Ҳар кимнинг ўзига яраша қўрқатурған нарсаси бўладир. «Иштонсизнинг чўпдан ҳадуги бор», дегандек, шу вақтда иштонлик инсон — ҳадуксиз одам эҳтимол йўқдир. Туркистон истатистиқа идорасининг кейинги йиқған ҳисобига қарағанда, иштонсизлар банаъжи[1] кўпайибдирларки, биз уларни айнан қуйида кўчирамиз:
Мустамлакачи — аччиғланған чоғида сирининг очилишидан қўрқадир.
Ҳар турлук идора мудирлари — сайлов яқинлашса мансабдан тушиб қолишдан қўрқадирлар.
Янги кўз очқан ҳисобсиз ўзбек шоирча ва шоирачалари — минг машаққат билан азобланиб ёзған шеърларининг газеталарда босилмай қолишидан қўрқадирлар.
Тутантируқсиз мақола ёзишға ўрганган муҳаррирлар — тўсундан тегиб қолатурған танқид калтагидан қўрқадирлар.
Бой ва совдагарлар — айниқса буларнинг қўрқунчлари поёнсиздир…
Чунончи: дўкон совдаси яқинлашса, ижарани ошириб юборатурған яканчилардан[2] қўрқадирлар, қўллариға кўпроқ пул йиғилиб қолса, моллар ошиб, пул қурсининг тушиб кетишидан қўрқадирлар, қўлида анчайин қоғоз кўтарган кишини кўрсалар «торғовой налўг» тушмоғидан қўрқадирлар, рўза ойи кириб закот бериш эска тушса, моллар ҳисобини олишдан қўрқадирлар… Ҳар ҳолда бу дуркум халқ учун ер ҳам қўрқунч, кўк ҳам қўрқунч. Фақат қоро ернинг остиғина тинчдир!
Камбағал деҳқон ва ишчилар — кун сайин бозор баҳосининг бирга бир кўтарилишидан қўрқадирлар.
Ҳукумат идораларидаги порахўрлар— порахўрлиқ билан кураш бошланғандан бери ўзларининг сояларидан ҳам қўрқадирлар.
Кўкдаги булутлар — ёғмай деса Худонинг буйруғидан, ёғай деса ердаги махлуқларнинг чиртинг-пиртингидан қўрқадирлар.
Ўзбек хотунлари — эрларининг калтагидан, қизлари кўчага чиқай деса оналарининг туртугидан қўрқуб, песлар моховдан, моховлар песдан, аживалар тараладан, таралалар аживадан; қисқаси катта-кичик, ясси-япасқи, қинғир-қийшиқ, узун-қисқа ҳаммалари ҳам қўрқоқдирлар…
Ман нима ва кимдан қўрқаман?
Айниқса, маним ишим жуда ҳам қийин: ёзай десам, ошна-оғайнининг шўртумшуқлиғидан, ёзмай десам «Мупггум» поччанинг жекиригидан қўрқаман.
Яна бундан бошқа қўрқатурған икир-чикирларим:
— Эски шаҳар кўчаларидан юрсам, бетимга лой сачрашидан қўрқаман.
— Ёғмур ёққан кунларида Эски шаҳар расталарининг ағнаб кетишидан, совдагарларнинг тўнғуз қўпишидан қўрқаман.
— Билим юртлари ёнидан, бошланғич мактаблар қаршисидан ўтуб қолсам, истиқболдағи алвир-шалвир ўзбек маданиятидан қўрқаман!
Ҳар ҳолда маним ҳам қўрқунчларим ўзимга етарлик…
Ассалому ала маниттабаъл-худо.
[1] Банаъжи — беҳад, ниҳоятда.
[2] Яканчи — инспектор; порахўр.
Жулқунбой
«Муштум» — 1923 йил, 1май, 7-сон, 6-бет
https://tarjumon.uz/82
***
Бир жасур бўлуб танилубмизки, бизни кечирсунлар!
Ўтган йили Вазирлар Маҳкамаси томонидан Абдулла Қодирий таваллудининг 125 йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида фармойиш қабул қилинди, бу борада бир қатор хайрли ишлар амалга оширилмоқда. Илмий анжуману адабий кечалар ўтказиляпти. Ёзувчи ҳаётидан ва асарлари асосида фильмлар ишланаётир. Олмазор туманидаги истироҳат боғида адиб ижодига бағишланган мажмуа барпо этилди. Адабий музей, кутубхона билан бирга Абдулла Қодирий ижод мактаби биноси қурилди.
Яна шуниси борки, атоқли ёзувчилар ўз шаъни-шарафига қўйилган монументлар билан тирик бўлолмайди. Қачонки, асарлари такрор-такрор ўқилса, таъсирланилса, ана шундагина улар қаламга олган ҳақиқат яшайверади. Демак, ўзлари ҳам барҳаёт бўлади. Мамлакатимизда Абдулла Қодирий таваллудининг 125 йиллиги кенг нишонланаётган шу кунларда адибнинг тиш-тирноқли, ўткир тиғли публицистикасига ҳам назар ташлаб қўйсак, зарар қилмас деб ўйлаймиз.
ЖАСОРАТ АЙБ ЭМАС
Биз жасорат сўрар эдик, лекин бериш қаерда?! Жасоратимизнинг қолган-қутқанини ҳам олмоқ муддаосида эдилар. Биз сўз эркинлиги сўрар эдик. Лекин тилимизни тек-тугидан кесмоқчи эдилар. Жасорат биткан эди, тил кесилган эди… Юрагимиздаги бироз умидни истисно қилганда, бошқа нарсалар юлиниб-юлқинган эди…
…Биз миллат ва миллатчилик дарёсида сузгучи бир жасур бўлуб танилубмизки, бизни кечирсунлар!
…Ёш ёзғучиларимизни илмсизлик, ишсизлик билан айблаб таъна тошлари отасиз. Лекин бундай таъналар бизнинг каби ишка янги бошлаган бир миллат учун ўринсиздир. Биз мутараққий миллатларнинг тараққий тарихларини текширсак, кўрамизки, бошда улар ҳам матбуот ишлари билан юргучилар сизнинг таънангизга маҳкум ёшлар бўлгандирлар. Бир жиҳатдан сизнинг таънангиз эндигина матбуотға яқинлашиб келмакда бўлган ёш талантларни маъюсиятга туширмакдан бошқага фойдаси тегмас.
Таънангизга маҳкум ёшлар янги адабиётимиз учун тақдирга лойиқ нарсалар бердиларки, майдондадир. Лекин даъвоси тоғ-тошдан ҳам улуғ бўлған зотлардан ҳали адабиётимиз арзуғулуқ бир нарса ҳам кўрмади…
…Танқид сўзига берилган маъно, бизнингча, дуруст эмас. Танқиднинг маънойи луғавийси саралаш, арайишини олмоқ деган сўздир. Наинки ер билан яксон этмак! Бу кунгача биз танқид қилмоқ билан асарликдан чиққан ва ер билан яксон бўлган бир нарсани ҳам кўрмадик, балки мукаммаллашканларинигина кўрдик…
Жулқунбой
“Қизил байроқ”, 1922 йил 1 июл, 191-сон, 2-3-бетлар.
ДАВОСИЗ ДАРДЛАР
Ҳангама дард кўб – давоси йўқ, ҳасрат узоқ – кечалар қисқа, манзаралар ажиб – кўзлар кўр, жарт-журт зўр – натижалар кичик, манзил узоқ – роҳила оз, ваҳима катта – тўй бедарак, осмон узоқ – ер қаттиқ, бўйи бир қарич – соқоли икки қарич…
Сиз ўқуй берсангиз, ман шунақангги бир-бирисига тескари жумлаларни Маллахоннинг давангидек қатор-қатор, сулайтириб-сулайтириб ташлайберсам. “Мифтоҳул-жинон”нинг ривоятига қараганда, агар дарёлар сиёҳ бўлиб, харилар қалам бўлса, япроқлар қоғозга айланиб, қурбақалар ўқуғучи бўлсалар, бу аживаи-таралаларни чоп қилиб тарқатғучи Давлат нашриётининг Эски шаҳар матбааси бўлса, бунинг савоби бутун Туркистон мамлакатининг думоғига худди сассиқ саримсоқдек таъсир бериб, ҳар қайси ўзбекларнинг номаи аъмолларига ҳар йили тўрт фаслда хурракни батанг куйған мўмин ва мусулмоннинг аъмоли солиҳаси ёзилур экан.
Энди бир озгинага фалсафа, эътиқодиётни қўятурайлик-да, “дарди бедаво”ларимиз устига ўтайлик.
Туркистон истатистиқа идорасининг тўплаган сўнгғи маълумотига кўра, Эски шаҳардаги “Ҳаракатдан баракат” мактабларининг сони шу кейинги ҳафта ичида юзга-юз ортиб кеткан. Масалан: ўткан ойда етти юз қирқ бир оғилхонадан иборат бўлған халқ ибтидоий дорул-жунунлари ярим мингга, қорихоналар беш юздан тўққуз юзга етмишдир (қорихоналарда бироз секинлик). Бу сўнғғи очилган ибтидоий дорул-жунун ва қорихоналарнинг муаллимларида ҳам фавқулоддалик бор, дейдирлар: соқоли от тўрбадак, саводи чиқар-чиқмас фариштасуфат зотлардан иборат бўлиб, ёш болаларимизни бир йил комил деганда муллаи боамал, бунинг устига даққи, калвак, оғзинг қани десалар, қулоғини кўрсататурган “дарди бедаво” қилиб чиқарар эканлар.
Бу ҳақда сиёсий доираларнинг юруткан мулоҳазалариға қарағанда, ўзбеклар ишни бу тариқа олиб бора берсалар, уч йил комил деғанда, Туркистон гўёки иккинчи Амриқо-ку, ўзбеклар орасида гарчча маданият, на у ёққа ўта оласан, на бу ёққа; худди девори қиёмат! Яна ўшал истатистиқа идорасининг берган маълумотиға қарағанда, иккинчи томонда қилтиллаб турган Эски шаҳарнинг маъориф шўрваси бу маданият мактаблари қаршисида қаддини кўтаришга ўйлашар экан. Аммо шуниси бор эканки, ановларда йўқ шағшаға, ановларда йўқ дабдаба бизнинг маъорифнинг шўрвасидан топилур экан!.. Бул ҳам бир дарди бедаво!..
***
Бизникилар “Бўрк ол!” деса, бош олишға ҳозир, бир маблағлар десанг, эҳтимолки, нишка тушкан бўлурмиз. От билан эшакка солиқ солинибдур, хайр, солинса солинибдур; бу орада бир эшакчи камбағалнинг эшаги очликда ҳаром қотибдур; хайр, қотса қотибдур.
– Ўлган эшагингнинг солиғини бераверасан!
– Бечора эшагим марҳум бўлди, ака, бу ерда жони узилиб, мана бу ерда ювулди, ана у ерда жаноза ўқилиб, мана бу ерга кўмилди, ака…
– Йўқ, бера берасан! Эшагинг бешдан кам эмас!
Бечоранинг эшаги ўлгани-ўлган, устига-устак мана бу “бош олғучилар”нинг фотиҳахонлиги қизиқ… Бул ҳам бедаво дардларнинг бириси.
***
Эски шаҳарнинг бошдан оёқи, оёқдан боши, етти яшаридан етмиш яшари қўтур… Эски шаҳарнинг афкори умумияси шу қўтур масаласи билан машғул (бизда афкори умумия йўқ дегувчилар номаъқул айтибдирлар).
