Jurnalistika tarixi

6-mavzu. Yangi zamon va ma’rifat davri matbuoti

1

ЎзМУ Журналистика факультети 3-босқич талабаларига «Жаҳон журналистикаси тарихи» фанидан маърузалар амалдаги икки алифбомизда тақдим этилмоқда.

Қадрли талабалар! Ҳар бир мавзуни эътибор билан ўқиб, 9-мавзу охирида тақдим этилган адабиётларни пухта ўрганинг. Сўнг, ушбу саҳифа адоғида билдирган фикрномаларингизга қараб Сизга балл қўямиз.

2

6-mavzu. Yangi zamon va ma’rifat davri matbuoti

 Reja:

  1. XVII asr Yevropa jurnalistikasi;
  2. XVII asr ingliz inqilobi publitsistikasi;
  3. Jon Miltonning «Areopagetika»si;
  4. Matbuot erkinligiga inglizcha nuqtai nazar;

 

XVII asr Yevropa jurnalistikasi. Zamonaviy gazetalar XVII asrga kelib to‘liq shakllandi. Oldingi davrdagi qalin kitoblar o‘rnini endilikda «uchar varaqalar» va risolalar egallay boshladi. Gazeta xizmatidan hukumat manfaati yo‘lida foydalanishga dastlabki urinishlar Yelizaveta davridan boshlangan. 1588 yilda Ispaniyaning Yengilmas dengiz floti Angliya qirg‘oqlariga yaqinlashgach, o‘sha paytdagi birinchi vazir Burley davlat ishlari haqidagi har xil mish-mishlarga barham berish maqsadida mamlakatning turli burchaklariga hukumat xabarnomalarini tarqatishni buyuradi. Mana shu xatti-harakat rasmiy «Ingliz Merkuriy» gazetasining dunyoga kelishiga asos bo‘lib xizmat qilgan. Shaxsiy qo‘llarda ushbu gazetaning ba’zi nusxalari saqlanib qolgan. Uning birinchi sonlari 1589 yilga to‘g‘ri kelsa, oxirgisi 1604 yilga taalluqlidir. Britaniya muzeyida «Ingliz Merkuriy»ning 4 ta matbaa va 3 ta qo‘lyozma nusxasi saqlanadi. Uzoq vaqtlar ushbu nusxalar haqiqiy deb hisoblab kelindi, lekin 1839 yili ularning qalbaki ekanligi, nusxalar 1740 yilda qaytadan ishlanganligi aniqlandi1.

«Ingliz merkuriy» chiqishdan to‘xtaganidan ko‘p utmay, 1622 yil 23 mayda londonlik qog‘oz savdogari Nataniel Bugger va Tomas Archer o‘zlarining «Italiya, Germaniya va boshqa joylardan kundalik xabarlar» nomli xususiy gazetasini chop eta boshlashadi. Shu yilning 25 sentyabrida Bugger va Sheffordlar «Xristianlikning katta qismidan xabarlar» nomi ostida kundalik gazeta nashr etishga kirishadilar. 1641 yil noyabrda parlament yig‘ilishlari haqidagi hisobotlar birinchi marta gazeta shaklida chop etiladi. Fuqarolar urushi davrida gazetalar soni 20 dan oshdi, partiyalar ular vositasida qalam kuchi bilan o‘zaro kurash olib borishardi. 1642-1649 yillar orasida 170 ga yaqin gazeta nashr etilgan. 1649 yildan «respublika himoyasi va xalqni xabardor qilish uchun» hukumat tomonidan ta’sis etilgan kundalik «Siyosiy Merkuriy» gazetasi nashr etila boshladi. XVIII asrga kelib «Merkuriy» nomi ostida ko‘plab, masalan, tibbiy, diniy, dengiz floti sohalariga oid gazetalar chop etilgan. Hatto fransuz tilida ham gazeta nashri yo‘lga qo‘yilgan. Masalan, rasmiy «London gazetasi» 22 yil mobaynida ingliz va fransuz tillarida chop etilib turgan. 1660 yilda gazetalar 10 ta bo‘lgan bo‘lsa, 1688 yilga kelib ular soni 70 dan oshib ketgan. Hamma nashrlar turli muntazamlikda: kundalik, oylik, ikki haftalik tarzida chiqib turgan. Faqat 1702 yildan «Deyli kurant» gazetasi kundalik nashr sifatida chop etila boshlagan. 1724 yilda Londonda chiqadigan 18 ta gazetadan faqat ikkitasigina o‘z muddatida, ya’ni, har kuni chiqardi.

