targ‘ib qilishdan iborat edi. Albatta, mazkur sutralar aynan bosma usulda chop etilgani haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Ammo sutralar qisqa muddat ichida tayyorlangani va hozirgacha saqlanib qolgan namunalar matni, bitilgan iyerogliflar (harflar) o‘lchovi bir xil ekanligi ularning faqatgina bosma tarzda, xususan, ksilografiya usulida chop etilgan bo‘lishi mumkinligidan darak beradi. Garchand, «millionta duo»ni tayyorlashda aynan qanday bosma material (daraxt turi) ishlatilgani noma’lum bo‘lsa-da, uning chop etilish texnikasi qadimgi Xitoy matbaachiligini eslatadi. Bundan tashqari, yapon va koreys yozuvlari xitoy iyerogliflariga asoslanganini ham hisobga olsak, matbaachilik ishlari dastlab Xitoyda paydo bo‘lib, keyinchalik Yaponiya va Koreyaga kirib borganiga shubha qolmaydi.

VIII-IX asrlarda Xitoyda matbaachilik ishlari ancha rivojlanib ulgurgan edi. 1906 yili Dunxuan (G‘arbiy Xitoy) rohibxonasida «Olmos sutra» deb nomlangan besh metrlik o‘rama kitob topilgan. Bu topilma dunyodagi eng birinchi bosma kitob deb e’tirof etilmoqda. Chunki unda kitobga xos ko‘pgina xususiyatlar: nomi, shakli, chiqqan yili, sanasi, kitobning mo‘ljallangan maqsadli auditoriyasi va hokazolar o‘z aksini topgan. Masalan, unda 868 yilning to‘rtinchi oyi o‘n beshinchi kunida yorug‘lik yuzini ko‘rgani va u «keng jamoatchilikka tarqatish uchun chuqur hurmat bilan» chop etilgani qayd qilingan. «Olmos sutra»da yana bir qiziqarli ma’lumot keltiriladi. Unda yozilishicha, kitob Van Chi ismli usta tomonidan o‘zining «marhum ota-onasi xotirasiga bag‘ishlab» chop etilgan.

Matbaachilikning turli mintaqalarda va sharoitlarda rivojlanishi. Jahon matbaachiligining umumiy rivojlanish tarixini kuzatar ekanmiz, qiziq bir holatga duch kelish mumkin: barcha ilk bosma yoki qo‘lyozma kitoblar diniy mavzuda bo‘lgan. Ayniqsa, Xitoy, Yaponiya va Koreyadagi matbaachilikning ilk namunalari uzoq yillar davomida asosan diniy mavzular bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. Diniy matnlarga (konfutsiylik, buddaviylik) bo‘lgan ehtiyoj va har bir e’tiqod qiluvchida Budda sutralarining sehrli nusxasiga ega bo‘lish ishtiyoqi jo‘sh urganligi Uzoq Sharqda kitob bosmasining paydo bo‘lishiga ko‘mak berdi. Umuman, buni nafaqat buddaviylik yoki konfutsiylik, balki zardushtiylik, xristian va islom dini misolida ham aytish mumkin.

Qadimgi Xitoy matbaachiligining rivojlanishi Sun sulolasi davriga (960/1279) kelib o‘zining yuqori cho‘qqisiga erishdi. Bu davrda tijorat avjiga chiqib, qog‘oz pullar keng muomalaga kiritildi. Matbaachilikda bosma matnlarni kitob shakliga solish texnologiyasi yanada rivojlandi. Qog‘oz varag‘ining har ikki tarafiga ham nashr qilish ishlari yo‘lga qo‘yildi.

Mamlakatda nafaqat diniy, balki dunyoviy asarlarni chiqaradigan nashriyotlar ham ko‘paydi. Xususiy bosmaxonalarda ishlanayotgan mahsulotning sifati davlat yoki rohibxona qoshidagi nashriyotlarnikidan qolishmas edi. Muqovalash ishlari esa shaharlarda oddiy holatga aylandi. Bu paytga kelib bosma uskuna va dastgohlar ancha murakkablashdi. Kitob chiqarishda arzon bo‘lgan magnoliya daraxtidan tayyorlangan bosma qolip–andozalar (formalar)dan foydalanish keng o‘zlashtirildi. Qizig‘i shundaki, ushbu material har ikki tomonidan ham ksilografik usulda yo‘nish imkoniyatini bergan. Demak, bir paytning o‘zida ikki betdagi rasm yoki matnni chop etish mumkin bo‘lgan.