Бечора халқ шу қўтур истибдодидан қутулмок учун ўткан-кеткандан илож сўрашдан бўшай олмайдур. Аммо берилган дору-дармонлардан тўққуз чақалик фойда йўқ; ҳамон ҳар кимни кўрсанг: қирт-қирт, қирт-қирт… Пуввак боғлаған Ёврупо дўқтурлари ниҳоят келиб-келиб бизнинг “қўтур масаламиз” устида эълони ихдос қилдилар. “Халқ соғлиқни сақлаш бўлими” бу тўғрида қимир этмайдир. Кейинги кунларда қўтурларнинг ҳаммаси “Халқ соғлиғини сақлаш бўлими эмиш” деган бир резалютсия қабул этди.
Мана бул ҳам бизнинг давосиз дардлардан…
Жулқунбой
“Туркистон”, 1922 йил 14 декабр, 36-сон.
ҲУҚУҚ
Кичкина фелетўн
Хотун-қизларимизга бағишлаб
Азбаройи Худо, айтингиз-чи, ҳуқуқ деган нарса ўзи нима?
Ҳуқуқ нимадан иборат? Гуваламики, уни биз майдалаб ҳожатимизга яратайлик?! Нима ахир? Бунинг жавобини “ҳуқуқ” деган дарди бедавони бўйнига осиб олғанлардан сўраймиз.
Шўролар ҳукумати ҳар бир чоти айри, боши юмалоққа, ҳар бир ҳайвони нотиқу ва ғайри нотиққа ва ҳар бир инсу жину деву парига том-том боло-боло бом ҳуқуқ берди, деб гапуришадирлар! Бу тўғрими, баковул.
– Ясовуллар, қозию қуззотлар бу гапка, бу ишларга тушунадирларми?
Гап бундай: ўзингизнинг Халча опангиз аллақаердан ҳуқуқ текширадирған бўлуб, эрга берилаётқан бир қизнинғ уйига борибдир. Хайр, яхши – текширсин.
Нега энди 13 ёшлиқ Ойнисани оёқидан, қулоғидан чўзиб, елмай, югурмай 18 ёшатуб қўядир?
Тағин бир иш: масалан, ўзингизнинг Зайнаб опангиз: эридан, қўйинг-чи, уйидаги ҳар бир ясси-япасқи, қинғир-қийшиқ, ажива-тараладан ейдур калтакни; шилқ-шилқ; ўзи оч, боласи оч; нон деганда ғириллайдир кесак… Бечора опангиз ундан-бундан сўраб-сўроғлаб борадир катта вивескалик бир ҳуқуқ олиб берадурғанга. Йиғлайдир, сиқтайдир, арзи бандалик қиладир; аммо қўл қуруқ, ёлғиз бош!
Чақириладир эри, ёнида уч-тўртта гумашта, илтимосчи, азайимхон, тутатқи, иҳи-пихи, гап бийрон, ғарч-ғурч, ўлли-булли, ўлумдан хабаримиз бор, бундан йўқ!
Мурофаа: икки коски, яна бир гуржи. Қанақа гуржи дейсиз? Ҳа, тушунадурған мухторият, фалон писмадону гўёки бу мажлиска ўзи шундай қиртиш қидирибгина келган, тавба!
– Зайнаб опа, оғзинг қайси?
Бечора қулоғини кўрсатади.
– Ҳуқуқ!
Ёнида жаллод ва бошқа қасамхўрлар; ғўдайиш, пичинг! Бечора дир-дир қалтираған, қози махсимнинг ҳам гаплари айлантирмалик:
– Ким яхши?
– Эрим, почча!
– Ким ёмон?
– Ҳуқуқ, почча!
Ҳуқуқ – гап билмаган, иш билмаган Зайнаб опаларники эмас, шайтон устози бўлған Ҳожи Абдиларники, шайтон мардикори бўлған Салоҳиддин муфаттинзодаларники! Шоир Хоконий дегандек: ҳолати манҳусада қолған “ул” эмас, тўртта наҳснинг орасида боши айланган ану бечора!
Гап кўп, кўмир оз; кези келди, бир ёздиқ!
Ҳақиқат эълони: Жулқунбой
“Туркистон”, 1923 йил 24 декабр, 213-сон.
САЛОМНОМА
– Отқа қоқан тақадек, сувдан чиққан бақадек, бир мирилик чақадек – маъориф шўросига сало-о-ом!
– Ўзи четка буқинуб, шахсиятка тўқинуб, аллакимга чўқинуб – ўғри ушлаганга
сало-о-ом!
– Кўрунган ер оқ салла, оқ бўлса ҳам бўш калла, оқу қора ҳам малла –Туркистон уламоларига сало-о-ом!
– Бошлариға соч қўйган, отларини ёш қўйган, фаҳш деганни фош қилған, яна отини ёш қўйган – думсизларимизга сало-о-ом!
– Масков бориб келибон, минглаб фойда қилибон, ҳафтада гап ейибон, томга карнай қўйибон; халқ қайғусин емайин, мактаб очай демайин; эллик-олтмиш қўй берган, саккиз кунлаб тўй берган – Туркистон савдогарларига сало-о-ом!..
Амма-холаси ҳаводор, айланай!
Келин янгаси: Думбулниса
“Муштум”, 1923 йил 2-сон, 3-бет.
НИМА ҚАЁҚҚА КЕТАДИР?
Ишчининг топқани хўжайиннинг халтасиға кетади.
Совдагарнинг топқани ўғул тўйисига кетади.
Тошканд кўнчиларининг топқани қишлиқ тўкма билан ёзлиқ гапка кетади.
Қиморбознинг топқани гарткам билан тўртта ошиққа кетади.
Беданабознинг топқани тариққ кетади.
Муриднинг топқани эшонга кетади.
Эшоннинг топқани саккизта хотунга кетади.
Хотунларнинг топқанлари иссиқ-совуқчи домлага кетади.
Бойбаччанинг топқани “Турквино” билан баришнахонларга кетади.
Ёшларнинг топқанлари упа-элик билан усма-сурмаларга кетади.
Эски шаҳар исполқўмининг топқани ҳар хил юқори шефстволарга кетади.
Баладия бўлимининг топқани хизматчиларнинг маошига кетади.
Вақф шўъбасининг топқани идорасини бежаш учун қип-қизил гиламларга кетади.
Отнинг топқани эшакка кетади.
Бўрининг топқани тулкига кетади.
“Муштум”нинг топқани туркистонликларнинг тумшуғига кетади.
Ушбуларни ўқуған кишининг дами – дамбалига кетади!
Бизнинг топқанимиз аччиқ-тизиққа кетади! – деб Мулла Жулқунбой ёздилар. “Муштум”: ёзганларингизнинг ҳаммаси ҳаммаси ҳавога кетадур! – деб биз ҳам муҳримизни босдиқ.
“Муштум”, 1923 йил 15 март, 3-сон, 3-бет.
БИЗ КИМ ВА НИМАЛАРДАН ҚЎРҚАМИЗ?
Ҳар кимнинг ўзига яраша қўрқатурған нарсаси бўладир. “Иштонсизнинг чўпдан ҳадуги бор”, дегандек, шу вақтда иштонлик инсон – ҳадуксиз одам, эхтимол, йўқдир. Туркистон истатистиқа идорасининг кейинги йиқған ҳисобига қарағанда, иштонсизлар банаъжи кўпайибдирларки, биз уларни айнан қуйида кўчирамиз:
Мустамлакачи – аччиғланган чоғида сирининг очилишидан қўрқадир.
Ҳар турлук идора мудирлари – сайлов яқинлашса, мансабдан тушиб қолишдан қўрқадирлар.
Янги кўз очқан ҳисобсиз ўзбек шоирча ва шоирачалари – минг машаққат билан азобланиб ёзған шеърларининг газеталарда босилмай қолишидан қўрқадирлар.
Тутантируқсиз мақола ёзишға ўрганган муҳаррирлар – тўсундан тегиб қолатурған танқид калтагидан қўрқадирлар.
Бой ва совдагарлар – айниқса, буларнинг қўрқинчлари поёнсиздир…
Чунончи: дўкон совдаси яқинлашса, ижарани ошириб юборатурган яканчилардан қўрқадирлар, қўлларига кўпроқ пул йиғилиб қолса, моллар ошиб, пул қурсининг тушиб кетишидан қўрқадирлар, қўлида анчайин қоғоз кўтарган кишини кўрсалар “торғовой налўг” тушмоғидан қўрқадирлар, рўза ойи кириб закот бериш эска тушса, моллар ҳисобини олишдан қўрқадирлар… Ҳар ҳолда, бу дуркум халқ учун ер ҳам қўрқунч, кўк ҳам қўрқунч. Фақат қоро ернинг остиғина тинчдир!
Камбағал деҳқон ва ишчилар – кун сайин бозор баҳосининг бирга бир кўтарилишидан қўрқадирлар.
Ҳукумат идораларидаги порахўрлар – порахўрлиқ билан кураш бошланғандан бери ўзларининг сояларидан ҳам қўрқадирлар.
Кўкдаги булутлар – ёғмай деса Худонинг буйруғидан, ёғай деса ердаги махлуқларнинг чиртинг-пиртингидан қўрқадир.
Ўзбек хотунлари – эрларининг калтагидан, қизлари кўчага чиқай деса, оналарининг туртугидан қўрқуб, песлар моховдан, моховлар песдан, аживалар тараладан, таралалар аживадан; қисқаси, катта-кичик, ясси-япасқи, қинғир-қийшиқ, узун-қисқа ҳаммалари ҳам қўрқоқдирлар…
Ман нима ва кимдан қўрқаман?
Айниқса, маним ишим жуда ҳам қийин: ёзай десам, ошна-оғайнининг шўртумшуқлиғидан, ёзмай десам, “Муштум” поччанинг жекиригидан қўрқаман.
Яна бундан бошқа қўрқатурган икир-чикирларим:
– Эски шаҳар кўчаларидан юрсам, бетимга лой сачрашидан қўрқаман.
– Ёғмур ёққан кунларида Эски шаҳар расталарининг ағнаб кетишидан, совдагарларнинг тўнғуз қўпишидан қўрқаман.
Билим юртлари ёнидан, бошланғич мактаблар қаршисидан ўтуб қолсам, истиқболдаги алвир-шалвир ўзбек маданиятидан қўрқаман! Ҳар ҳолда, маним ҳам қўрқунчларим ўзимга етарлик…
Ассалому ала маниттабаъл-худа.
Жулқунбой
“Муштум”, 1923 йил 1 май, 7-сон, 6-бет.
Фаррух ЖАББОРОВ тайёрлади.
***
Абдулла Қодирийнинг ҳазинаси, кўмилган ҳақиқатлар ва махоркага айланган дурдона асар
Абдулла Қодирий қайтмаган ховли
Тошкентнинг марказида шундай махалла бор уни Парижнинг 13-кварталига қиёслаш мумкин. Ўша кўчада оқ туникалар билан ўралган Самарқанд дарвоза махалласининг ичкарисида миллатимизнинг буюк адиби, қаҳрамони Абдулла Қодирийнинг ховлиси бор. Ҳа, бир қатор кўчалар, боғлар, мактаблар, кутубхона, маҳалла ва олий билимгоҳлар унинг табаррук номи билан юритилади. Аммо, унинг уйи музейга айлантирилмаган, худди Қодирийнинг ўзидек содда ва камтар. Ховлида Қодирийнинг илхом авжида ёзган асарлари-ю, миллат ғамида ёниб, изтиробда ўтказган кунларига гувох бўлган буюмлар сақланиб турипти. Уйда мени буюк адибимизнинг неваралари юз кўзлари Қодирийга ўхшашиб кетувчи Ирфон ака кутиб олдилар. Аниқроғи, банд бўлсаларда ишларини ташлаб “экскурсия” қилдиришга эринмадилар.