XVII asr ingliz inqilobi publitsistikasi. XVII asrga kelib zamonaviy ingliz jamiyati va davlati shakllana boshladi, Angliyaning dunyodagi mavqei o‘zgardi. Ingliz pamflet jurnalistikasining eng yorqin, ajoyib vakillari monarxiya muxoliflari orasida bo‘lishdi. Ularning ijodi AQSh, Fransiya va boshqa mamlakatlarda ilg‘or fikrlar ravnaqiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Jon Milton, Jon Lilbern, Jerard Uinstenli publitsistik faoliyati alohida e’tiborga molikdir. Milton ingliz burjua inqilobining eng taniqli publitsistlaridan edi. Ingliz shoiri, keng mashhur bo‘lgan «Boy berilgan jannat», «Qayta tiklangan jannat» asarlari, «Pahlavon Samson» fojeasi va boshqa asarlar muallifi Jon Milton Angliyada avj olayotgan voqealarga befarq turolmas edi. Shu voqealar ta’sirida u «Angliya cherkovlarining islohotlari va unga monelik qilgan sabablar xususida» (1641), «Yepiskoplik haqida» (1641), «Remonstrantni Smektimnuusdan himoya qilishga qarshi e’tiroz» (1641), «Cherkov qurilishining mazmuni» (1642) va boshqa bir qator risolalar, pamfletlar yaratdi. Pamfletlaridan birida o‘z vatanida avj olib ketgan ozodlik kurashidan chetda bo‘lishi qiyin ekanligini yozgan edi. U mavjud cherkov tartiblarini to‘liq inkor qilib, oliy ruhoniylarni puritanlarning ta’qib etilishida aybladi, cherkov erkinligini madh qildi. «Cherkov qurilishining mazmuni» pamfletida cherkovning davlatdan ajratilishini yoqlab chiqdi. O‘sha davr adabiyotida qabul qilingan taomilga binoan Milton o‘z dalil-isbotlarida Eski Ahd, Injil, «Avliyolar hayoti» diniy kitoblaridan kelib chiqib fikr yuritdi. Cherkovning yepiskoplikdan (oliy darajadagi ruhoniylardan) mustaqilligini, presviterianlarning o‘z cherkov (qirolga bo‘ysunuvchi va davlat ishiga aralashish huquqiga ega bo‘lgan hukmron ingliz cherkovidan farq qiluvchi) tashkilotiga ega bo‘lish huquqini himoya qilish Miltonni umuman vijdon erkinligini mudofaa etishga boshlab keldi. O‘z risolalari, pamfletlarida u insonlar qonun oldida baravarligini himoya qildi.

Jon Miltonning «Areopagetika»si. «Areopagetika» (Angliya parlamentiga matbuot erkinligi to‘g‘risida nutq shaklidagi ochiq xat, 1644) risolasi Miltonning eng ajoyib publitsistik asari hisoblanadi. Bunday pamfletni yozish fikri unda 1633-1639 yillarda Italiyada bo‘lib turgan paytlarida tug‘ilgandi. Milton o‘zining aksilepiskoplik pamfletlarida so‘z erkinligi talablarini ilgari sura boshlagan edi. «Ajralish haqida»gi pamfletini nashr etganligi uchun uning ustidan bo‘lib o‘tgan sud jarayoni ushbu pamfletni yozishiga ham sabab bo‘ldi. Kitobfurushlar kompaniyasi uni oldindan senzura qildirib olish to‘g‘risidagi qonunni buzganlikda aybladi. Milton aynan parlament a’zolariga qaratilgan nutq shaklida yozilgan «Areopagetika»da matbuot erkinligi talabini birinchi bor aniq va ravshan ifodalab, asoslab bergan edi. Muallif grek notig‘ining Afina qonun chiqaruvchi oliy organiga (areopag, Milton o‘z murojaatini yo‘naltirgan parlamentni grekcha shunday atagan) qarata so‘zlagan nutqini namuna sifatida oldi.

«Areopagetika»da senzuraga qarshi uchta asosiy dalil ajratib ko‘rsatilgan:

1) u inkvizitsiya, ya’ni, Yevropa Reformatsiyasi tomonidan rad etilib, o‘z davrini yashab bo‘lgan;

2) senzura befoyda bo‘lishga mahkum, zero, so‘z kuchliroqdir, uni taqiqlash esa faqat muvaqqat va shartli bo‘lishi mumkin;

3) yomonlik mag‘lub etilmagan sharoitda senzura qanday bo‘lmasin, fanga, haqiqat va hatto hokimiyatga o‘nglab bo‘lmas darajada zarar yetkazishga qodirdir.