Ayni paytda Janubiy Koreyadagi muzeylarning birida saqlanayotgan «Tripitaka Koreana» kitobi ana shunday bosma qolip–andozalar asosida chop etilgan. 1251 yilda tugallangan mazkur kitob muzeyda uni chop etishda ishlatilgan andozalar bilan birga saqlanmoqda. «Tripitaka Koreana» kitobi Xitoy matbaachiligining oltin asri – Sun davri matbaachiligi xususiyatlarini o‘zida mujassam etgan.

Bu davrda nafaqat ksilografiya, balki bosma texnologiyaning yana bir shakli – bosma ishlarda birinchi marta literalardan foydalanish usuli ixtiro etildi. Literalar bugungi kungacha matbaachilikning eng asosiy, ajralmas qismi hisoblanib, ular yordamida harflar bosilib kelinadi. Xitoy tarixiy manbalarining guvohlik berishlaricha, xitoylik temirchi usta Bi Shen (yoki Pi Shen) 1041-1048 yillardayoq loydan literalar, ya’ni, bosma harflarning shakllarini yasagan. Buning uchun u loydan cho‘zinchoq, lekin kichkinagina qolipchalar tayyorlab, ularning ichiga oldindan hozirlab quyilgan iyerogliflarni joylashtirgan va ular mustahkam bo‘lib qotishi uchun olovda qizdirgan. Tayyor bo‘lgan literalardan harflar terilib, maxsus bosma moslama yordamida qog‘ozga bosilgan. O‘sha tarixiy manbalarning xabar berishicha, Bi Shen, shuningdek, literalardan iborat terish kassalarini ham ixtiro etgan. Ushbu kassalarda minglab literalar saqlanib, ishlatish uchun qulayligi bilan ajralib turgan. Bi Shenning zamondoshi, tarixchi Ko Shenning yozishicha, boshqa usullarda «ikki yoki uch nusxani chop etish ancha qiyin. Biroq ushbu usul yordamida yuzlab va hatto minglab nusxalarni tez sur’atlarda chop etish mumkin»[6] bo‘lgan.

Darhaqiqat, jarayonning o‘zi ancha murakkab va mehnattalab bo‘lganligi sababli, oz nusxadagi matnlarni chop etish qimmatga tushadi. Ko‘p nusxada chop etish esa arzon va qulaydir. Matbaachilikdagi ushbu xususiyat bugungi kun uchun ham dolzarb va ayni haqiqatdir. Bosma faoliyatning aynan shu xususiyati, yozuv tizimining murakkabligiga qaramay, qadimgi Xitoy, Koreya va Yaponiyada asarlarning ko‘plab nusxada chop etilishi tufayli savodxonlikning keng tarqalishiga xizmat qilgan bo‘lsa ajab emas.

Yevropada kitob chop etish paydo bo‘lguniga qadar Xitoyda literalar yog‘och, emal va bronzadan tayyorlangan. Umuman, tarixiy manbalar bronza literalardan birinchi marta Koreyada foydalanilganidan guvohlik beradi. Ma’lumotlarga qaraganda, koreys matbaachilari 1234 yildayoq quyma bronza literalardan foydalanishgan. Olimlarning fikricha, bunday literalar oldinroq qo‘llanila boshlagan bo‘lishi ham mumkin. Loy va yog‘ochdan yasalgan literalar tezda yemirilib o‘z sifatini yo‘qotishi sababli bronza bu borada ideal material hisoblanadi. Ammo u qimmatbaho metall bo‘lganligidan na Koreya va na Xitoyda keng miqyosda ishlatilmagan. Bronza literalardan ko‘pincha davlat bosmaxonalarida foydalanilgan. Shuning uchun bizgacha yetib kelgan namunalar ham ko‘p emas. 1403 yilda Koreyada quyma bronza literalar asosida chop etilgan ayrim kitob sahifalari bizgacha yetib kelgan. Agar e’tibor berilsa, bu Germaniyada bosma dastgoh ixtiro etilganidan 50 yil avval sodir bo‘lgan. Koreyada literalarni quyma asosda tayyorlash usuli quyma tangalarni chiqarish tarixi bilan bog‘liq. Shuni ham ta’kidlash lozimki, qadimgi Xitoyda literalarni quyishda hech qachon qo‘rg‘oshindan foydalanilmagan.