Уй томон кирарканмиз Ирфон ака эшикни очиб : “ Мана, шу эшикдан 1937 йил 31 декабрь бувамни олиб чиқиб кетишган ва у шу бўйи у қайтмаган. Тўққиз ойлик қамоқдаги сўроқ-тергов, қийноқ, хўрликдан сўнг, у қатл эттирилган.”- дейди. Ирфон аканинг айтишича Ҳабибуллох Қодирий отасини отган аскар билан учрашганлар. Аскарда адоватлари бўлмаган, дейди Ирфон ака аҳир у ҳам ўз вазифасини бажарган. Аммо, Абдулла Қодирий отилган жой эса унинг неварасининг сўзларига кўра аниқ эмас.
Қодирий ўтириб ижод қилган тут дарахтидан ясалган танча (сандал), қўл ювган офтоба, ҳужжатлар сақланган темир сандиқ унинг рафиқаси Раҳбарниса ая келинликда олиб келган сарпо сандиғи ҳаммаси авлодлари томонидан табаррук ҳазинадек асраб олиб қолинган. Ирфон ака Қодирийнинг суратини қўлга оларкан: “Мана бу сурат бобомни 1926 йилда қамалган вақтлардаги суратлари. Улар «Муштум»да босилган «Йиғинди гаплар» ҳикоясидаги танқидий мулоҳазалари учун «аксилинқилобий ҳаракат қилганлик»да айбланиб, қамоққа олинганлар, турли бўҳтонлар билан судланганлар. Судда ўзларини мардонавор ҳимоя қилганлар. Кейин озодликка қайтиб ҳам яна ҳақиқатпарвар бўлиб, ёзишда давом этганлар. Бобом қўрқмайдиган мард одам эдилар.”- дейди.
Қўрқмайдиган мард ўзбекнинг қаҳрамонига тегишли йўл чемоданлари, соябон, гардеробларга разм соламан. Катта гардероб, шкафлар ўша даврдаги ёзувчилар уюшмасидан эсдалик экан. Аввал, ёзувчи сифатида уни аъзо қилган тизим кейин уни кўкрагигадан ўққа тутган. Эскизларини Петербургдан келтириб ўзлари бош-қош бўлиб, қурдирган шийпон ҳам бугунги мустақиллик кунларигача етиб келган. Айтишларича Қодирий шу шийпонда ўтириб ижод қилишни ёқтирган. Шийпондан катта ховлининг боғлари худди кафтдек кўринади
.
Адибдан қолган асарлар билан бирга унга тегишли барча буюмлар ҳам нақадар қадрли. Қодирийга дастёр бўлган уй буюмларини қўлга олиб ҳам фахрланади одам, ўзбекнинг шундай буюк мард ўғлони қачондир шу офтобада қўл ювган, шу керосин лампа ёруғида ижод қилган…
Айтилмаган ҳақиқатлар…
Ирфон ака оталарининг Ҳабибуллох Қодирий суратини олиб кўзларида ёш билан яна тарихга қайтади: “1988 йил мен 17 ёшда эдим отамни кўмиб уйга қайтганимизда: “Болам отангни қабрга қўйишда, юзини ерга қаратиб қўйдиларингми? Отанг шуни васият қилган эди. Ерга юзтубан қараб ётганда зора ичига йиғилган дард-аламлар зардоби оғзидан чиқиб кетса. Уни ичи тўла дард-у, алам эди. Ўзи билан кўп гапларни, ҳақиқатларни олиб кетди, бировга айтмади.” – дегандилар онам.
Отам кўп ҳақиқатларни айтмай ўзлари билан қабрга олиб кетганлар. Бобом Абдулла Қодирий “халқ душмани” бўлгач, отамни ҳам тинч қўйишмаган. 1945 йил 25 май куни отамни “Халқ душманининг ўғли” сифатида олиб кетишади. Узоқ-қийноқ ва сўроқлардан кейин уни Сибирга сургун қилишади. 1953 йил Сталин вафотидан кейин, отам озод қилинади. Бироқ, ҳамон Тошкентга қайтишга рухсат йўқ эди. У 2 йил Қарағандада (Қозоғистон) юриб, 1955 йилда 37 ёшида ниҳоят уйга қайтиб, оила қурган.
“Ўтган кунлар”дан ҳам зиёда асар
Уй бурчагидаги темир сандиқда Қодирийнинг тугалланмаган асарлари сақланган экан. Сандиқ кейинчалик қўлёзмалари билан кўмиб ташланган. “Унда бобомнинг «Амир Умархоннинг канизи» асарининг ҳомаки варианти бўлган. “Кунлардан бир кун отам, қўлёзмалар қай ахволда эканлигини текшириб кўриш мақсадида сандиқни ковлаб олади. Тақдирни қарангки айнан ўша куни уйимизга бостириб кириб отамни қўлга оладилар. Отам билан бирга бобомни қўлёзмаларини ҳам олиб кетишган. Билсангиз ўша вақтларда қоғоз танқис бўлган, шунданми ёки бошқа сабабми отамни қийноқлар билан сўроқ қилишганда унинг ҳар бир сўзларини Бобомнинг қўлёзмаларининг орқа бўш оқ тарафига қайд қилганлар. Яна сўроқ қилиш чоғида аскар ўша қўлёзмаларга махорка ўраб чеккан ва отамга ҳам узатган. Азобли бир йил давом этган қийноқларда бутун қўлёзмалар шу зайл махорка бўлиб кул бўлган. Агар, биров “Абдулла Қодирийнинг чоп этилмаган асарини топдим”- деса ишонманг. Сўнгги қўлёзмалар тақдири шундай кечган улар сақланиб қолинмаган.” – дейди афсус билан Ирфон ака.Махорка қилиб чекилган қўлёзмаларда Ирфон аканинг айтишича Қодирийнинг яна бир дурдона асари бўлган. У тарихийлиги ва воқеаларининг қизиқлиги ҳамда баён қилиш санъати билан аввалги “Ўтган кунлар”, “Меҳробдан чаён” асарларидан зиёда бўлган. Бобом “Агар «Амир Умархоннинг канизи» асарлари битиб, эълон қилинса, одамлар “Ўтган кунлар”, “Меҳробдан чаён”ни ўқимай қўяди.”, деган эканлар.Чунки, у шу қадар аввалгиларидан қизиқ бўлган. Асар ҳақида отам 1985 йилда “Тошкент оқшоми” газетасида мақола чоп эттирганлар. Унда Худоёрхоннинг канизининг таърифини эшитиб, ошиқ бўлиб, қўшин тортиб борган Хон ҳақида ҳикоя қилинади.”Қодирийнинг сўнгги истаги
Ўша машъум кун Жулқунбойнинг кўкрагига ўқ қадалган кеча, Ирфон аканинг тасдиғича бобосининг сўнгги истаги шундай бўлган. Қодирий уни отишга шайланган аскардан сўнгги илтижо сифатида унинг тунука идишдаги сувини сўрайди. Аскарни ҳайрон қолдириб, Қодирий сувни ичмайди. У ўша бир кафт сув билан таҳорат олади ва икки ракъат нафл намозини ўқиб кейин уни отавериши мумкинлигини айтади. Аскарнинг айтишича Қодирий ўлимдан қўрқмаган, киприк ҳам қоқмаган. Мардларча ўлимнинг юзига тик боқиб ҳалок бўлган. У ўзи ёзган қуйидаги сўзлари нақадар ҳақиқатлигини исботлаганди. “Мен ҳақиқат йўлида ҳеч қандай жазодан, қийноқдан қўрқмайман агар отмоқчи бўлсалар кўкрагимни кериб тураман.”
Қодирий қайтмаган уйнинг эшиклари уни зиёрат қилиб келувчилар учун доим очиқ. Хонадон эгалари меҳмондўст, Қодирийдан эсдалик бўлиб қолган табаррук буюмларни қизғонмай кўрсатишади, ва улар билан боғлиқ кичик тарихларни эринмай сўзлаб беришади. Маънавият ва маърифат тадбирларидан зериккан чоғингизда, ватанпарварлик ҳақидаги баландпарвоз гапларингиз саёзлашганда шу тупроқ учун жонини берган Қодирийни йўқлаб қўйинг.
Манба: Dia.uz
***
“Ўткан кунлар” зиёси
10 апрель – буюк ўзбек адиби Абдулла Қодирий таваллуд топган кун
Улкан истеъдод соҳиби бўлган Абдулла Қодирий (Жулқунбой) наинки улуғ адиб, шу билан бир қаторда фаол журналист, оташнафас публицист сифатида ҳам ўзининг бетакрор маҳорат мактабини яратгани Журфак талабаларида катта қизиқиш уйғотади. Адибнинг журналистлик фаолияти қанчалик жўшқин бир тарзда кечганини қуйидаги битикларидан ҳам англаш мумкин:
«Ҳар ҳолда бемавридроқ бўлса керак, камбағал, боғбонлик билан кун кечиргучи бир оилада … туғилғонман,– деб ёзган у ўз таржимаи ҳолида,– Ёшим тўққиз-ўнларга борғондан сўнг мени мактабга юбордилар. Мактабда икки-уч йил чамаси эски усулда ўқиб, кейин вақтларда оиламизнинг ниҳоятда қашшоқ кун кечиргани важҳидан ўн икки ёшимда мени бир бойга хизматчиликка бердилар. Хўжайиним ўзи савдогар киши бўлуб, ўрисча ёзув-чизув билатурғон одамга муҳтож эди. Шу таъма бўлса керак, мени ўрис мактабга юборди… 1912 йилда манфактур била савдо қилувчи бир кишига йилига 50 сўм баробарига приказчик бўлуб кирдим…
Шу миёналардан бозор воситаси билан татарлардан чиқадирғон газеталарни ўқиб, дунёда газета деган гап борлиғига имон келтирдим. 1913 йилда ўзбекча «Садои Туркистон», «Самарқанд», «Оина» газеталари чиқа бошлағоч, менда шуларга гап ёзиб юриш фикри уйғонди. 1913 йилда чиққан «Падаркуш» таъсирида «Бахтсиз куёв» деган театр китобини ёзиб юборғанимни ўзим ҳам пайқамай қолдим (1915 йилда). Яна шу йилда театрларда чиқиб турғон ҳикоя ва рўмонларга тақлидан «Жувонбоз» отлиқ ҳикоячани ёзиб ношир топилмағонидан, ўзим нашр қилиб юбордим…
1918 йил бошларида эски шаҳар озиқ комитети бойлар қўлидан олиниб, комитетнинг раислиғига ўртоқ Султонхўжа Қосимхўжаев тайин қилинғон эди ва мен мазкур комитетнинг ўзбекча саркотиблигига кирдим. 1919 йилнинг аввалларида озиқ комитетининг исмидан чиқарилмоқчи бўлғон «Озиқ ишлари» газетасига муҳаррир бўлиб тайинландим…
Шу кунгача Шўро идораларида қилгон хизматларимни бирма-бир санаб ўлтиришим узоққа чўзиладурғон бўлғонликдин мундан кейин муассаса исмларинигина аташ билан кифояланаман: «Рўсто» деворий газетасига мухбир бўлиб, «Иштирокиюн» ва «Қизил байроқ» газеталарида сотрудник… «Муштум» журналининг муанниси ва таҳририя аъзоси бўлиб, то 1924 йилгача меҳнаткашлар манфаатига холис ишлаб келдим. Шу ўтган етти йил орасида Шўролар ҳукумати ва фирқадан бир оғиз танбеҳ олмадим. Хулоса – бошқаларнинг хизмати дафтар билан собит бўлса, меним хизматларим матбуот билан равшандир… Ишчи-деҳқонлар ёзғон асарларимни суюниб ўқийдилар ва мени ёзувчилар қаторига киргаздилар ва мени ҳамон ўқирлар ва унутмаслар…»
Қатор адабиётларда қайд этилишича, бўлғуси адибнинг илк ижоди 1913-1914 йилларда бошланган бўлиб, дастлаб у шоир сифатида қалам тебратди. Унинг «Аҳволимиз», «Миллатимга», «Тўй» (1914-1915) каби шеърлари «Оина» жаридасида босилиб чиққан эди. У ўз миллатини маърифатга чақиради, маърифатпарвар шоир ва адиб сифатида майдонга чиқади. «Бахтсиз куёв» (1915) номли фожеаси, «Жувонбоз» (1915), «Улоқда» (1916) каби ҳикояларида ҳам ўз халқини саводли, билимли, маданиятли ва озод кўриш истаги сезилиб туради.