Milton taklif qilgan muqobillik – jazosizlik emas, boshboshdoqlik (anarxiya) emas, balki qat’iy, biroq oqilona jazolovchi qonun bo‘lmog‘i lozim. Matbuot erkinligi – bu mas’uliyat degani hamdir, biroq so‘zni o‘zicha erkin amr qilish darajasida izohlashga ustamon hukumat va cherkov senzori oldidagi emas, balki qonun va sud oldidagi mas’uliyatdir.

Pamflet-risolaning vazifasi parlament oldindan senzura qilish to‘g‘risida chiqargan qonunning bekor qilinishiga erishishdan iborat edi. Milton 1856 yildayoq Yulduzlar palatasi chiqargan matbuot haqidagi qonunni parlament qayta tiklamasligi kerak, deb ta’kidlagandi.

Milton «Areopagetika»da matbuot erkinligi huquqi «qo‘pol matbuot» vakillariga emas, balki «eng yaxshi, eng qobiliyatli kishilarga» kafolatlanishi kerak, deya yozgan edi. Saylovda qatnashish huquqiga ega xalq deganda, u birorta mulkiga ega bo‘lgan hamda joylarda va grafliklarda ovoz berishda qatnashgan kishilarni nazarda tutardi. Uydirmalardan iborat kitoblarni taqiqlash huquqini, jamiyatning eng yaxshi a’zolari ta’rifini bir qadar o‘ziga xos ravishda tushuntirganligiga qaramasdan, umuman olganda, Miltonning matbuot erkinligiga oid chiqishlari tarixiy ahamiyatiga ega bo‘ldi. Masalan, graf Mirabo «Areopagetika»ni fransuz tiliga tarjima qilib, Parijda nashr ettirdi. Jan Pol Marat esa Milton g‘oyalarini yanada rivojlantirib, aytilgan barcha fikrlar va axborotni muallifning yutug‘i, deb bildi.

Matbuot erkinligiga inglizcha nuqtai nazar. Burjua inqilobi Angliya matbuoti rivojlanishiga turtki berdi. Yulduzlar palatasi (sud) deb nomlangan tashkilot bekor qilindi. Dastlabki paytlarda bu matbuot nashrlari ustidan davlat nazoratini tugatishga ko‘maklashdi. O‘z fikrlarini keng ommaga yetkazish istagida bo‘lgan mualliflar soni keskin oshib bordi, jamiyatda ijtimoiy-siyosiy muammolarga qiziqish uyg‘ondi. 1641 yildan 1663 yilga qadar umumiy hisobda 22255 nomdagi matbuot nashrlari (kitob, gazeta, jurnallar) chiqib turdi. Inqilob rivojlanib borgani sari ingliz matbuotini senzuraning qat’iy qoliplariga solgan bir qator chora-tadbirlar ko‘rildi. Inqilobning birinchi bosqichi 1641 yil 12 mayda qirolning bosh maslahatchisi Starffordni qatl etish bilan yakun topdi, 22 iyulda esa parlamentning quyi palatasi tomonidan matbuot haqidagi birinchi qonun hujjati – «Obshchinalar palatasining parlament majlislari haqidagi hisobotlarini e’lon qilish to‘g‘risidagi qarori» chiqarildi. 1643 yil 14 iyulda, tashabbus hali qirol qo‘lida bo‘lgan birinchi fuqarolar urushi paytida, parlament matbuot erkinligiga yangi cheklovni joriy etdi. Bu qonun talabchan senzurani kiritib, uni buzganlik uchun javobgarlik chorasini belgiladi: «Birorta kitob, risola yoki varaqa oldindan buning uchun tayinlab qo‘yilgan kishilar yoki hech bo‘lmaganda ularning biri tomonidan ko‘rib chiqilmasidan bosishga berilishi mumkin emas».

1647 yilda Uzoq parlamentning yangi ordonansi chiqdi, unga binoan biror narsani chop etishga oldindan ruxsat olish, muallif va bosmaxona egasining ismini albatta ko‘rsatish lozim edi. Parlament kitob chop etish bo‘yicha komissiya zimmasiga maxsus ruxsatnomasiz adabiyotlar chiqarayotgan har bir bosmaxonani izlab topib, dastgohlari va qo‘lyozmalarini yo‘q qilib tashlash, bosmaxona egasini esa qamoqqa olish majburiyatini yukladi. 1649 yilda parlament oldingi taqiqlarni yanada qat’iylashtiruvchi «Ruxsat etilmagan va g‘azabni keltiradigan kitoblar hamda pamfletlar hamda kitob chop etishni yaxshiroq tartibga solish to‘g‘risida xujjat»ni chiqardi.