Ko‘rinib turganidek, bosma usul Osiyo mamlakatlari, xususan, Xitoy, Koreya va Yaponiyada Yevropaga nisbatan ancha oldinroq paydo bo‘lgan. Gutenberg ixtirosidan yuz yil ilgari esa Xitoyda keng xalq iste’moli mollari – to‘qimachilik mahsulotlaridagi yozuv va rasmlar, o‘ynaladigan qartalar, diniy tasvirlar, kitoblar va hokazolarni tayyorlashda bosma usuldan foydalanishgan. Albatta, bu tarixiy faktlarni hech kim inkor eta olmaydi. Biroq bosma dastgoh yoki terish harflari yoxud ular haqidagi g‘oyalar o‘n ming iyerogliflar mamlakatidan lotin alifbosi mamlakati bo‘lgan Germaniyaga ko‘chib o‘tganligi haqida hozircha hech kim aniq ma’lumot berganicha yo‘q.

 

Nazorat savollari

  1. O‘rta asrlarda Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida bosma uskunaning yaratilishiga oid nimalarni bilasiz?
  2. Litografiya bosma jihozi haqida qanday tushunchalarga egasiz?
  3. Ksilografiya bosma usuli haqida nimalarni bilasiz?
  4. Qadimgi Xitoy matbaachiligi qanday rivojlangan?
  5. «Tripitaka Koreana» kitobi qay usulda chop etilgan?
  6. Literalar matbaachilikda qanday o‘rin tutgan?

____________________________________________________

1Ушбу мавзу ф.ф.н. Сангин Жабборовнинг “Жаҳон журналистикаси тарихи” дарслигида баён этилган фикрлари асосида тайёрланди.

[1]Моррисон Филипп. История книгопечатания в Китае. B мире науки. (Scientific American). Русча нашр. Июл, 1986, №7

[2]Моррисон Ф. Ўша манба.

[3]Маълумот Ф. Моррисоннинг юқоридаги тақризидан олинди.

[4]Книговедение. Энциклопедический словарь. М.: «Советская энциклопедия», 1982, 295-бет.

[5]Моррисон Ф. История книги: Учебник для вузов. Под. ред. А. А. Говорова., Т. Г. Куприяновой. М.: Светотон, 2001. Иқтибос ушбу асарнинг электрон нашридан олинди: http. www. hi-edu. ru/x-books-free/xbook 087/01 /index. Html/part-007. html

[6]Моррисон Ф. История книгопечатания в Китае. Русча нашр. Июль, 1986, № 7.

4

4-мавзу. Хитой, Корея ва Япониядаги ихтиролар

 Режа:

  1. Ўрта асрларда Жанубий-Шарқий Осиё мамлакатларида босма ускунанинг яратилиши;
  2. Матбаачиликнинг турли минтақаларда ва шароитларда ривожланиши;
  3. Қадимги Хитой матбаачилигининг ривожланиши;
  4. Корея ва Японияда матбаачиликнинг ривожланиши.

Ўрта асрларда Жанубий-Шарқий Осиё мамлакатларида босма ускунанинг яратилиши. Қадимги Хитойда ёзув тизимининг мураккаблигига қарамай, узоқ масофаларга ахборот узатишнинг энг оддий усули амал қилган: иероглифлар тўртбурчак ва тўғри бурчакли чўзинчоқ тошларга ўйилиб, маълумотлар мужассам этилган ҳамда вақти-вақти билан бўёққа ботириб муайян материалга (шойи, оқ бўз, кейинчалик қоғозга) муҳрга ўхшатиб босилган1. Литография деб аталган бу усул воситасида императорнинг фармонлари, марказий ҳукуматнинг турли хабар ва кўрсатмалари кўпайтирилиб, вилоятларга етказилган. Будда қонун-қоидалари, диний йўл-йўриқлар ҳам шу тарзда ёзиб қолдирилган. Хэбэй вилоятида топилган Будда қонун-қоидалари битилган 7 мингта 30 сантиметрлик юпқа тош лавҳалар бунга исбот бўла олади. Ушбу тошлар VIII асрга тегишли бўлиб, уларда тўрт миллион сўз мужассамдир[1].

