Абдулла Қодирий 1914 йили Раҳбарниса Расулмуҳаммадбой қизига уйланади. Улардан Назифа (1916), Ҳабибулла (1918), Адиба (1924), Масъуд (1928) ҳамда Аниса (1928) исмли фарзандлар дунёга келади.
Абдулла Қодирий ижодий фаолиятининг бошланиши 1910 йилларнинг ўрталарига тўғри келади. “Садои Туркистон” газтасининг 1914 йил 1 апрел сонида, “Тошкент хабарлари” устунида “Янги масжид ва мактаб” сарлавҳали хабар босилади. Орадан кўп ўтмай, унинг “Тўй”, “Аҳволимиз”, “Миллатимга бир қарор”, “Фикр айлағил” каби шеърлари, “Бахтсиз куёв” драмаси, “Жувонбоз” ҳикояси чоп этилади. Адиб ижодининг бошланиш даври намуналари бўлган бу асарларда маърифатпарварлик руҳи, жадидона кайфият сезилади. Унинг 1916 йилда ёзган “Улоқда” ҳикояси билан дунё адабиётдаги назарий мезонларга мос келадиган ўзбек реалистик ҳикоячилигини бошлаб берди. 1923 йили “Гўзал ёзғичлар”да босилган “Жинлар базми” ҳикояси билан кейинги нусхалари таққосланганда адиб ўз асарлари устида қайта-қайта ишлагани, унинг бадиияти ва ҳаётийлик жиҳатларига жиддий диққат қилганлиги аён бўлади. Абдулла Қодирий ўз ижодий тақдирини матбуот билан боғлади. Юзлаб публицистик мақолалар, ҳажвий асарлар ёзди. “Калвак Маҳзумнинг хотира дафтаридан”, “Тошпўлат тажанг нима дейдир?” каби ҳажвий асарлари билан адиб кулгуси “характер кулгуси” даражасига етди. Ҳаётни кузатди – инсонийлик аъмолига номувофиқ воқеаларга нисбатан турли йўсинда ҳажвий-танқидий муносабатларини билдирди. Шу жараёнда “фельетонлар қироли” номини олди. Ўз даврининг айрим адиблари билан матбуотда баҳслашди. “Жасорат – айб эмас”, “Шаллақи”, “Ўжар кўр” номли мақолалари баҳслар натижаси ўлароқ майдонга келди. 1926 йилда “Муштум” журналида “Йиғинди гаплар” мақоласи босилади. Айнан шу мақоласидаги “юқори раҳбарларга тегадиган қалтис гаплари” учун, айрим муттаҳам ҳамкасблари оқибатида адиб 1926 йили 8 март куни қамоққа олинади. “Абдулла Қодирий – Жулқунбойнинг 1926 йил 15-17 июнда бўлиб ўткан судда сўзлаган нутқи”да ўша мақоланинг моҳияти, сатирик жанр табиати, кулгининг типлари таҳлил қилиниб, ундаги мулоҳазалар “Овсар” тилидан фақат ишчи-деҳқон манфаати кузатилиб айтилгани”га, “ҳукумат кишиларига бўлган гаплар, ўртоқлик ҳазили” эканига урғу берилади. Чақимчилар хусусида ёзади: “Аммо бир неча шахслар бу мақолани ўзларининг, билмадим, қандоғдир тарозуларига солиб, зарарлик топишлари эрса ғаразгўйлик, тирноқ остидан кир излашдан бошқа нарса эмасдир”. Адиб ўз ижодини, ўзи ёзган фикрларни, ўзининг ҳақлигини жасорат билан исбот этади ва айтадики: “Мен тўғрилик орқасида бош кетса “эҳ” дейдирган йигит эмасман”.
Навбатдаги йирик асарларидан бири, адиб 1932–1934 йилларда замонавий мавзуда ёзган “Обид кетмон” қиссаси 1935 йили алоҳида китоб ҳолида нашр қилинади. Табиийки, адибнинг ҳажвчи, журналист, публицист ва таржимон сифатидаги фаолияти ҳам таҳсинга сазовордир.
Гарчанд адиб оригинал асарлар ёзиб, ўз халқининг маънавияти хазинасини бебаҳо дурдоналар билан бойитаётган бўлса ҳам, мустабид тузум малайлари уни душманликда айблади. Абдулла Қодирий манглайига қатағон қурбонлари силкига тизилишдек бир қисмат битилган экан. Адиб 1937 йил 31 декабрь куни ҳибсга олиниб, 1938 йил 4 октябрида халқ душмани сифатида қатл этилади.
Алоҳида таъкидлаш керакки, Абдулла Қодирий ёзган асарлар хусусида ўша даврнинг Вадуд Маҳмуд, Абдураҳмон Саъдий, Миёнбузрук Солиҳов каби мунаққидлари матбуотда турли йўсинда фикр билдиришди. Сотти Ҳусайнинг “Ўткан кунлар” романи танқидига бағишланган алоҳида китоби босилди. Ойбек эса “Абдулла Қодирийнинг ижодий йўли” номли махсус тадқиқот ёзди.