1924 йили Абдулла Қодирий Москвага бориб, Журналистика йўналишида таҳсил олиб қайтгач, «Муштум» журналида штатсиз мухбир бўлиб ишлай бошлади. Унинг «Тошпўлат тажанг нима дейди?» ва «Калвак маҳзумнинг хотира дафтаридан» туркумидаги сатирик ҳикоялари ана шу журналда илк бор босилиб борди.
Абдулла Қодирий 1917-1918 йиллардан бошлаб «Ўтган кунлар» романи учун материал йиғишга киришди. 1922 йилда биринчи ўзбек романининг дастлабки боблари «Инқилоб» журналида чоп этила бошланди. 1925-1926 йилларда «Ўтган кунлар» уч бўлим ҳолида китоб» бўлиб нашр этилди.
Қатағон сиёсати авжи палласига чиққан 1937 йилнинг 31 декабрида у қамоққа олинди. «Менга қўйилган айбларни бошдан оёқ рад этаман. Ҳақиқат йўлида ҳеч қандай жазодан, қийноқдан қўрқмайман. Агар отмоқчи бўлсалар, кўкрагимни кериб тураман…» деган сўзларидан мард ва жасур адибнинг қанчалик ноҳақлик қурбонига айланини англаш қийин эмас.
Минг афсуски, элимизнинг ардоқли фарзанди, улуғ адиб Абдулла Қодирий 1938 йил 4 октябрда отилди.
Замона ўзгаришлари асносида унинг асарлари 1956 йилдан бошлаб янгидан нашр этила бошланди.
Юртимизда истиқлол ҳаракати давом этаётган 1990 йилда Биринчи Президентимиз Ислом Каримов Фармони билан Абдулла Қодирий номидаги Республика Давлат мукофоти таъсис этилди. 1991 йилда эса Абдулла Қодирийга Алишер Навоий номидаги Давлат мукофоти берилди.
Қатор манбалардан олинган юқоридаги маълумотлар бўлғуси журналист ва адиблар учун беқиёс маҳорат мактаби ҳисобланади. Фақат, уни талабалар теран нигоҳ ўқиб-ўрганишлари зарур.
Абдулла Қодирий ҳаёти ва ижодига бағишланган навбатдаги маҳорат дарсида атоқли адиб Пиримқул Қодировнинг “Абдулла Қодирий қаҳрамонлиги” сарлавҳали бадиаси (адибнинг 2001 йилда “Маънавият” нашриётида чоп этилган “Қалб кўзлари” бадиалар, ўйлар, эсдаликлар тўпламидан ўрин олган) ўқиб ўрганилди.
Мазкур бадиада адиб ҳаёти ва ижоди теран таҳлил этилган. Бўлғуси журналистлар бу бадиани ўқиб-ўрганиш асносида шундай улуғ сиймолар ҳақида ёзиш маҳоратидан ҳам сабоқ оладилар.
Бадиада битилган қуйидаги сатрларни мутолаа қилар экансиз, даҳо адибнинг улуғвор сиймоси кўз олдингизда намоён бўлаверади:
“Абдулла Қодирий туғилганда Туркистон чоризмнинг хомашё базасига ва тайёр маҳсулотларини келтириб сотиб, катта даромад оладиган бозорига айланган эди. Қарамлик дарди, мутеълик азоби миллий онгни уйғотган бўлса ҳам ҳақиқатни айтиш қийин, оқ подшо назорати сал бош кўтарган миллий газета ва журналларни тақиқлаб, ёпиб ташлар эди. Кейинчалик Абдулла Қодирий чор жандармларини «тил бўғмакорлари» деб атагани бежиз эмас. Октябрь инқилоби ва янги тузумни катта умидлар билан кутиб олган адиб йиллар ўтиши билан дастлабки берилган ваъдалар ёлғон эканини сезади. Айниқса, Сталин даври бошлангандан сўнг тақиқ ва тазйиқлар яна кучайиб кетади. Сўз бошқа, иш бошқа, миллий мустақиллик оғизда бор, амалда йўқолган эди.
Абдулла Қодирий «Миллатимга» деб агалган илк шеъридаёқ халқнинг асл жонкуяри бўлиб майдонга чиққан эди. Йигирманчи йилларда авжланган риёкор мафкура нуқул ўтмишга тош отиб, тарихни қоралаб турган пайтларда Қодирий бирин-кетин иккита тарихий роман ёзганлиги унинг нақадар ботир инсон ва жасоратли нжодкор бўлганинн барала кўрсатди.
Миллий истиқлол – шу миллатга мансуб бўлган илғор ва фозил кишиларнинг фикрда, сўзда, ишда чинакам мустақил бўла олишларидан таркиб топади.
Абдулла Қодирий, аввало, ҳаётда ўз мустақил йўлидан юрган нодир сиймо эди. У ҳар хил пасту баланд адабий оқимларга қўшилмади, ижоддан вақт орттирса боғбонлик қилди, мусулмон фарзанди сифатида намозини тарк этмади.
Ижодда ҳам Абдулла Қодирий дилидаги миллий руҳни тўлиқ ифода этадиган мустақил бадиий шакллар кашф этди. Академик Бертельс жаҳондаги бешта романчилик мактаблари қаторига Абдулла Қодирий яратган янги ўзбек романчилик мактабини ҳам қўйганлиги бежиз эмас. Бу романчилик мактабидан улкан қозоқ адиби Мухтор Авезов ҳам таълим олган. Туркман адиби Хидир Деряев Абдулла Қодирийни ўзининг устози деб билган. Чунки бу қардош туркий халқлар билан бизнинг тарихимиз ҳам, тақдиримиз ҳам ўхшашдир.
Биз «Ўткан кунлар» ва «Меҳробдан чаён» романларига бугунги истиқлол ғоялари нуқтаи назаридан янгича ёндашмоғимиз керак. Ана шунда ҳалигача баралла айтилмаган бир ҳақиқатни – Абдулла Қодирий «Ўткан кунлар» ва «Меҳробдан чаён» романларида ўзбек халқининг мустақил давлат бўлиб яшаган даврларини теран бир қўмсаш билан тасвирлаганини пайқаймиз. Мустақил давлат ҳудудида яшаган даврларимизда халқимиз Отабекдай, Анвардай, Кумуш ва Раънодай жозибали қиёфаларга, гўзал маънавиятга эга бўлганлиги кўз олдимизда бор бўйича гавдаланади. Бу романларни севиб ўқиган китобхонлар мустамлака зулмидан ва қарамлик балосидан холи яшаган замонларимизни қайта бошдан кечиргандай бўлади.
Қадимдан Туркистон деб аталган бу диёр ўзининг уч минг йиллик тарихи давомида фақат маълум бир асрларда четдан келган Қутайба, Чингизхон, чоризм каби фотиҳларга қарам бўлиб яшаган бўлса, қолган асрларда тагжой халқларга мансуб бўлган мустақил давлатлар ҳудудида ҳаёт кечирган-ку. Демак, биз асрлар давомида четдан келган фотиҳларга мутеъ бўлиш, хомашё базасига айланиш нималигини билмай яшаганмиз. Отабек ва Кумушбиби даврида халқимиз ўзига керакли барча озиқ-овқатларни, кийим-кечакларни, барча рўзғор буюмларини ўзи ишлаб чиқарган. Иқтисод мустақил, маънавият ва сиёсат мустақил бўлган. Кейинги иқтисодий қарамлик ва унинг асосига қурилган маънавий мутелик мустамлака замонларининг оқибатидир.
Абдулла Қодирийнинг суюкли қаҳрамони Отабек мустамлакачиларга қарши жангга кириб ҳалок бўлгани ҳам тасодиф эмас. Замон тақозоси билан адиб бу жангнинг тафсилотларини тасвирламайди. Лекин Отабекнинг Авлиё ота томонларда чор аскарлари билан жанг қилган ватанпарварларнинг олдинги сафида туриб ҳалок бўлганини ўқир эканмиз, унинг миллий мустақиллик йўлида жон берган ботирлардан эканини дил-дилдан ҳис қиламиз.
Отабек сиймосида Абдулла Қодирий ўз фожиавий ўлимини олдиндан башорат қилгандай бўлади. Чунки «Ўткан кунлар» ёзилган йигирманчи йилларда Ўзбекистонни аввалгидан ҳам шафқатсизроқ тутқунликка солиш ҳаракатлари тобора кучайиб бормоқда эди.
Мустақиллик туйғуси беҳад кучли бўлгаи адиб «Муштум»да босилган қатор ҳажвияларида шўро даврига хос ножўя ҳаракатларга қарши чиқади ва бунинг учун биринчи марта 1926 йилда қамоққа олинади. Адиб ноҳақ зулм ўтказганларга қарши исён кўтариб, турмада очлик эълон қилади. Ҳар қалай, у йилларда ҳали ошкоралик тугаб битмаган экан. Адибнинг очлик эълон қилгани матбуот саҳифасида ёритилади. «Ўткан кунлар»ни севиб ўқиган ўн минглаб мухлислар адиб тақдирини ўйлаб, қаттиқ ҳаяжонга тушадилар. Шифокорлар газетанинг ҳар сонида адибнинг саломатлиги ҳақида махсус ахборот бериб борадилар. Бутун халқ Қодирийнинг мардона олишувини изтироб билан кузатади. Очлик ўнинчи, ўн биринчи, ўн иккинчи кунга ўтади. Матбуот қисқа-қисқа хабар беришда давом этади. Абдулла Қодирийнинг очлиги ўн учинчи кундан ўн тўртинчисига ўтганда афкор омманинг ҳаяжони авжига чиқади. Портлаш юз бериши мумкинлигини сезган маъмурлар чекинишга мажбур бўладилар. Ўн тўрт кун туз тотмай оч ётган адибнинг бегуноҳлиги унинг судда сўзлаган оташин нутқидан маълум бўлади. Абдулла Қодирий бу тенгсиз курашдан ғолиб чиқади ва озод этилади.