Литографиядан босма унсур сифатида фойдаланиш анча ноқулай бўлган. Биринчидан, у катта меҳнат ва узоқ вақтни талаб қилар, иккинчидан, жараённинг ўзи қимматга тушар эди. Шунинг учун ҳам бу усул тезда истеъмолдан чиқди. Бироқ литография кейинчалик босма усулнинг янги ва қулайроқ тури пайдо бўлишига хизмат қилди. Қадимги хитойликлар матнни кўпайтириш мақсадида тахта бўлакларига иероглифларни кўзгудаги акс тасвир сингари тескари шаклда йўниб, бўёққа чўлғаб қоғоз ёки латтага муҳрлашган. Матбаачиликда бу босма усул ксилография деб аталади. Грекча «xylon» ва «grapho» сўзларидан олиниб, «кесилган дарахт» ва «ёзаман» деган маъноларни билдирувчи ксилография айнан Хитой ихтиросидир. Шунинг учун ҳам бу усулдаги энг қадимий ишлар биринчи бўлиб мазкур мамлакатда бажарилган. Бироқ, шундай бўлса-да, бизгача етиб келган илк ксилографик тажрибаларнинг намуналари Япония ва Кореяда топилган. 1966 йили Жанубий Кореяда эни 5, бўйи 50 сантиметрдан иборат ўрама босма варақа топилди. Мазкур варақа хитой тилидаги Будда сутраларидан иборат бўлиб, шу пайтгача дунёда дуч келинган босма варақаларнинг энг қадимийси ҳисобланади[2]. Чикаго университети профессори Цянь Цэньсюань (Tsien Tsuen-Hsuin) томонидан ёзилган ва машҳур инглиз хитойшуноси Жозеф Нидҳам таҳрири остида чоп этилган «Science аnd Civilization in China: Paper and Printing» (Хитойда фан ва цивилизация: қоғоз ва матбаачилик) китобида Корея топилмасининг тайёрланиши VIII асрнинг бошига тааллуқли деб таъкидланади[3]. Ушбу маълумот Москвада чоп этилган «Книговедение: Энциклопедический словарь» китобидаги сана билан ҳам мос тушади. Унда ёзилишича, Кореяда топилган илк ксилографик босма варақа 704-751 йиллар оралиғидаги даврга тегишлидир[4].

Қадимий ксилографик нашрларнинг яна бир ажойиб намунаси айни пайтда Японияда сақланмоқда. 764 йили Япония императори Сетёку хонимнинг буйруғига биноан, Будда сутраларидан иборат дуолар тўплами «бир миллион нусхада чоп этилган»[5]. Кейинчалик тарихда «миллионта дуо» номи билан ҳам машҳур бўлган ушбу дуолар буддавий ибодатхона кўринишида шакл берилган бир миллион дона мўъжазгина қутичаларга жойлаштирилиб, мамлакатдаги 10 та ибодатхонага тарқатилган. Бундан мақсад – динни омма орасида кенг тарғиб қилишдан иборат эди. Албатта, мазкур сутралар айнан босма усулда чоп этилгани ҳақида аниқ маълумотлар йўқ. Аммо сутралар қисқа муддат ичида тайёрлангани ва ҳозиргача сақланиб қолган намуналар матни, битилган иероглифлар (ҳарфлар) ўлчови бир хил эканлиги уларнинг фақатгина босма тарзда, хусусан, ксилография усулида чоп этилган бўлиши мумкинлигидан дарак беради. Гарчанд, «миллионта дуо»ни тайёрлашда айнан қандай босма материал (дарахт тури) ишлатилгани номаълум бўлса-да, унинг чоп этилиш техникаси қадимги Хитой матбаачилигини эслатади. Бундан ташқари, япон ва корейс ёзувлари хитой иероглифларига асосланганини ҳам ҳисобга олсак, матбаачилик ишлари дастлаб Хитойда пайдо бўлиб, кейинчалик Япония ва Кореяга кириб борганига шубҳа қолмайди.

VIII-IX асрларда Хитойда матбаачилик ишлари анча ривожланиб улгурган эди. 1906 йили Дуньхуан (Ғарбий Хитой) роҳибхонасида «Олмос сутра» деб номланган беш метрлик ўрама китоб топилган. Бу топилма дунёдаги энг биринчи босма китоб деб эътироф этилмоқда. Чунки унда китобга хос кўпгина хусусиятлар: номи, шакли, чиққан йили, санаси, китобнинг мўлжалланган мақсадли аудиторияси ва ҳоказолар ўз аксини топган. Масалан, унда 868 йилнинг тўртинчи ойи ўн бешинчи кунида ёруғлик юзини кўргани ва у «кенг жамоатчиликка тарқатиш учун чуқур ҳурмат билан» чоп этилгани қайд қилинган. «Олмос сутра»да яна бир қизиқарли маълумот келтирилади. Унда ёзилишича, китоб Ван Чи исмли уста томонидан ўзининг «марҳум ота-онаси хотирасига бағишлаб» чоп этилган.