Bu qonunlar bir jihatdan royalistlarga qarshi kurashga qaratilgan bo‘lsa-da, ular parlamentni xalq ommasiga eng yaqin turuvchi so‘l qanot (Lilbern va Uinstenli) ta’siridan himoya qilmasligi kerak edi. Hokimiyat senzura talablariga to‘liq rioya etilishini nazorat qila olmay qoladigan ijtimoiy larzalar davrida senzuraga qarshi kurash keskinlashib ketardi. Bu kurashda Jon Milton haqli ravishda matbuot erkinligi nazariyasi asoschisi hisoblanadi. Levellerlar demokratik harakatining rahnamosi Jon Lilbern uning matbuot erkinligi to‘g‘risidagi g‘oyasini yanada rivojlantirdi. Masalan, u matbuot erkinligi talabini savdo, ishlab chiqarish, va’zlar aytish va boshqa sohalardagi monopoliyalarni yo‘q qilish talabi bilan bir qatorga qo‘ydi. Lilbern presviterianlar hokimiyatini almashtirgan independentlar o‘z va’dalarini bajarmayotganliklarini ko‘rgan zahoti «Angliyaning yangi zanjirlari» pamfleti orqali hukumatga munosabatni o‘zgartirish talabi bilan chiqdi. Ingliz burjua inqilobining ahamiyati shundaki, u ijtimoiy fikr oldida bir qator muhim siyosiy masalalarni ko‘ndalang qo‘ydi. Uning yo‘lboshchilari esa so‘z, matbuot erkinligi, davlat qurilishining yangi nazariyasi ishlab chiqilishiga asos soldilar. Xullas, ingliz inqilobi matbuotning ham son, ham sifat jihatidan rivoj topishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi.

 

Nazorat savollari

  1. XVII asr Yevropa jurnalistikasining o‘ziga xos jihatlari nimalardan iborat edi?
  2. XVII asr ingliz inqilobi publitsistikasining o‘ziga xos jihatlari nimalardan iborat edi?
  3. Publitsist Jon Milton haqida nimalarni bilasiz?
  4. Jon Miltonning «Areopagetika»si risolasining tarixiy ahamiyati nimalardan iborat?
  5. Matbuot erkinligiga inglizcha nuqtai nazarni qanday tushunasiz?
  6. Burjua inqilobining Angliya matbuoti rivojlanishiga ta’siri qanday bo‘lgan?

______________________________________________________

1 Ушбу мавзу филология фанлари доктори Фотима Мўминова ва ф.ф.н. Акбар Нурматовнинг “Жаҳон журналистикаси тарихи” дарслигида баён этилган фикрлари асосида тайёрланди.

1

6-мавзу. Янги замон ва маърифат даври матбуоти

 Режа:

  1. ХVII аср Европа журналистикаси;
  2. XVII аср инглиз инқилоби публицистикаси;
  3. Жон Милтоннинг «Ареопагетика»си;
  4. Матбуот эркинлигига инглизча нуқтаи назар;

 

ХVII аср Европа журналистикаси. Замонавий газеталар XVII асрга келиб тўлиқ шаклланди. Олдинги даврдаги қалин китоблар ўрнини эндиликда «учар варақалар» ва рисолалар эгаллай бошлади. Газета хизматидан ҳукумат манфаати йўлида фойдаланишга дастлабки уринишлар Елизавета давридан бошланган. 1588 йилда Испаниянинг Енгилмас денгиз флоти Англия қирғоқларига яқинлашгач, ўша пайтдаги биринчи вазир Бурлей давлат ишлари ҳақидаги ҳар хил миш-мишларга барҳам бериш мақсадида мамлакатнинг турли бурчакларига ҳукумат хабарномаларини тарқатишни буюради. Мана шу хатти-ҳаракат расмий «Инглиз Меркурий» газетасининг дунёга келишига асос бўлиб хизмат қилган. Шахсий қўлларда ушбу газетанинг баъзи нусхалари сақланиб қолган. Унинг биринчи сонлари 1589 йилга тўғри келса, охиргиси 1604 йилга тааллуқлидир. Британия музейида «Инглиз Меркурий»нинг 4 та матбаа ва 3 та қўлёзма нусхаси сақланади. Узоқ вақтлар ушбу нусхалар ҳақиқий деб ҳисоблаб келинди, лекин 1839 йили уларнинг қалбаки эканлиги, нусхалар 1740 йилда қайтадан ишланганлиги аниқланди1.