Шундан кейин «Меҳробдан чаён» ёзилади ва ундаги нопок айғоқчи Абдураҳмон домла қиёфасида адиб шўролар замонасининг ёвуз айғоқчиларини камоли нафрат билан тасвир этади…”
Кўриниб турибдики, улуғ адиб Абдулла Қодирийнинг бетакрор романлари билан бир қаторда унинг оташнафас публицистикаси, журналистлик фаолияти ҳам бўлғуси журналистлар учун катта сабоқ, ўзига хос маҳорат мактабидир.
Энг муҳими, ўзлигимизни янада теранроқ англашда Абдулла Қодирийнинг тенгсиз маънавий, ижоди мероси биз учун бамисоли ёрқин кўзгудир.
Абдулла Қодирий (1894-1938)
Ўзбек адабиётининг йирик намояндаларидан бири Абдулла Қодирий (Жулқунбой) 1894 йил 10 апрелда Тошкент шаҳрида туғилди.
«Ҳар ҳолда бемавридроқ бўлса керак, камбағал, боғбонлик билан кун кечиргучи бир оилада … туғилғонман», дейди у ўз таржимаи ҳолида, — Ёшим тўққиз-ўнларга борғондан сўнг мени мактабга юбордилар. Мактабда икки-уч йил чамаси эски усулда ўқиб, кейин вақтларда оиламизнинг ниҳоятда қашшоқ кун кечиргани важҳидан ўн икки ёшимда мени бир бойга хизматчиликка бердилар. Хўжайиним ўзи савдогар киши бўлуб, ўрисча ёзув-чизув билатурғон одамга муҳтож эди. Шу таъма бўлса керак, мени ўрис мактабга юборди… 1912 йилда манфактур била савдо қилувчи бир кишига йилига 50 сўм баробарига приказчик бўлуб кирдим…
Шу миёналардан бозор воситаси билан татарлардан чиқадирғон газеталарни ўқиб, дунёда газета деган гап борлиғига имон келтирдим. 1913 йилда ўзбекча «Садои Туркпстон», «Самарқанд», «Оина» газеталари чиқа бошлағоч, менда шуларга гап ёзйб юриш фикри уйғонди. 1913 йилда чиққан «Падаркуш» таъсирида «Бахтсиз куёв» деган театр житобини ёзиб юборғанимни ўзим ҳам пайқамай қолдим (1915 йилда). Яна шу йилда театрларда чиқиб турғон ҳикоя ва рўмонларга тақлидан «Жувонбоз» отлиқ ҳикоячани ёзиб ношир топилмағонидан, ўзим нашр қилиб юбордим. Николай тахтдан йиқилғондан кейин оддий халқ милитсиясига кўнгилли бўлиб ёзилдим…
1918 йил бошларида эски шаҳар озиқ комитети бойлар қўлидан олиниб, комитетнинг раислиғига ўртоқ Султонхўжа Қосимхўжаев тайин қилинғон эди ва мен мазкур комитетнинг ўзбекча саркотиблигига кирдим. 1919 йилнинг аввалларида озиқ комитетининг исмидан чиқарилмоқчи бўлғон «Озиқ ишлари» газетасига муҳаррир бўлиб тайинландим…
Шу кунгача Шўро идораларида қилгон хизматларимни бирма-бир санаб ўлтиришим узоққа чўзиладурғон бўлғонликдин мундан кейин муассаса исмларинигина аташ билан кифояланаман: «Рўсто» деворий газетасига мухбир бўлиб, «Иштирокиюн» ва «Қизил байроқ» газеталарида сотрудник… «Муштум» журналининг муанниси ва таҳририя аъзоси бўлиб, то 1924 йилгача меҳнаткашлар манфаатига холис ишлаб келдим. Шу ўтган етти йил орасида Шўролар ҳукумати ва фирқадан бир оғиз танбеҳ олмадим. Хулоса — бошқаларнинг хизмати дафтар билан собит бўлса, меним хизматларим матбуот билан равшандир… Ишчи-деҳқонлар ёзғон асарларимни суюниб ўқийдилар ва мени ёзувчилар қаторига киргаздилар ва мени ҳамон ўқирлар ва унутмаслар…»
Бўлғуси адибнинг илк ижоди 1913—1914 йилларда бошланган бўлиб, дастлаб у шоир сифатида қалам тебратди. Унинг «Аҳволимиз», «Миллатимга», «Тўй» (1914-1915) каби шеърлари «Оина» жаридасида босилиб чиққан эди. У ўз миллатини маърифатга чақиради, маърифатпарвар шоир ва адиб сифатида майдонга чиқади. «Бахтсиз куёв» (1915) номли фожеаси, «Жувонбоз» (1915), «Улоқда» (1916) каби ҳикояларида ҳам ўз халқини саводли, билимли, маданиятли ва озод кўриш истаги сезилиб туради.
1924 йили Абдулла Қодирий Москвага бориб, Журналистлар институтида таҳсил олди. Москвадан қайтиб «Муштум» журналида штатсиз мухбир бўлиб ишлай бошлади. Унинг «Тошпўлат тажанг нима дейди?» ва «Калвак маҳзумйинг хотира дафтаридан» туркумидаги сатирик ҳикоялари ана шу журналда илк бор босилиб борди.
Абдулла Қодирий 1917-1918 йиллардан бошлаб «Ўтган кунлар» романи учун материал йиғишга киришди. 1922 йилда биринчи ўзбек романининг дастлабки боблари «Инқилоб» журналида чоп этила бошланди. 1925-1926 йилларда «Ўтган кунлар» уч бўлим ҳолида китоб» бўлиб нашр этилди.
1928 йил ёзувчининг иккинчи тарихий романи «Меҳробдан чаён» нашрдан чиқди. 1934 йилга келиб Абдулла Қодирий қишлоқ хўжалиги мавзуига бағишланган «Обид кетмон» қиссасини яратди. Ундан ташқари у Гоголнинг «Уйланиш», Чеховнинг «Олчазор» ва бошқа ғарб ёзувчиларининг сатирик ҳикояларини ўзбек тилига таржима қилди.
Абдулла Қодирий 1934 йилда бўлиб ўтган Москвадаги Бутуниттифоқ Ёзувчиларининг биринчи қурултойида қатнашади.
У «Амир Умархоннинг канизи», «Намоз ўғри», «Даҳшат» каби романлар яратиш орзусида бўлгани ҳам маълум. Аммо бевақт ўлим орзулари рўёбга чиқишига имкон бермади.
Абдулла Қодирий 1937 йилнинг 31 декабрида қамоққа олинди. «Менга қўйилган айбларни бошдан оёқ рад этаман. Ҳақиқат йўлида ҳеч қандай жазодан, қийноқдан қўрқмайман. Агар отмоқчи бўлсалар, кўкрагимни кериб тураман…» Абдулла Қодирий 1938 йил 4 октябрда Тошкентда отилди. Унинг асарлари ХХ съезддан сўнг, 1956 йилдан бошлаб янгидан нашр этила борди. 1990 йилда Республика президенти Фармони билан А. Қодирий номидаги Республика Давлат мукофоти таъсис этйлди. 1991 йилда эса А. Қодирийга Алишер Навоий номидаги Давлат мукофоти берилди.
Ҳозирги кунда эса бир қатор кўчалар, боғлар, мактаблар, кутубхона, маҳалла ва олий билимгоҳлар унинг табаррук номи билан юритилади. Унинг номидаги Тошкент Давлат Маданият олий билимгоҳида энг билимдон талабаларга Абдулла Қодирий номидаги нафақа берилади. Унинг 100 йиллик таваллуд (1994) санасига етти жилдлик тўла асарлари нашр этилиш арафасида.
http://www.e-adabiyot.uz/kitoblar/malumot/226-qodiriy.html
***
“БОБУРНОМА”ДАН “ЎТКАН КУНЛАР”ГА
Абдулла Қодирий таваллудининг 125 йиллигига
Абдулла Қодирий романларининг бетакрор жозибаси, тилидаги гўзаллик, образлилик, аниқлик, тасвирийлик каби фазилатлар ҳозиргача ҳаммани ҳайратга солиб келади. Адибнинг бадиий маҳоратини, асарлари умрбоқийлигини барча бирдек эътироф этади. Зеро, бундай эпик кўламнинг юзага келиш омиллари, бетакрор поэтиканинг туб илдизи ҳамда таъсирланиш асосларини кузатиш фойдалидир. Абдулла Қодирий дунё адабиётини, ўзбек халқининг миллий руҳини, шеваларидаги луғат бойлигини яхши билгани, ХХ асрнинг 20-йилларида қайта шаклланган замонавий ўзбек адабий тили учун беқиёс хизмат қилгани ҳақиқат. “Ўткан кунлар” романи бошида тилга олинган “Тоҳир-Зуҳра”, “Чор дарвиш”, “Фарҳод ва Ширин”, “Баҳром гўр” каби кўплаб мумтоз асарларни ўқиганига ҳам шубҳа йўқ, албатта.
“Бобурнома” ўқиётган Отабек. “Ўткан кунлар” романининг “Мажбурият” фаслида шундай эпизод бор: “Кечлик ошни ўтказгач, Ҳасанали ўз ҳужрасидан кийиниб чиқди-да Отабек ёниға кирди. Отабек “Бобурнома” мутолааси билан машғул эди”. Ҳасанали асил ниятини билдирмай “ҳаммомга бориш” учун рухсат сўрайди. Отабек кўзини китобдан узмай: “Юмишим йўқ, бораверингиз”, деб жавоб беради[1]. Машҳур китоблар орқали қаҳрамонни баланд мақомга кўтариш, уларнинг маънавий оламига урғу бериш, аниқ детал воситасида образга маҳобат бағишлаш дунё адабиётида ҳам, ўзбек мумтоз адабиёти тарихида ҳам, шунингдек, Абдулла Қодирий ижодий биографиясида ҳам мавжуд адабий ҳодисадир. Отабекнинг “Бобурнома” мутолааси “Ўткан кунлар” илдизи устида фикрлашга, тасвирдаги ички манера, сўздаги ростлик, характер мантиғи, инсон шакли-шамойили, айниқса, романнинг поэтик нутқи – тили тўғрисида айрим мулоҳазалар айтишга имкон беради. Тасаввур кўлами “Бобурнома” матнистони бўйлаб кенгаяди. Адиб бошқа асарларида ҳам бу муаззам китоб ва унинг эгасини эслайди. Бобурга “фотиҳ” – фатҳ этувчи сифатини беради; “Бобурнома”ни: “Бобурнинг кенг руҳлик, ўз замониға очуқ фикрлик…” китоби, дейди. Қурдошлари билан баҳслашган бир масалада “Бобурнома”дан “далиллар келтурмак”ка чоғланади[2]. Тарихий манбалардан маълумки, қатоғон – “дапсан” йиллари Абдулла Қодирий иккинчи марта қамоққа олинганида кутубхонасидаги етмишдан ортиқ араб имлосида ёзилган мумтоз китоб йиғиштирилади. Шулар қатори “Бобурнома”нинг олиб кетилгани аниқ.