Матбаачиликнинг турли минтақаларда ва шароитларда ривожланиши. Жаҳон матбаачилигининг умумий ривожланиш тарихини кузатар эканмиз, қизиқ бир ҳолатга дуч келиш мумкин: барча илк босма ёки қўлёзма китоблар диний мавзуда бўлган. Айниқса, Хитой, Япония ва Кореядаги матбаачиликнинг илк намуналари узоқ йиллар давомида асосан диний мавзулар билан чамбарчас боғлиқ бўлган. Диний матнларга (конфуцийлик, буддавийлик) бўлган эҳтиёж ва ҳар бир эътиқод қилувчида Будда сутраларининг сеҳрли нусхасига эга бўлиш иштиёқи жўш урганлиги Узоқ Шарқда китоб босмасининг пайдо бўлишига кўмак берди. Умуман, буни нафақат буддавийлик ёки конфуцийлик, балки зардуштийлик, христиан ва ислом дини мисолида ҳам айтиш мумкин.

Қадимги Хитой матбаачилигининг ривожланиши Сун сулоласи даврига (960/1279) келиб ўзининг юқори чўққисига эришди. Бу даврда тижорат авжига чиқиб, қоғоз пуллар кенг муомалага киритилди. Матбаачиликда босма матнларни китоб шаклига солиш технологияси янада ривожланди. Қоғоз варағининг ҳар икки тарафига ҳам нашр қилиш ишлари йўлга қўйилди.

Мамлакатда нафақат диний, балки дунёвий асарларни чиқарадиган нашриётлар ҳам кўпайди. Хусусий босмахоналарда ишланаётган маҳсулотнинг сифати давлат ёки роҳибхона қошидаги нашриётларникидан қолишмас эди. Муқовалаш ишлари эса шаҳарларда оддий ҳолатга айланди. Бу пайтга келиб босма ускуна ва дастгоҳлар анча мураккаблашди. Китоб чиқаришда арзон бўлган магнолия дарахтидан тайёрланган босма қолип–андозалар (формалар)дан фойдаланиш кенг ўзлаштирилди. Қизиғи шундаки, ушбу материал ҳар икки томонидан ҳам ксилографик усулда йўниш имкониятини берган. Демак, бир пайтнинг ўзида икки бетдаги расм ёки матнни чоп этиш мумкин бўлган.

Айни пайтда Жанубий Кореядаги музейларнинг бирида сақланаётган «Трипитака Кореана» китоби ана шундай босма қолип–андозалар асосида чоп этилган. 1251 йилда тугалланган мазкур китоб музейда уни чоп этишда ишлатилган андозалар билан бирга сақланмоқда. «Трипитака Кореана» китоби Хитой матбаачилигининг олтин асри – Сун даври матбаачилиги хусусиятларини ўзида мужассам этган.

Бу даврда нафақат ксилография, балки босма технологиянинг яна бир шакли – босма ишларда биринчи марта литералардан фойдаланиш усули ихтиро этилди. Литералар бугунги кунгача матбаачиликнинг энг асосий, ажралмас қисми ҳисобланиб, улар ёрдамида ҳарфлар босилиб келинади. Хитой тарихий манбаларининг гувоҳлик беришларича, хитойлик темирчи уста Би Шен (ёки Пи Шень) 1041-1048 йиллардаёқ лойдан литералар, яъни, босма ҳарфларнинг шаклларини ясаган. Бунинг учун у лойдан чўзинчоқ, лекин кичкинагина қолипчалар тайёрлаб, уларнинг ичига олдиндан ҳозирлаб қуйилган иероглифларни жойлаштирган ва улар мустаҳкам бўлиб қотиши учун оловда қиздирган. Тайёр бўлган литералардан ҳарфлар терилиб, махсус босма мослама ёрдамида қоғозга босилган. Ўша тарихий манбаларнинг хабар беришича, Би Шен, шунингдек, литералардан иборат териш кассаларини ҳам ихтиро этган. Ушбу кассаларда минглаб литералар сақланиб, ишлатиш учун қулайлиги билан ажралиб турган. Би Шеннинг замондоши, тарихчи Ко Шэньнинг ёзишича, бошқа усулларда «икки ёки уч нусхани чоп этиш анча қийин. Бироқ ушбу усул ёрдамида юзлаб ва ҳатто минглаб нусхаларни тез суръатларда чоп этиш мумкин»[6] бўлган.