Абдулла Қодирий адабий мероси ўзидан кейинги ўзбек адиблари ижоди учун маҳорат мактаби вазифасини ўтади. Қардош халқларнинг романнавислари адибни ўзларига устоз сифатида эътироф этишди. Ўзбек адабиётшунослигида Абдулла Қодирий ҳаёти ва ижодига оид И. Султон, М. Қўшжонов, У. Норматов, А. Алиев, И. Мирзаев, Ф. Насриддинов, С. Мирвалиев, Н. Каримов, Ш. Турдиев, А. Расулов, Х. Умуров, Х. Исматуллаев, С. Мелиев, Ш. Ризаев, А. Улуғов, М. Қаршибоев, Х. Лутфиддинова, И. Ғаниев, А. Бобониёзов, С. Тўлаганова, А. Қаҳрамонов, Л. Тошмуҳаммедова ва бошқа турли авлодга мансуб олимларнинг китоблари, ўнлаб илмий мақолалари, махсус тадқиқотлари майдонга келди. Адиб авлодлари – Ҳ. Қодирий “Отам ҳақида”, “Қодирийнинг сўнгги кунлари”, Ш. Қодирий “37-хонадон” каби ўз ота-боболари тўғрисида қимматли китоблар ёзишди. О. Ёқубов, П. Қодиров, Т. Малик, Ў. Ҳошимов, Х. Султон, Х. Дўстмуҳаммад, Н. Боқий ва бошқа ўзбек адибларининг эътиборга молик адабий мақолалари, суҳбатлари, бадиий асарлари пайдо бўлди. Шунингдек, қодирийшунос сифатида Н. Тун, И. Балдауф, З. Клайнмихел, Э. Олворт, Х. Мурфи, Э. Наби, А. Мерхан каби хорижлик олимлар адиб ижоди юзасидан тадқиқотлар олиб боришди.
Хуллас, Абдулла Қодирий ҳаёти ва ижодини ўрганиш, адиб ижодий меросидан, хусусан, “Ўткан кунлар” романидан баҳраманд бўлиш – бу доимо давом этадиган, авлодлар наздида янгиланиб турадиган соғинчли, айни дамда, ўтмишга айланмайдиган адабий ва абадий қадриятлар сирасига киради.
Баҳодир КАРИМОВ,
филология фанлари доктори
“Жаҳон адабиёти” журнали, 2013–4
Abdulla Qodiriy haqida
Abdulla Qodiriy 1914 yili Rahbarnisa Rasulmuhammadboy qiziga uylanadi. Ulardan Nazifa (1916), Habibulla (1918), Adiba (1924), Masʼud (1928) hamda Anisa (1928) ismli farzandlar dunyoga keladi.
Abdulla Qodiriy ijodiy faoliyatining boshlanishi 1910 yillarning oʻrtalariga toʻgʻri keladi. “Sadoi Turkiston” gaztasining 1914 yil 1 aprel sonida, “Toshkent xabarlari” ustunida “Yangi masjid va maktab” sarlavhali xabar bosiladi. Oradan koʻp oʻtmay, uning “Toʻy”, “Ahvolimiz”, “Millatimga bir qaror”, “Fikr aylagʻil” kabi sheʼrlari, “Baxtsiz kuyov” dramasi, “Juvonboz” hikoyasi chop etiladi. Adib ijodining boshlanish davri namunalari boʻlgan bu asarlarda maʼrifatparvarlik ruhi, jadidona kayfiyat seziladi. Uning 1916 yilda yozgan “Uloqda” hikoyasi bilan dunyo adabiyotdagi nazariy mezonlarga mos keladigan oʻzbek realistik hikoyachiligini boshlab berdi. 1923 yili “Goʻzal yozgʻichlar”da bosilgan “Jinlar bazmi” hikoyasi bilan keyingi nusxalari taqqoslanganda adib oʻz asarlari ustida qayta-qayta ishlagani, uning badiiyati va hayotiylik jihatlariga jiddiy diqqat qilganligi ayon boʻladi. Abdulla Qodiriy oʻz ijodiy taqdirini matbuot bilan bogʻladi. Yuzlab publitsistik maqolalar, hajviy asarlar yozdi. “Kalvak Mahzumning xotira daftaridan”, “Toshpoʻlat tajang nima deydir?” kabi hajviy asarlari bilan adib kulgusi “xarakter kulgusi” darajasiga yetdi. Hayotni kuzatdi – insoniylik aʼmoliga nomuvofiq voqealarga nisbatan turli yoʻsinda hajviy-tanqidiy munosabatlarini bildirdi. Shu jarayonda “felyetonlar qiroli” nomini oldi. Oʻz davrining ayrim adiblari bilan matbuotda bahslashdi. “Jasorat – ayb emas”, “Shallaqi”, “Oʻjar koʻr” nomli maqolalari bahslar natijasi oʻlaroq maydonga keldi. 1926 yilda “Mushtum” jurnalida “Yigʻindi gaplar” maqolasi bosiladi. Aynan shu maqolasidagi “yuqori rahbarlarga tegadigan qaltis gaplari” uchun, ayrim muttaham hamkasblari oqibatida adib 1926 yili 8 mart kuni qamoqqa olinadi. “Abdulla Qodiriy – Julqunboyning 1926 yil 15-17 iyunda boʻlib oʻtkan sudda soʻzlagan nutqi”da oʻsha maqolaning mohiyati, satirik janr tabiati, kulgining tiplari tahlil qilinib, undagi mulohazalar “Ovsar” tilidan faqat ishchi-dehqon manfaati kuzatilib aytilgani”ga, “hukumat kishilariga boʻlgan gaplar, oʻrtoqlik hazili” ekaniga urgʻu beriladi. Chaqimchilar xususida yozadi: “Ammo bir necha shaxslar bu maqolani oʻzlarining, bilmadim, qandogʻdir tarozulariga solib, zararlik topishlari ersa gʻarazgoʻylik, tirnoq ostidan kir izlashdan boshqa narsa emasdir”. Adib oʻz ijodini, oʻzi yozgan fikrlarni, oʻzining haqligini jasorat bilan isbot etadi va aytadiki: “Men toʻgʻrilik orqasida bosh ketsa “eh” deydirgan yigit emasman”.