Хўш, нега Абдулла Қодирий ва “Ўткан кунлар” мавзусидаги фикр йўли Бобур ва “Бобурнома” тарафга бурилмоқда? Нима учун Қодирий ижодидан, асарлари, таржимаи ҳоли, хотира китоблари, қодирийшуносларнинг асарларидан Бобур ва “Бобурнома” изларини излаб қолдик? Тўғриси, реал воқелик замирида туғилган митти интуиция – ички сезим янги фикрга замин ҳозирлайди; одам беихтиёр тафаккур офтобида пишиб етилган битта мулоҳазани далиллаш ва унга бошқаларни ишонтиришни истайди. Адабиётшунослик Абдулла Қодирий романларининг шуҳрати, таъсир кучи, тасвир тиниқлиги, тилининг гўзаллигига урғу берди. Энди бундай фазилатлар илдизини ҳам тадқиқ этиш лозим. Истеъдодли адиб ўзбек, рус ва жаҳон адабиётидан, халқ оғзаки ижоди ва халқнинг жонли тилидан баҳраманд бўлди. Бунга шубҳа йўқ. Фикримча, ушбу баҳрамандлик илдизининг бир қирраси “Бобурнома”га бориб тақалади. Шунинг учун “Бобурнома” билан “Ўткан кунлар” орасидаги поэтик боғламни, ўзаро таққослашга зарурат сезилади. Абдулла Қодирий эпик тафаккур тарзи, насрининг бадиий жозибаси, гўзал тили қуп-қуруқ саҳрода ўз-ўзидан пайдо бўлгани йўқ. Текис саҳрода ҳайбатли тоғ ўсиб чиқиши учун ўша ер остида қайноқ вулқон булоқлари бўлиши шарт. “Ўткан кунлар” романи учун “Бобурнома” шундай булоқлардан бири вазифасини ўтаган бўлса не ажаб?!
“Кўч”нинг кўлами: Адабий асар ўқилиб, бадий матнга эврилар экан, ундаги семиотик элементлар – товуш, бўғин, сўз каби увоқ унсурлар поэтик ғоя ва мантиқ воситасида бирлашиб муҳташам семантик майдонни бино қилади. Матн ичида сўз тирилади, товушлар жонланади; сўзнинг қадр-қиймати ортади ва маъноси кенгаяди. Турли замонда яшаган икки адиб қўллаган нодир, очқич-калит сўзларнинг ўхшашлиги, такрори ва маъно уйғунлиги типологик-интуитив таққосга асос беради. “Бобурнома” – кўп маъноли, серқатлам ва ўлмас асар. “Бу муаззам асарнинг ҳар бир сатри ҳақида биттадан ҳикоя ёзиш мумкин”[3]. Дарвоқе, “Бобурнома”да қўлланган бир қанча нодир сўзларни Абдулла Қодирий “Ўткан кунлар”да ишлатади; ўз ўрнига тушган жонсўз романга жозиба бағишлайди. Бепоён стилистик майдондаги битта сўзнинг ассоциатив таъсири олтин занжир ўлароқ асрларни асрларга, адибларни адибларга, асарларни асарларга боғлайди.
Эсга оламиз: Отабекнинг қутидор эшигидан қувилиб, Тошкентда нисбатан узоқ қолиб кетган кунларининг бирида Ҳасанали ундан Марғилонга кетмай юриши сабабини сўрайди. Отабек: “Ҳавсала йўқ”, дегач: “Қайин отангиз кўнса, кўчингизни олиб келсангиз ҳам маъқул эди қатнаб юрғандан…” (283-бет), дея таклиф айтади. Бу ўринда “кўч” – хотин, оила маъносида. Ўзбек ойим Офтоб ойим билан Кумушга қараб: “Ахир маним ҳам ўзимга яраша обрўйим бор. Тошкандда кимсан, Юсуфбек ҳожи деганнинг кўчиман. Худоёрхон ҳам бир кун кечаси келиб бизга меҳмон бўлдилар…”(325-бет), деб гина қилади.
Айнан “Бобурнома”да ҳам “кўч” сўзи “оила, хотин” маъносида келади. Бобур 1497–1498 йил воқеаларида ёзади: “Беклар ва ичкилар ва йигитларким, менинг била қолиб эдилар, аксарининг кўчлари Андижонда эди”[4]. Бошқа мисолларга қараймиз: “Менинг онамни ва улуғ онамни ва баъзи менинг била қолғонларнинг кўчлари била Хўжандқа менинг қошимға йибордилар” (52-бет); “Менинг волидаларим ва кўч ва улуғларим мен Андижондин чиқғандин сўнгра юз ташвиш ва машаққатлар била Ўратепа келиб эдилар…” (77-бет); “Ушбу кун Мулло Алихонким, Самарқандға кўчини келтурғали бориб эди, келиб мулозамат қилди” (218-бет). “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да “кўч” сўзининг “1.кўчиш пайти ташиладиган уй-рўзғор буюмларидан иборат юк” ҳамда “2.аҳли аёли, хотин (эрига нисбатан)” тарзида изоҳланган[5]. Эрининг уйига ота уйидан кўчиб ўтгани учун ҳам ўтмишда хотин “кўч” деб аталган.
Буйруқ феълининг “кўч” шаклидан фарқли ўлароқ ҳозирги ўзбек адабий тилининг от сўз туркумида “кўч” ёлғиз қўлланмайди. Кўпинча жуфтлашиб “кўч-кўрони” тарзида “Луғат”даги изоҳнинг биринчи маъносига мос ишлатилади.
Ҳозирда “кўч” сўзини “оила, хотин, бола-чақа” маъносида ишлатиш оғзаки нутқда ҳам, ёзма адабиётда ҳам кузатилмайди. Балки мамлакатнинг қайсидир ҳудудидаги шева таркибида сақланиб қолгандир. Тасаввуримизча, Абдулла Қодирий қўллаган “кўч”лар “Бобурнома”даги “кўч”ларга семантик жиҳатдан уйғун келади. Ҳар икки асарда бор-йўғи учта товушдан таркиб топган биттагина ихчам “кўч” сингари сўзнинг ҳам ўзига хос поэтик кучи ва ўрни бор. Сўз сўзни етаклаб келади, сўз изидан воқе-ҳодисалар тизими ёдга тушади. Адабий матндаги муайян очқич сўз замонларни ўзаро боғлайди.
Шакл-шамойил тавсифи. Ёзувчилар мақсади ва маҳоратларига кўра турли йўсинда қаҳрамонларининг ташқи кўриниши – портретини чизади. Ташқи қиёфа белги-чизгиларини образларнинг ички олами билан уйғунлаштиради, баъзан қаршилантиради. Абдулла Қодирий “Ўткан кунлар” романи бошида Кумуш қиёфасини “қоп-қора камон, ўтиб кетган нафис, қийиқ қошлари”ни, “тўлған ойдек ғуборсиз оқ юзи”ни, яъни “қиз суратида кўринган малак” сиймосини қуюқ, нафис ранглар уйғунлигида (29-бет) нисбатан кенг, Ўзбек ойимни “элли беш ёшлар чамалиқ, чала-думбул табиъатлик” (129-бет) тарзида қисқа тавсифлайди. Бироқ адиб бошқа образлар портретини бир жойга жамлаб, жуда тиғиз баён этади. Отабекни “оғир табиатли, улуғ гавдали, кўркам ва оқ юзли, келишган, қора кўзли, мутаносиб қора қошли ва эндигина мурти сабз урган бир йигит” (7-бет), Юсуфбек хожини “тўла кўркам юзли, катта малла кўзли, узун мош-гуруч соқоллик мулланамо бир зот” (82-бет), Зайнабни “ўн етти ёшлар чамалик, кулча юзлик, оппоққина, ўртача ҳуснлик” (158-бет), Уста Алимни “қирқ ёшлар чамалик, қонсиз юзлик, сийраккина соқоллик, қўй кўз, кўп вақт мадраса риёзатини чекканнамо, қотма, узун бўйлик” (186-бет), Ҳасаналини “олтмиш ёшлар чамасида, чўзиқ юзлик, дўнггироқ пешаналик, сариққа мойил, тўгарак қора кўзлик, оппоқ узун соқоллик” (8-бет), Ҳомидни “узун бўйлик, қора чўтир юзлик, чағир кўзлик, чувоқ соқол, ўттуз беш ёшларда бўлған кўримсиз бир киши” (8-бет), Ўтаббой қушбегини “тўла юзлик, ўсиқ қошлиқ, оғир қарағучи кўзлик, сийрак соқол, ўрта бўйлиқ, устидан кимхоб тўн кийиб, белига қилич осқан қирқ беш ёшлар чамасида бир киши” (69-бет), Азизбекни “…бошига оқ шоҳидан салла ўраган… сийрак қошлик, чўққи соқол, буғдой ранглик, қирқ беш-элли ёшлар чамалик бир киши”(81-бет), Райимбек додхоҳни “… жин ялаган деганларидек қошсиз, қорамтил юзлик, икки чакагининг устида бир оз, иягида бир оз сийрак, кўримсиз қора соқоллиқ, кўзлари ичига ботиғроқ, аммо қон қуйилғансумон бир киши” тарзида (81-82-бетлар) қиёфаларни бошқасига ўхшатмасдан индивидуал тасвирлайди. Бу поэтик усул романдаги бошқа образларнинг шакл-шамойили, хулқ-атвори ва руҳияти тавсифида ҳам кузатилади. Эринмасдан узундан узоқ кўчирилган ҳар бир образ қиёфаси бошқасини такрорламайди. Қолаверса, ташқи шакл-шамойил тасвирида қўлланган сўзлар маъно тусидан ёзувчининг ўз қаҳрамонларига нисбатан меҳр-муҳаббати ва тескари муносабати – симпатия ҳамда антипатияси сезилади. Қиёфаларнинг бадиий-эстетик таъсири ўқувчи кўнглига кўчади. Ўқувчи тасаввур майдонида қиёфалар жамланиб, Абдулла Қодирий “адабий мамлакати”нинг фуқароларига айланади; романда туркум образлар пайдо бўлади. Гарчанд тарихий-мемуар деб номланса ҳам, бундай қисқа, аниқ ва лўнда поэтик тасвир усули “Бобурнома”га хос. Бобур отаси – Умаршайх Мирзо тўғрисида: “Паст бўйлиқ, тегирма соқоллиқ, қўба кўзлик, танбал киши эди”, деб ёзади (9-бет). Асардаги кўпгина шахслар “шакл ва шамойили” учун махсус ўрин ажратилади. Султон Аҳмад мирзони: “Шакл ва шамойили: баланд бўйлуқ, қунқор соқоллиқ, қизил юзлук, танбал киши эди. Соқоли энгакида эди. Икки янгоқида соқоли йўқ эди. Бисёр хушмуҳовара (гапга чечан – Б.К.) киши эрди” (19-бет), деса, қирқ уч ёшида вафот этган Султон Маҳмуд мирзони “паст бўйлуқ, суюқ соқоллиқ, танбал, синчисизроқ киши эди”, деб тавсифлайди (26-бет). Бошқа бир саҳифадан “Одилий” тахаллуси билан ижод этган ва битган ғазаллари Самарқанддаги ҳар бир хонадонга бориб етган Бойсунғур мирзонинг “шакл ва шамойили”га: “улуғ кўзлук, қўба юзлук, ўрта бўйлуқ, туркман чеҳралик, малоҳатлиқ йигит эди”, дея таъриф беради (63-бет). Бобур шакл-шамойил, ташқи қиёфа характеристикаси ёнида ҳар бир инсон табиати ва ички оламига тегишли “покиза эътиқодли”, “одми ва фақир киши эрди”, “таъби назми бор эрди”, “фосиқ киши эрди”, “муттақий киши эрди”, “золим ва кофирваш киши эрди”, “кулагач ва ҳаззол киши эрди” каби сифатлар билан маънавий хулқини ҳам очиқ ёзади. “Бобурнома”дек мўътабар асарнинг ҳаққоний тасвир услуби, эҳтимол, Абдулла Қодирийга манзур бўлгандир. Қодирийшунос профессор Умарали Норматов “Қодирий мўъжизаси” китобида: “Ўтмишда яратилган талай асарлардаги, жумладан, “Бобурнома”даги реалистик хусусиятларни асло камситмаган ҳолда айтиш мумкинки, “Ўткан кунлар”да ўзбек халқи ҳаёти илк бор ўзининг тўлақонли реалистик ифодасини топди”, деб таъкидлайди[6].