«Инглиз меркурий» чиқишдан тўхтаганидан кўп утмай, 1622 йил 23 майда лондонлик қоғоз савдогари Натаниэль Буггер ва Томас Арчер ўзларининг «Италия, Германия ва бошқа жойлардан кундалик хабарлар» номли хусусий газетасини чоп эта бошлашади. Шу йилнинг 25 сентябрида Буггер ва Шеффордлар «Христианликнинг катта қисмидан хабарлар» номи остида кундалик газета нашр этишга киришадилар. 1641 йил ноябрда парламент йиғилишлари ҳақидаги ҳисоботлар биринчи марта газета шаклида чоп этилади. Фуқаролар уруши даврида газеталар сони 20 дан ошди, партиялар улар воситасида қалам кучи билан ўзаро кураш олиб боришарди. 1642-1649 йиллар орасида 170 га яқин газета нашр этилган. 1649 йилдан «республика ҳимояси ва халқни хабардор қилиш учун» ҳукумат томонидан таъсис этилган кундалик «Сиёсий Меркурий» газетаси нашр этила бошлади. XVIII асрга келиб «Меркурий» номи остида кўплаб, масалан, тиббий, диний, денгиз флоти соҳаларига оид газеталар чоп этилган. Ҳатто француз тилида ҳам газета нашри йўлга қўйилган. Масалан, расмий «Лондон газетаси» 22 йил мобайнида инглиз ва француз тилларида чоп этилиб турган. 1660 йилда газеталар 10 та бўлган бўлса, 1688 йилга келиб улар сони 70 дан ошиб кетган. Ҳамма нашрлар турли мунтазамликда: кундалик, ойлик, икки ҳафталик тарзида чиқиб турган. Фақат 1702 йилдан «Дейли курант» газетаси кундалик нашр сифатида чоп этила бошлаган. 1724 йилда Лондонда чиқадиган 18 та газетадан фақат иккитасигина ўз муддатида, яъни, ҳар куни чиқарди.

XVII аср инглиз инқилоби публицистикаси. XVII асрга келиб замонавий инглиз жамияти ва давлати шакллана бошлади, Англиянинг дунёдаги мавқеи ўзгарди. Инглиз памфлет журналистикасининг энг ёрқин, ажойиб вакиллари монархия мухолифлари орасида бўлишди. Уларнинг ижоди АҚШ, Франция ва бошқа мамлакатларда илғор фикрлар равнақига кучли таъсир кўрсатди. Жон Милтон, Жон Лильберн, Жерард Уинстенли публицистик фаолияти алоҳида эътиборга моликдир. Милтон инглиз буржуа инқилобининг энг таниқли публицистларидан эди. Инглиз шоири, кенг машҳур бўлган «Бой берилган жаннат», «Қайта тикланган жаннат» асарлари, «Паҳлавон Самсон» фожеаси ва бошқа асарлар муаллифи Жон Милтон Англияда авж олаётган воқеаларга бефарқ туролмас эди. Шу воқеалар таъсирида у «Англия черковларининг ислоҳотлари ва унга монелик қилган сабаблар хусусида» (1641), «Епископлик ҳақида» (1641), «Ремонстрантни Смектимнуусдан ҳимоя қилишга қарши эътироз» (1641), «Черков қурилишининг мазмуни» (1642) ва бошқа бир қатор рисолалар, памфлетлар яратди. Памфлетларидан бирида ўз ватанида авж олиб кетган озодлик курашидан четда бўлиши қийин эканлигини ёзган эди. У мавжуд черков тартибларини тўлиқ инкор қилиб, олий руҳонийларни пуританларнинг таъқиб этилишида айблади, черков эркинлигини мадҳ қилди. «Черков қурилишининг мазмуни» памфлетида черковнинг давлатдан ажратилишини ёқлаб чиқди. Ўша давр адабиётида қабул қилинган таомилга биноан Милтон ўз далил-исботларида Эски Аҳд, Инжил, «Авлиёлар ҳаёти» диний китобларидан келиб чиқиб фикр юритди. Черковнинг епископликдан (олий даражадаги руҳонийлардан) мустақиллигини, пресвитерианларнинг ўз черков (қиролга бўйсунувчи ва давлат ишига аралашиш ҳуқуқига эга бўлган ҳукмрон инглиз черковидан фарқ қилувчи) ташкилотига эга бўлиш ҳуқуқини ҳимоя қилиш Милтонни умуман виждон эркинлигини мудофаа этишга бошлаб келди. Ўз рисолалари, памфлетларида у инсонлар қонун олдида бараварлигини ҳимоя қилди.