Дарҳақиқат, жараённинг ўзи анча мураккаб ва меҳнатталаб бўлганлиги сабабли, оз нусхадаги матнларни чоп этиш қимматга тушади. Кўп нусхада чоп этиш эса арзон ва қулайдир. Матбаачиликдаги ушбу хусусият бугунги кун учун ҳам долзарб ва айни ҳақиқатдир. Босма фаолиятнинг айнан шу хусусияти, ёзув тизимининг мураккаблигига қарамай, қадимги Хитой, Корея ва Японияда асарларнинг кўплаб нусхада чоп этилиши туфайли саводхонликнинг кенг тарқалишига хизмат қилган бўлса ажаб эмас.

Европада китоб чоп этиш пайдо бўлгунига қадар Хитойда литералар ёғоч, эмал ва бронзадан тайёрланган. Умуман, тарихий манбалар бронза литералардан биринчи марта Кореяда фойдаланилганидан гувоҳлик беради. Маълумотларга қараганда, корейс матбаачилари 1234 йилдаёқ қуйма бронза литералардан фойдаланишган. Олимларнинг фикрича, бундай литералар олдинроқ қўлланила бошлаган бўлиши ҳам мумкин. Лой ва ёғочдан ясалган литералар тезда емирилиб ўз сифатини йўқотиши сабабли бронза бу борада идеал материал ҳисобланади. Аммо у қимматбаҳо металл бўлганлигидан на Корея ва на Хитойда кенг миқёсда ишлатилмаган. Бронза литералардан кўпинча давлат босмахоналарида фойдаланилган. Шунинг учун бизгача етиб келган намуналар ҳам кўп эмас. 1403 йилда Кореяда қуйма бронза литералар асосида чоп этилган айрим китоб саҳифалари бизгача етиб келган. Агар эътибор берилса, бу Германияда босма дастгоҳ ихтиро этилганидан 50 йил аввал содир бўлган. Кореяда литераларни қуйма асосда тайёрлаш усули қуйма тангаларни чиқариш тарихи билан боғлиқ. Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, қадимги Хитойда литераларни қуйишда ҳеч қачон қўрғошиндан фойдаланилмаган.

Кўриниб турганидек, босма усул Осиё мамлакатлари, хусусан, Хитой, Корея ва Японияда Европага нисбатан анча олдинроқ пайдо бўлган. Гутенберг ихтиросидан юз йил илгари эса Хитойда кенг халқ истеъмоли моллари – тўқимачилик маҳсулотларидаги ёзув ва расмлар, ўйналадиган қарталар, диний тасвирлар, китоблар ва ҳоказоларни тайёрлашда босма усулдан фойдаланишган. Албатта, бу тарихий фактларни ҳеч ким инкор эта олмайди. Бироқ босма дастгоҳ ёки териш ҳарфлари ёхуд улар ҳақидаги ғоялар ўн минг иероглифлар мамлакатидан лотин алифбоси мамлакати бўлган Германияга кўчиб ўтганлиги ҳақида ҳозирча ҳеч ким аниқ маълумот берганича йўқ.

 1

Назорат саволлари

  1. Ўрта асрларда Жанубий-Шарқий Осиё мамлакатларида босма ускунанинг яратилишига оид нималарни биласиз?
  2. Литография босма жиҳози ҳақида қандай тушунчаларга эгасиз?
  3. Ксилография босма усули ҳақида нималарни биласиз?
  4. Қадимги Хитой матбаачилиги қандай ривожланган?
  5. «Трипитака Кореана» китоби қай усулда чоп этилган?
  6. Литералар матбаачиликда қандай ўрин тутган?

____________________________________________________________

1Ушбу мавзу ф.ф.н. Сангин Жабборовнинг “Жаҳон журналистикаси тарихи” дарслигида баён этилган фикрлари асосида тайёрланди.

[1]Моррисон Филипп. История книгопечатания в Китае. B мире науки. (Scientific American). Русча нашр. Июл, 1986, №7

[2]Моррисон Ф. Ўша манба.

[3]Маълумот Ф. Моррисоннинг юқоридаги тақризидан олинди.

[4]Книговедение. Энциклопедический словарь. М.: «Советская энциклопедия», 1982, 295-бет.

[5]Моррисон Ф. История книги: Учебник для вузов. Под. ред. А. А. Говорова., Т. Г. Куприяновой. М.: Светотон, 2001. Иқтибос ушбу асарнинг электрон нашридан олинди: http. www. hi-edu. ru/x-books-free/xbook 087/01 /index. Html/part-007. html

[6]Моррисон Ф. История книгопечатания в Китае. Русча нашр. Июль, 1986, № 7.

You may also like...