Navbatdagi yirik asarlaridan biri, adib 1932–1934 yillarda zamonaviy mavzuda yozgan “Obid ketmon” qissasi 1935 yili alohida kitob holida nashr qilinadi. Tabiiyki, adibning hajvchi, jurnalist, publitsist va tarjimon sifatidagi faoliyati ham tahsinga sazovordir.
Garchand adib original asarlar yozib, oʻz xalqining maʼnaviyati xazinasini bebaho durdonalar bilan boyitayotgan boʻlsa ham, mustabid tuzum malaylari uni dushmanlikda aybladi. Abdulla Qodiriy manglayiga qatagʻon qurbonlari silkiga tizilishdek bir qismat bitilgan ekan. Adib 1937 yil 31 dekabr kuni hibsga olinib, 1938 yil 4 oktyabrida xalq dushmani sifatida qatl etiladi.
Alohida taʼkidlash kerakki, Abdulla Qodiriy yozgan asarlar xususida oʻsha davrning Vadud Mahmud, Abdurahmon Saʼdiy, Miyonbuzruk Solihov kabi munaqqidlari matbuotda turli yoʻsinda fikr bildirishdi. Sotti Husayning “Oʻtkan kunlar” romani tanqidiga bagʻishlangan alohida kitobi bosildi. Oybek esa “Abdulla Qodiriyning ijodiy yoʻli” nomli maxsus tadqiqot yozdi.
Abdulla Qodiriy adabiy merosi oʻzidan keyingi oʻzbek adiblari ijodi uchun mahorat maktabi vazifasini oʻtadi. Qardosh xalqlarning romannavislari adibni oʻzlariga ustoz sifatida eʼtirof etishdi. Oʻzbek adabiyotshunosligida Abdulla Qodiriy hayoti va ijodiga oid I. Sulton, M. Qoʻshjonov, U. Normatov, A. Aliyev, I. Mirzayev, F. Nasriddinov, S. Mirvaliyev, N. Karimov, Sh. Turdiyev, A. Rasulov, X. Umurov, X. Ismatullayev, S. Meliyev, Sh. Rizayev, A. Ulugʻov, M. Qarshiboyev, X. Lutfiddinova, I. Gʻaniyev, A. Boboniyozov, S. Toʻlaganova, A. Qahramonov, L. Toshmuhammedova va boshqa turli avlodga mansub olimlarning kitoblari, oʻnlab ilmiy maqolalari, maxsus tadqiqotlari maydonga keldi. Adib avlodlari – H. Qodiriy “Otam haqida”, “Qodiriyning soʻnggi kunlari”, Sh. Qodiriy “37-xonadon” kabi oʻz ota-bobolari toʻgʻrisida qimmatli kitoblar yozishdi. O. Yoqubov, P. Qodirov, T. Malik, Oʻ. Hoshimov, X. Sulton, X. Doʻstmuhammad, N. Boqiy va boshqa oʻzbek adiblarining eʼtiborga molik adabiy maqolalari, suhbatlari, badiiy asarlari paydo boʻldi. Shuningdek, qodiriyshunos sifatida N. Tun, I. Baldauf, Z. Klaynmixel, E. Olvort, X. Murfi, E. Nabi, A. Merxan kabi xorijlik olimlar adib ijodi yuzasidan tadqiqotlar olib borishdi.
Xullas, Abdulla Qodiriy hayoti va ijodini oʻrganish, adib ijodiy merosidan, xususan, “Oʻtkan kunlar” romanidan bahramand boʻlish – bu doimo davom etadigan, avlodlar nazdida yangilanib turadigan sogʻinchli, ayni damda, oʻtmishga aylanmaydigan adabiy va abadiy qadriyatlar sirasiga kiradi.
Bahodir KARIMOV,
filologiya fanlari doktori
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2013–4
https://saviya.uz/hayot/nigoh/abdulla-qodiriy-haqida/?imlo=k
Сўнгги фикрлар