Жон Милтоннинг «Ареопагетика»си. «Ареопагетика» (Англия парламентига матбуот эркинлиги тўғрисида нутқ шаклидаги очиқ хат, 1644) рисоласи Милтоннинг энг ажойиб публицистик асари ҳисобланади. Бундай памфлетни ёзиш фикри унда 1633-1639 йилларда Италияда бўлиб турган пайтларида туғилганди. Милтон ўзининг аксилепископлик памфлетларида сўз эркинлиги талабларини илгари сура бошлаган эди. «Ажралиш ҳақида»ги памфлетини нашр этганлиги учун унинг устидан бўлиб ўтган суд жараёни ушбу памфлетни ёзишига ҳам сабаб бўлди. Китобфурушлар компанияси уни олдиндан цензура қилдириб олиш тўғрисидаги қонунни бузганликда айблади. Милтон айнан парламент аъзоларига қаратилган нутқ шаклида ёзилган «Ареопагетика»да матбуот эркинлиги талабини биринчи бор аниқ ва равшан ифодалаб, асослаб берган эди. Муаллиф грек нотиғининг Афина қонун чиқарувчи олий органига (ареопаг, Милтон ўз мурожаатини йўналтирган парламентни грекча шундай атаган) қарата сўзлаган нутқини намуна сифатида олди.

«Ареопагетика»да цензурага қарши учта асосий далил ажратиб кўрсатилган:

1) у инквизиция, яъни, Европа Реформацияси томонидан рад этилиб, ўз даврини яшаб бўлган;

2) цензура бефойда бўлишга маҳкум, зеро, сўз кучлироқдир, уни тақиқлаш эса фақат муваққат ва шартли бўлиши мумкин;

3) ёмонлик мағлуб этилмаган шароитда цензура қандай бўлмасин, фанга, ҳақиқат ва ҳатто ҳокимиятга ўнглаб бўлмас даражада зарар етказишга қодирдир.

Милтон таклиф қилган муқобиллик – жазосизлик эмас, бошбошдоқлик (анархия) эмас, балки қатъий, бироқ оқилона жазоловчи қонун бўлмоғи лозим. Матбуот эркинлиги – бу масъулият дегани ҳамдир, бироқ сўзни ўзича эркин амр қилиш даражасида изоҳлашга устамон ҳукумат ва черков цензори олдидаги эмас, балки қонун ва суд олдидаги масъулиятдир.

Памфлет-рисоланинг вазифаси парламент олдиндан цензура қилиш тўғрисида чиқарган қонуннинг бекор қилинишига эришишдан иборат эди. Милтон 1856 йилдаёқ Юлдузлар палатаси чиқарган матбуот ҳақидаги қонунни парламент қайта тикламаслиги керак, деб таъкидлаганди.

Милтон «Ареопагетика»да матбуот эркинлиги ҳуқуқи «қўпол матбуот» вакилларига эмас, балки «энг яхши, энг қобилиятли кишиларга» кафолатланиши керак, дея ёзган эди. Сайловда қатнашиш ҳуқуқига эга халқ деганда, у бирорта мулкига эга бўлган ҳамда жойларда ва графликларда овоз беришда қатнашган кишиларни назарда тутарди. Уйдирмалардан иборат китобларни тақиқлаш ҳуқуқини, жамиятнинг энг яхши аъзолари таърифини бир қадар ўзига хос равишда тушунтирганлигига қарамасдан, умуман олганда, Милтоннинг матбуот эркинлигига оид чиқишлари тарихий аҳамиятига эга бўлди. Масалан, граф Мирабо «Ареопагетика»ни француз тилига таржима қилиб, Парижда нашр эттирди. Жан Поль Марат эса Милтон ғояларини янада ривожлантириб, айтилган барча фикрлар ва ахборотни муаллифнинг ютуғи, деб билди.