Жон қадри – умр мазмуни. Ҳар қандай асардаги ҳаёт ва ўлим, ишқ-муҳаббат, турмуш зиддиятлари, инсонлараро тўқнашувларнинг баёни ҳеч кимни бефарқ қолдирмайди; умр мазмуни, жон қадри, дунёга келиш ва кетишга тегишли ҳаётий ҳикматлар эса бадиий асарнинг фалсафий мазмунини бойитади. “Бобурнома” ва “Ўткан кунлар” саҳифалари шундай ўгитлардан холи эмас. “Ўткан кунлар” романида орадан ўтган йиллар суронига боқиб Мирзакарим қутидор: “Умр – отилған ўқ эмиш” (15-бет), дейди; аслида умр мазмуни устида фикрламайдиган, ҳаёт моҳиятини ўйлаб кўрмаган одам кам бўлади. Зеро, Ватан, она, ишқ-муҳаббат, ҳаёт, ўлим, садоқат, дўстлик, инсоннинг дунёга қараши бадиий ижоднинг доминант мавзулари саналади. Рус адиби Лев Толстойнинг: “Агар инсон фикрлашни ўрганган бўлса, нимани ўйлашидан қатъий назар – у ҳамиша ўлим тўғрисида фикр юритади”[7], мазмунли гапи бор. Жон қадрини, синовли дунё ўткинчилигини, имтиҳонни, ўлимни эслаш – ўзи ва ўзлигини англаган ориф инсонга хос фазилат. Бобурнинг бошига турли кўргиликлар ёғилиб, омад ундан юз ўгирган ва душмани Аҳмад Танбал одамлари изига тушиб таъқиб этган, шоир ўз таъбири билан айтганда “иш тадбирдан ўтган” кунларнинг бирида у: “Оламда жон ваҳмидин ёмонроқ нима бўлмас эмиш”, деб ёзади (107-бет). Бобурнинг “Бобурнома” асаридаги иқрорлари, ҳақгўйлиги, типирчилаб турган юрагини қўшқўллаб ўқувчига тутқазишига доир реалистик тасвирлари дунё адабиётидаги жуда кўп асарлардан бениҳоя юқори туради. Бобур ўзини, юрагини, юзини, аъмолини, сўзини, амалини, кўзини пардаламайди. Иккиланишини, андишаси, ғазабини, кўнгил ғулғуласи ва безовталигини очиқ ёзади. Шаръан қаралганда, кундалик намоз ибодатлари билан маъжун истеъмоли, одамнинг ақл-хушини оладиган чоғир, май ичишнинг бир инсон фитратида жамланиши мақталадиган ижобий хислат эмас. Бобур бу шаръий ҳукмни ҳар кимдан яхши билади. Шунинг учун ёнидаги шерикларини чоғирга ҳам, маъжунга ҳам мажбурламайди; на ортиқча дағдаға, на даъват қилади. Ҳолбуки у ўзининг чоғир мажлисларию маъжунхўрлигини ҳам, тонгласи сабуҳий қилишларини ҳам бемалол сир тутиши мумкин эди. Уни тафтиш қилишга, қалами қитирлатиб ёзаётган “Вақое”ни кузатиб туришга гувоҳларнинг юраги бетламас эди. Бобур Яратгувчининг “самиун басир”, “кулли шайун қодир”лигига, барча ишларни “киромин котибин” малоикалар амал дафтарига аллақачон ёзиб қўйганига инончи боис ҳақ сўзларни битади. Бутун айбу гуноҳини, бор эзгулигу одамийлигини, барча тавбаю тазарруларини бор ҳолича баён этади. Тўғриси, қиёснинг иккинчи эгаси мавлоно Абдулла Қодирийнинг ўз қўли билан ёзган бундай тарихий иқрорномалари, кундаликлари ёки ўз табиатига оид эътирофлари йўқ ҳисоби. Адибнинг “Суддаги нутқи”, замондошларининг хотиралари, Ҳабибулла Қодирийнинг “Отам ҳақида”, Масъуд Абдуллаевнинг “Ўтганлар ёди” китобларида бу хусусдаги айрим маълумотлар учрайди, холос.
Бироқ тасаввуримизча, Бобур билан Қодирийнинг табиатида, поэтик тафаккур тарзида, адабий-эстетик тушунчалари, одамийлиги ва борлиқни кўришида қандайдир яқинлик бор. “Ўткан кунлар”да ёзувчи: “Дарҳақиқат, бизнинг қаршимизға йўлбарс чиқса, биз қаттиқ қўрқамиз, чунки бизни ўлум кутадир, инсон учун дунёда ўлумдан қўрқунч нарса йўқ” (320-бет), дейди. Адиб келгуси воқеаларни ўқувчига олдиндан сездиришнинг махсус адабий усулини қўллабми ёки ички бир туйғу даъвати биланми, ҳартугул, Кумуш охирги мактубида онасига: “Маним бўлса нима учундир юрагимда бир қўрқув бор…”, деб ёзади (363-бет). Воқеалар ривожидан қўрқув сири очилади, заҳарлаган Кумуш “жомга ўқчиб қусар эди”. Айбдор Зайнаб Юсуфбек ҳожи ҳовлисидан ҳайдалади, акалари уни кишанлаб қўйишади. Жинниргани қози ва табиблар томонидан тасдиқлангач, жинояти учун жазоланиш ҳукми унинг устидан кўтарилади. Заҳарланиш ҳодисаси подшоҳ Бобур ҳаётида ҳам юз беради. Ҳинд ошпазлари қўлидан заҳарли ош егач, унинг кўнгли беҳузур бўлади. Бу тўғрида: “Обхонаға боргунча йўлда бир навбат қусаёздим. Яна бир навбат қусаёздим. Обхонаға бориб, қалин қустум. Ҳаргиз ошдин сўнг қусмас эдим, балки ичганда ҳам қусмас эдим” (281-бет), деб ёзади у. Айбдорлар жиноятига яраша жазо олади: бирининг териси тириклайин шилинади; яна бир айбдор филнинг оёқлари остига ташланади (282-бет). Бир ўлимдан қолган Бобур гўё онадан қайта туғилгандек бўлади. “Тенгри менга бошин жон берди”, дея шукрона айтади у. Жон халқумга келиб кетган бундай вазиятларда инсон учун жони азиз кўринади. Шунда умр мазмуни, тириклик неъмати устида ўйлайди. Бобур иқроран ёзади: “Жон мундоқ азиз нима эмиш, мунча билмас эдим, ул мисраъ борким: Ким ўлар ҳолатқа етса, ул билур жон қадрини…” (282-бет). Аслида инсон ҳаёти ижтимоий-маънавий, руҳий-моддий ва бошқа зиддиятлар ҳамда мураккаб ҳолатлар асосига қурилади; ўзини ва ўзлигини англаганлар фурсатни ғанимат билиб, охират куни учун озуқа жамлайди; савол-жавобга ҳозирлик кўради. Чунки Бобур таъбирича,“ҳар кимки ҳаёт мажлисиға кирибтур, оқибат ажал паймонасидин ичкусидур ва ҳар кишиким, тириклик манзилиға кетибтур, охир дунё ғамхонасидин кечгусидур” (289-бет). Тириклик ва ўлимга оид “ҳаёт мажлисиға” келиб-кетишнинг ҳикматона ифодаси жуда тиғиз ва қаршилаш усулида берилади. Шу гап давомидан Бобур барчага машҳур “…даҳр аро қолди фалондин яхшилиғ” мисраларига мослаб жуда муҳим ва мардона ҳаётий бир гапни ёзади: “Ёмон от била тирилгандин яхши от била ўлган яхшироқ”. Бунда “яхши-ёмон”, “тирилган-ўлган” тазодлари ифода таъсирини оширади. “Ўткан кунлар”да ўзининг ҳаёти мазмунини ўйлаётган Юсуфбек ҳожи дейдики: “Мен кўб умримни шу юртнинг тинчлиғи ва фуқаронинг осойиши учун сарф қилиб, ўзимга азобдан бошқа ҳеч бир қаноат ҳосил қилолмадим… Боболарнинг муқаддас гавдаси мадфун Туркистонимизни оёқ ости қилишға ҳозирланған биз итлар яратгучининг қаҳрига албатта йўлиқармиз! Темур Кўрагон каби доҳийларнинг, Мирзо Бобур каби фотиҳларнинг, Форобий, Улуғбек ва Али Сино каби олимларнинг ўсиб-унган ва нашъу намо қилғанлари бир ўлкани ҳалокат чуқуриға қараб судрағучи албатта тангрининг қаҳриға сазовордир” (294-295-бетлар). Ҳожи беш кунлик умрида “дунё можароларидан этак силкиб гўшаъи охират тадорики”ни кўришга ўзида рағбат ва зарурат сезади. Дарвоқе, Абдулла Қодирий тирик маҳалида ўз Ватани ва миллатига бўлган севгиси, ҳақ гапи, эзгу амали ва бебаҳо асарлари эвазига ҳожига ўхшаб ўзига азоб-уқубатлар, туҳмату бўҳтонлар ортиб олди. Аммо адибнинг фавқулодда жасорат эгаси экани ҳам, бу мардона фазилат қаҳрамонлари табиатига кўчгани ҳам бор гап. Шу ўринда уч душмани билан бир ўзи олишган Отабекни ёки дор остида ўлимга тик қараб турган Анварнинг ўткир кўзларини эслаш ўринли, албатта. “Ҳақиқат, очиб сўзлашдадир” ҳикмати ҳаётий дастури бўлган адиб “Суддаги нутқи”да ўша мустабид даврнинг “одил суд”ига қарата: “Мен тўғрилик орқасида бош кетса, “их” дейдиган йигит эмасман… Кўнглида шамси ғубороти, тескаричилик мақсади бўлмаган содда, гўл, виждонлик бир йигитга бу қадар хўрликдан ўлим тансиқроқдир. Бир неча шахсларнинг орзусича, маънавий ўлим билан ўлдирилдим. Энди жисмоний ўлим менга қўрқинч эмасдир”[8], деб айтади. Кейинги ҳибс терговида: “Менга қўйилган айбларни бошдан-оёқ рад этаман. Ҳақиқат йўлида ҳар қандай, ҳеч қандай жазодан, қийноқдан қўрқмайман. Агар отмоқчи бўлсаларинг, кўкрагимни кериб тураман…”[9], деб мардона сўзлайди. Худди шундай мардона туйғу, ҳаққоният, фавқулодда жасорат, улкан шижоат Бобур умрига, “Бобурнома” матнига нур бағишлайди. Унинг фотиҳлиги, элободчилиги, бағрикенглиги, дўсту душманларига кўрсатган муруввати, айниқса, фарзандидан жонини ҳам аямагани узоқ мозийнинг ўчмас ҳақиқати. Ўғли Ҳумоюннинг дардига ҳакими ҳозиқлар “…яхши нимарсаларни тасаддуқ қилмоқ керак” деб ташхис қўйишади. Бобур “Ҳумоюннинг мендин ўзга яхшироқ нимарсаси йўқ”, фикрига келади ва уч марта ўғлининг теграсида айланиб айтадики: “…мен кўртардим ҳар не дардинг бор”. Ўшал замон мен оғир бўлдум, ул енгил бўлди. Ул сиҳат бўлиб қўпти. Мен нохуш бўлуб йиқилдим” (355-бет). Бундай вазиятда Ҳақ билан авлиёсифат инсон орасидаги пардалар кўтарилади. Тоза юракли отанинг чин дуоси Тангри ҳузурига ўқдай боради ва ижобат бўлади. Бобур ўлимни мардона бўйнига олади. Бобур насрида ифода йўсини жуда қисқа, кам сўзга кўп маъно юкланади.