11 Responses

  1. Xitoy, Yaponiya va Koreya davlatlarining ixtiroga boy davlatligini bilar edim. Ammo bu darajada deb o’ylamagan edim. Ushbu maruzamiz orqali yanada ko’proq ma’lumotga ega bo’ldim. Buning uchun sizga rahmat ustoz!

  2. Дониш домланинг бу галги маърузаси каминанинг иштиёқини ошириб юбордими, мавзуга алоқадор яна бошқа маълумотларни қидираётиб, қизиқ фактларга дуч келдим. Хитойларда бир гап бор экан: «Мусиқа – аъло малҳам. У табобатдан олдинда». Маълумотларга кўра, «медицина» атамаси хитойчада «мусиқа» ва «гиёҳ» иероглифи билан ифодаланар экан. Яъни самовий мусиқа ва заминий гиёҳ – инсон учун саломатлик хазинаси.
    Бугун медицинада мусиқий терапия деган йўналиш мавжуд. Мутахассислар ҳатто инсульт туфайли тилдан қолган беморларни мусиқа воситасида тузатаётгани бор гап. Не ажабки, миянинг соғлом қисмлари шикаст топган қисмларига бадал бўлади-ю, гунг қолган одам куйлай бошлайди.

  3. Xitoy, Koreya, Yaponiya kabi davlatlarda o’tgan asrda yaratilgan ixtirolarning yaratilish tarixiga ega bo’ldim. Istoz ma’ruza uchun katta rahmat. Sizdan yana shunday takrorlanmas ma’ruzalarni kutib qolamiz.

  4. Ma’ruza matni juda qiziqarli sababi, qadimgi xitoy yozuv tizimi borasida ko’plab muhokamalarga sabab bo’lgan bahsli mavzularga javob bo’la oladigan ma’lumotlar jamlangan. Ayniqsa, ilk ksilografik tajribalarining yorqin misoli sifatida keltirilgan Janubiy Koreyada topilgan o‘rama bosma varaqlar qiziqtirib qo’ydi.
    Mazkur varaqada xitoy tilidagi Budda sutralaridan borat ma’lumotlar jamlanmasi borligi qiziq. Yana bir ma’lumot e’tiborimni tortdi. «1906 yili Dunxuan (G‘arbiy Xitoy) rohibxonasida «Olmos sutra» deb nomlangan besh metrlik o‘rama kitob topilgan»,- deya bayon etilgan fakt. Ayniqsa, u dunyodagi eng birinchi bosma kitob bo’lgani xitoy matbaachilikni boshlab bergan davlat ekanini yana bir karra isbot etib turibdi. Tarixda magnoliya daraxtidan tayyorlangan bosma qolip–andozalar materiallarni har ikki tomonidan ham ksilografik usulda yo‘nish imkoniyatini bergani ajablanarli. Demak, bir paytning o‘zida ikki betdagi rasm yoki matnni joylash, ushbu daraxt qoliplari asosida yo’lga qo’yilganiga qoyil qolmasdan iloj yo’q.
    Janubiy Koreyadagi mashhur kitob «Tripitaka Koreana» ana shunday bosma qolip–andozalar asosida tayyorlangani uning qo’l mehnati va ulkan sabrning mevasi ekanligini isbot etib turibdi. Sun davriga oid tarixiy matbaachilik ma’lumotlari o’ylantirib qo’ydi. Albatta, bu borada qo’shimcha ma’lumotlarni topib o’qiyman.
    (Rasmimni ko’rib hursand bo’ldim rahmat ustoz)

  5. Ma’ruza matni juda qiziqarli sababi, qadimgi xitoy yozuv tizimi borasida ko’plab muhokamalarga sabab bo’lgan bahsli mavzularga javob bo’la oladigan ma’lumotlar jamlangan. Ayniqsa, ilk ksilografik tajribalarining yorqin misoli sifatida keltirilgan Janubiy Koreyada topilgan o‘rama bosma varaqlar qiziqtirib qo’ydi.
    Mazkur varaqada xitoy tilidagi Budda sutralaridan iborat ma’lumotlar jamlanmasi borligi qiziq. Yana bir ma’lumot e’tiborimni tortdi. «1906 yili Dunxuan (G‘arbiy Xitoy) rohibxonasida «Olmos sutra» deb nomlangan besh metrlik o‘rama kitob topilgan»,- deya bayon etilgan fakt. Ayniqsa, u dunyodagi eng birinchi bosma kitob bo’lgani xitoy matbaachilikni boshlab bergan davlat ekanini yana bir karra isbot etib turibdi. Tarixda magnoliya daraxtidan tayyorlangan bosma qolip–andozalar materiallarni har ikki tomonidan ham ksilografik usulda yo‘nish imkoniyatini bergani ajablanarli. Demak, bir paytning o‘zida ikki betdagi rasm yoki matnni joylash, ushbu daraxt qoliplari asosida yo’lga qo’yilganiga qoyil qolmasdan iloj yo’q.
    Janubiy Koreyadagi mashhur kitob «Tripitaka Koreana» ana shunday bosma qolip–andozalar asosida tayyorlangani uning qo’l mehnati va ulkan sabrning mevasi ekanligini isbot etib turibdi. Sun davriga oid tarixiy matbaachilik ma’lumotlari o’ylantirib qo’ydi. Albatta, bu borada qo’shimcha ma’lumotlarni topib o’qiyman.
    (Rasmimni ko’rib hursand bo’ldim rahmat ustoz)