Матбуот эркинлигига инглизча нуқтаи назар. Буржуа инқилоби Англия матбуоти ривожланишига туртки берди. Юлдузлар палатаси (суд) деб номланган ташкилот бекор қилинди. Дастлабки пайтларда бу матбуот нашрлари устидан давлат назоратини тугатишга кўмаклашди. Ўз фикрларини кенг оммага етказиш истагида бўлган муаллифлар сони кескин ошиб борди, жамиятда ижтимоий-сиёсий муаммоларга қизиқиш уйғонди. 1641 йилдан 1663 йилга қадар умумий ҳисобда 22255 номдаги матбуот нашрлари (китоб, газета, журналлар) чиқиб турди. Инқилоб ривожланиб боргани сари инглиз матбуотини цензуранинг қатъий қолипларига солган бир қатор чора-тадбирлар кўрилди. Инқилобнинг биринчи босқичи 1641 йил 12 майда қиролнинг бош маслаҳатчиси Старффордни қатл этиш билан якун топди, 22 июлда эса парламентнинг қуйи палатаси томонидан матбуот ҳақидаги биринчи қонун ҳужжати – «Обшчиналар палатасининг парламент мажлислари ҳақидаги ҳисоботларини эълон қилиш тўғрисидаги қарори» чиқарилди. 1643 йил 14 июлда, ташаббус ҳали қирол қўлида бўлган биринчи фуқаролар уруши пайтида, парламент матбуот эркинлигига янги чекловни жорий этди. Бу қонун талабчан цензурани киритиб, уни бузганлик учун жавобгарлик чорасини белгилади: «Бирорта китоб, рисола ёки варақа олдиндан бунинг учун тайинлаб қўйилган кишилар ёки ҳеч бўлмаганда уларнинг бири томонидан кўриб чиқилмасидан босишга берилиши мумкин эмас».

1647 йилда Узоқ парламентнинг янги ордонанси чиқди, унга биноан бирор нарсани чоп этишга олдиндан рухсат олиш, муаллиф ва босмахона эгасининг исмини албатта кўрсатиш лозим эди. Парламент китоб чоп этиш бўйича комиссия зиммасига махсус рухсатномасиз адабиётлар чиқараётган ҳар бир босмахонани излаб топиб, дастгоҳлари ва қўлёзмаларини йўқ қилиб ташлаш, босмахона эгасини эса қамоққа олиш мажбуриятини юклади. 1649 йилда парламент олдинги тақиқларни янада қатъийлаштирувчи «Рухсат этилмаган ва ғазабни келтирадиган китоблар ҳамда памфлетлар ҳамда китоб чоп этишни яхшироқ тартибга солиш тўғрисида хужжат»ни чиқарди.

Бу қонунлар бир жиҳатдан роялистларга қарши курашга қаратилган бўлса-да, улар парламентни халқ оммасига энг яқин турувчи сўл қанот (Лильберн ва Уинстенли) таъсиридан ҳимоя қилмаслиги керак эди. Ҳокимият цензура талабларига тўлиқ риоя этилишини назорат қила олмай қоладиган ижтимоий ларзалар даврида цензурага қарши кураш кескинлашиб кетарди. Бу курашда Жон Милтон ҳақли равишда матбуот эркинлиги назарияси асосчиси ҳисобланади. Левеллерлар демократик ҳаракатининг раҳнамоси Жон Лильберн унинг матбуот эркинлиги тўғрисидаги ғоясини янада ривожлантирди. Масалан, у матбуот эркинлиги талабини савдо, ишлаб чиқариш, ваъзлар айтиш ва бошқа соҳалардаги монополияларни йўқ қилиш талаби билан бир қаторга қўйди. Лильберн пресвитерианлар ҳокимиятини алмаштирган индепендентлар ўз ваъдаларини бажармаётганликларини кўрган заҳоти «Англиянинг янги занжирлари» памфлети орқали ҳукуматга муносабатни ўзгартириш талаби билан чиқди. Инглиз буржуа инқилобининг аҳамияти шундаки, у ижтимоий фикр олдида бир қатор муҳим сиёсий масалаларни кўндаланг қўйди. Унинг йўлбошчилари эса сўз, матбуот эркинлиги, давлат қурилишининг янги назарияси ишлаб чиқилишига асос солдилар. Хуллас, инглиз инқилоби матбуотнинг ҳам сон, ҳам сифат жиҳатидан ривож топишига жиддий таъсир кўрсатди.

 3

Назорат саволлари

  1. ХVII аср Европа журналистикасининг ўзига хос жиҳатлари нималардан иборат эди?
  2. XVII аср инглиз инқилоби публицистикасининг ўзига хос жиҳатлари нималардан иборат эди?
  3. Публицист Жон Милтон ҳақида нималарни биласиз?
  4. Жон Милтоннинг «Ареопагетика»си рисоласининг тарихий аҳамияти нималардан иборат?
  5. Матбуот эркинлигига инглизча нуқтаи назарни қандай тушунасиз?
  6. Буржуа инқилобининг Англия матбуоти ривожланишига таъсири қандай бўлган?

_________________________________________________

1 Ушбу мавзу филология фанлари доктори Фотима Мўминова ва ф.ф.н. Акбар Нурматовнинг “Жаҳон журналистикаси тарихи” дарслигида баён этилган фикрлари асосида тайёрланди.

You may also like...

9 Responses

  1. Biz jurnalist sifatida O’zbekiston jurnalistikasi va shu bilan bir qatorda Yevropa jurnalistikasini ham o’rganishimiz lozimligini ushbu maruza orqali o’qib o’rgandim. Bu biz uchun foydadan holi enas albatta. Kursdoshlarimga ham ushbu ma’ruzadan o’zlariga kerakli bo’lgan ma’lumotlarini bilib olishlarini maslahat bergan bo’lardim.

  2. Biz nafaqat O’zbekiston jurnalistikasi bilan bir qatorda, jahon jurnalistikasi ham o’rganib boryapmiz. Bizga albatta, o’rganishimiz uchun ma’ruzalar yordam bermoqda.

  3. Siz tuzgan ma’ruzalarning qulayligi va boshqa matnlardan ajralib turadigan xususiyati shunda-ki:
    1- sodda va ravon (mavzuning mohiyati bir muncha tez yetib boradi)
    2- ma’ruza ikki xil: lotin va krill harflarida bitilgan. Bu esa talabalarga qulay va xohlaganini mutolaa qilish imkoniyatini beradi.
    3- eng asosiysi ma’ruza matni kuchli va aniq faktlarga tayanilgan fikrlarga boy.

  4. Европада маърифат даври матбуоти шаклланаётган кезлари Она заминимизда ҳам илғор ҳаракатлар жадаллашган эди. Туркистонни ўрта асрларга хос қолоқлик ва диний хурофотдан озод этиш, шариатни ислоҳ қилиш, халққа маърифат тарқатиш учун жадидлар майдонга келди. Улар ўз газета ва журналлари, янги усул мактаблари, турли кутубхона ва қироатхоналар, ҳаваскор театр труппалари теварагида тўпланиб, жаҳолатга қарши кураш билан чиқишди. Умуман олиб қарасак, ХVIII аср Европада ҳам Марказий Осиёда ҳам маърифатпарварлик авж олган, давр матбуоти эркинлиги йўлида салмоқли саъй-ҳаракатлар қилинганлиги билан аҳамиятли даврдир.

  5. Biz bu ma’ruzada Yevropa jurnalistikasi bilan yaxshilab tanishib oldik.

  6. Жаҳон журналистикасининг қай даражада тараққий этганлиги ва бунинг ўзбек журналистикасига ҳам тахсири ҳақидаги маълумотларга эга бўлдим.

  7. Bu ma’ruza Jon Milton va uning ijodiga qiziqish uyg’otdi. Albatta uni o’rganaman.
    Ustoz, ma’ruzangiz juda sodda va tushunarli tilda yozilgan. Sizga ulkan tashakkur aytamiz.

  8. Sohibaxon Hodiyeva:

    Demak,ingliz inqilobi matbuot va so’z erkinligi tushunchasini kirib kelishiga va rivojlanishiga,bir so’z bilan aytganda hozirgi kundagi so’z erkinligi tushunchasiga tamal toshi bo’lishiga sababchi ekanda!?Miltonning jurnalistikiga befarq emas ekanda.

  9. Мен ушбу маърузадан Буржуа инқилоби Англия матбуоти ривожланишига туртки берганлиги, Жон Милтоннинг «Ареопагетика»да цензурага қарши учта асосий далил ажратиб кўрсатилганлиги, яъни Европа Реформацияси томонидан рад этилиб, ўз даврини яшаб бўлганлиги, цензура бефойда бўлишга маҳкум, зеро, сўз кучлироқдир, уни тақиқлаш эса фақат муваққат ва шартли бўлиши мумкин, ёмонлик мағлуб этилмаган шароитда цензура қандай бўлмасин, фанга, ҳақиқат ва ҳатто ҳокимиятга ўнглаб бўлмас даражада зарар етказишга қодир эканлигини билиб олдим.

Добавить комментарий для Kamola Отменить ответ

Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *

Можно использовать следующие HTML-теги и атрибуты: <a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <strike> <strong>