  6. Ma’ruza matnini o’qib chiqib Xitoy, Koreya, Yaponiya davlatlarida yaratilagan ixtirolar haqida ma’lumotlarga ega bo’ldim. Ma’lumotlarga to’la bo’lgan bu ma’ruza matni uchun katta rahmat ustoz!

  7. Xitoy, Koreya davlatlarini avvaldan ixtrolarga boy davlat deb ko’p eshtganman lekin bunchalik to’liq ma’lumotga ega bo’lmagandim bugun o’zim uchun yetarlicha ma’lumotlarni bilib oldim.

  8. Assalomu alaykum donish domla! Bu galgi sermazmun va qiziqarli ma’ruzangiz Xitoy, Yaponiya va Koreya davlatlarining ixtirolari haqidalig menga juda mabzur bo’ldi. Xitoy, Yaponiya va Koreya davlatlarining ixtirolarga boy davlatligini bilar edim ushbu davlatlar nafaqat o’tgan asrlarda balki, bugungi kunda ham yetakchilikni qo’ldan boy berayotgani yo’q. Ushbu maruza orqali bilganlarimdanda ko’proq ma’lumotga ega bo’ldim. Buning uchun sizga rahmat ustoz!

  9. Sohibaxon Hodiyeva:

    Bu davlatlardagi nafaqat bunday yozuv ixtirolari balki shu davlatlarda boshqa ixtirolar ham ta’lim tizimining rivojiga hissa qo’shmoqda.Lekin bu ma’lumotlarni bilmasdim,menga yangilik bo’ldi,matbaachilikdagi bu ixtirolar jurnalistikaning keng yoyilishiga xizmat qilyapti.

  10. Litografiya, ksilografiya, literalar, matbachilikning rivojlanishi, «Tripitika Koreana» kitobi haqida ajoyib va yangi ma’lumotlarga ega bo’ldik. Rahmat, ustoz.

  11. Ассалому алайкум Дониш домла. Маърузангиз ҳар доимгидек жуда қизиқарли тарзда баён этилган. Чунки қадимги хитой ёзув тизими борасида кўплаб муҳокамаларга сабаб бўлган баҳсли мавзуларга жавоб бўла оладиган маълумотлар жамланган. Айниқса, илк ксилографик тажрибаларининг ёрқин мисоли сифатида келтирилган Жанубий Кореяда топилган ўрама босма варақлар қизиқтириб қўйди. Мазкур маърузада хитой тилидаги Будда суратларидан иборат маълумотлар жамланмаси борлиги қизиқ. Яна бир маълумот эътиборимни тортди. «1906 йили Дунхуан (Ғарбий Хитой) роҳибхонасида «Олмос сутра» деб номланган беш метрлик ўрама китоб топилган»,- дея баён этилган факт. Айниқса, у дунёдаги энг биринчи босма китоб бўлгани хитой матбаачиликни бошлаб берган давлат эканини яна бир карра исбот этиб турибди. Тарихда магнолия дарахтидан тайёрланган босма қолип–андозалар материалларни ҳар икки томонидан ҳам ксилографик усулда йўниш имкониятини бергани ажабланарли. Демак, бир пайтнинг ўзида икки бетдаги расм ёки матнни жойлаш, ушбу дарахт қолиплари асосида йўлга қўйилганига қойил қолмасдан илож йўқ. Бундай қизиқарли маълумотлаингиз учун ташаккур.

Добавить комментарий для Kamola Отменить ответ

Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *

Можно использовать следующие HTML-теги и атрибуты: <a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <strike> <strong>