Эъжоз мақоми. Кам сўзда кўп фикр баёни мумтоз поэтикада “эъжоз” дейилади. “Бобурнома” – шоирнинг насри, подшоҳнинг назари; унда инсон умри, тарих воқелиги, географик маълумотлар йўл-йўлакай қуруқдан-қуруқ баён қилинмайди. Дейлик: “Кўнгуллар гул янглиғ очилиб, кўзлар чироғдек ёруди” (354-бет) каби қисқа, ўхшатишли ва тоза туркий ифода Бобур услубигагина хосдир. Бобурнинг насри таъсирли, оҳангли, шеърли, маҳобатли, сажли, тавзеъли, латофатли, ўхшатишли; унда тавсиф билан тасвир уйғунлашади. Ора-орада лирик пафос билан безатилган, айни дамда трагизм билан суғорилган “Бобурнома” ўзбек мумтоз насрининг фасоҳат ва балоғат намунаси, эъжоз мақомидаги бетакрор асар. Сўзи кам, маъноси ўктам; фикр ва тушунчалар тўқнашади, сўз сўзга уринади, сўздан сўз униб чиқади. Ўқиймиз: “На учунким, алар асру қалин, биз кўп оз, ўзга бу қавийлик била алар аркта ва бу заифлиқ била биз тош қўрғонда” (101-бет). Ўзаро қарама-қарши қутбда турган “алар – биз”, “қалин – кўп оз”, “қавийлик-заифлиқ”, “арк – тош қўрғон” каби жуфт ва зид сўзлар орасида бир дунё тушунчалар жамланади. Бошқа бир мисол: “Вилоят ораси, тонг ёвуқ ва мақсад йироқ” (105-бет). Қаршилантиришдан ифода тиниқлашиб гўзаллашади. Бошқа бир саҳифага назар соламиз. Бобур алғов-далғовли кунларнинг бирида Банда Али деган шеригини кутиб ўтирибди. Кутганда кун чўзилади, сониялар иммиллайди; вақт юрмайди, гўё тўхтаб қолади: “Субҳ узлаб келадур, бу ҳеч келмайдур” (105-бет). Бундай баён тарзи фақат ҳолат ифодаси, маълумот бериш жараёнида эмас, балки турли тарихий воқеалар тафсилоти ёки тарихий шахслар табиати ёритилган саҳифаларни ҳам тез-тез учрайди. “Бобурнома”да воқелик, фикр ва туйғу ноўрин тафсилотларсиз ёзилади. Тўғриси, кенгқамровли, адабий-тарихий насрнинг универсал услубида ёзилган “Бобурнома”дек муаззам ва бетакрор асар ўзидан кейинги турли жанрдаги ўнлаб-юзлаб бадиий асарлар учун таянч, илдиз, манба бўлиб хизмат қилгани айни ҳақиқатдир.
Сўзнинг эъжоз мақоми Абдулла Қодирий насри поэтикасига, қаҳрамонлари нутқига ҳам хос. Отабекни иккинчи марта уйлантириш ҳавасида юрган Ўзбек ойим бир куни Ҳасанали билан гап талашиб айтадики: “Сандек соқоли узун, ақли қисқадан кенгаш сўраб ўлтурған мен ҳам аҳмоқ!” (163-бет). Шокирбекнинг Отабекка эврилиш саҳнаси остонасида Уста Алим: “…ёмоннинг жанозасидан яхшининг ҳикояси фойдалик”, деб сомеъликка ҳозирланади (254-бет). Бундай нутқда “сен” – “мен”, “узун” – “қисқа”, “яхши” билан “ёмон”, “жаноза” билан “ҳикоя” сўзлари зидланади. Юсуфбек ҳожи бир йиғилишда: “Бу соқол шу эл қайғусида оқарди. Бу кўнгил шу манфаатпарастлар таъсирида қорайди” (318-бет), деган гаплари семантикаси қаршилидир. Юсуфбек ҳожининг ўз нафсига назари, маломати ва эътирофидаги соқолининг оқариши ёки кўнглининг қорайиши тасаввурни тоза бир инсон умрининг йўллари томон йўллайди. Аслида вазият, характернинг контрастли-қиёсли тасвирини романнинг дастлабки саҳифаларида, яъни карвонсаройда Отабек тушган ҳужра ёки Отабек билан Ҳомид характери баёнидаёқ кўринади. Адиб бу бадиий санъатдан романда жуда кўп ва ўринли фойдаланади. Баъзан кундошларнинг маънавияти, сажияси ҳар жиҳатдан таққосланади. Ўз мақсади йўлида янги қаҳрамонларни саҳнага олиб чиқиш жараёни романи охирлаб қолганида ҳам давом этади. Адиб романнинг “Хушрўйбиби ва Зайнаб” фаслидаги: “Хушрўй узун бўйли, қотмароқ ва зарча танлик эди. Зайнаб қисқа бўй, гўштдор ва оқ танлик эди. Хушрўйнинг ҳаракати енгил ва лавзи тез эди, Зайнаб лоппос ва ўнта сўзга аранг битта жавоб қайтарадирған эди” (353-бет), деган опа-сингиллар табиатининг қиёсидан тасаввур тўлишади.
Эъжоз мақомидаги бундай мисолларда Бобур Мирзо ҳам, Абдулла Қодирий ҳам чин маънодаги ўз эли ва тилининг билимдони, ўз даври адабий тилининг бунёдкори ҳамда ўзбек тилининг барча имкониятларидан тўла фойдаланган адабий шахслар сифатида кўринади. Бу икки муаззам адабий сиймо туркий-ўзбек адабий тилининг ифода салоҳияти ва қамровини ўзларининг амалий хизматлари билан исботлади, шунингдек, зукко тилшунос сифатида баъзан назарий қарашларини ҳам баён қилишди.
Икки тилчи. Абдулла Қодирий ўзининг бетакрор бадиий асарлари билан ўзбек адабий тилининг бойлигини исбот этди; ўрни келганида шева сўзларидан унумли фойдаланди. Адиб халқ тилида қўлланадиган “чип” сўзи учун “ғов, баррикада маъносида”, бошқа бир саҳифадаги диалогда келган “эшик” сўзини “Фарғонада ҳовлини эшик дейдилар” деб изоҳлайди. Ҳомид Жаннат опага “…гузардан чиқиб бир чорак эт келтириб, шўрба қилиб берсангиз” дейди. Ёзувчи “бир чорак”ни “уч ярим-тўрт қадоқ чамаси тошдир” деб изоҳлайди. Бугунги ўқувчи учун бир қадоқнинг 409,512 граммга тенг оғирлик ўлчов бирлиги эканини эслатишга зарурат бор. Бошқа бир эпизодда узоқ айрилиқдан кейин қайта учрашган Кумуш Отабекка “Сиз энди қирчиллабсиз!” деб айтади. Адиб “қирчиллаш” сўзига: “Қирчиллаш – одатда қорга айтиладир. Масалан, қаттиғ совуқда ёқған қор қирчиллайдир. Шундан олиб, айни етилган йигитларни қирчиллама йигит, дейдилар” тарзида романнинг асосий контекстидан ташқарида изоҳ ёзди.
Адиб ўзбек тилининг табиий хусусиятларини, жамики фазилатларини қадрлаш устида бош қотирган; шунинг учун ҳам тилдаги бундай муаммоли фонетик ҳодисага махсус тўхталади.
Бобур ўзининг машҳур:
“Ёд этмас эмиш кишини меҳнатта киши,
Шод этмас эмиш кўнгулни ғурбатта киши.
Кўнглум бу ғариблиқта шод ўлмади ҳеч,
Ғурбатта севунмас эмиш, албатта, киши”,[10]
рубоийсидан кейин туркий тилнинг товушлар уйғунлигига доир мулоҳаза ёзади: “Сўнгра маълум бўлдиким, турк лафзида маҳал иқтизоси била “то” ва “дол” яна “ғайн” ва “қоф” ва “коф” бир бирлари била мубаддал бўларлар эмиш” (90-бет). Ўрнига қараб “т” билан “д” ундошининг, “ғ”, “қ” ва “к” товушларининг ўрни алмашиб келишини, уларнинг ўзаро мослашув табиатини тушунтиради. Бобурнинг йигирма саккизта ҳарфдан таркиб топган алоҳида алифбо – “Хатти Бобурий”га тартиб бергани, шу хатда фарзандларига мактублар, ҳатто замонасининг хаттотларига “Мусҳаф”ни кўчиртириб Маккаи Мукаррамага юборгани маълум[11]. Бобур “Бобурнома”да жой номлари, турли тарихий шахслар, мамлакат, шаҳар ва қишлоқларнинг тавсифи, турфа урф-одат, удумлар, ҳайвонот, наботот олами муносабати билан кўп сўзларга изоҳ ёзади. Масалан: “Яна ҳинд эли ададни ҳам хўб тайин қилибтурлар: юз мингни “лак” дерлар, юз лакни “курур” дерлар. Юз курурни “арб” дерлар. Юз арбни “карб”, юз карбни “нил”, юз нилни “падам”, юз падамни “сонг”. Бу ададларнинг тайини Ҳиндустон молининг кўплугининг далилидур” (266-бет) “Бобурнома” асари тилини тадқиқ қилган тилшунос олимлар Бобур кўплаб сўзларнинг келиб чиқиш тарихга эътибор бериб, кўпгина сўзларга изоҳлар ҳам беради.
Бобур ўғли Ҳумоюнга ёзган жавоб мактубида набираси исмининг маъносига, хатида йўл қўйган имло хатоларигача эътибор беради. Энг асосийси услубига нисбатан: “Бундин нари бетакаллуф ва равшан ва пок алфоз била бити: ҳам санга ташвиш озроқ бўлур ва ҳам ўқуғучиға” (321-бет), деб ўзи қўллаган усуллардан қимматли ўгит беради. Бундай мулоҳазалар барча давр фарзандлари учун оталар айтган умрибоқий насиҳатдир. Бобур билан Абдулла Қодирийнинг асар, битик, мактуб, иншони аниқ ва тиниқ ёзиш хусусидаги фикрлари ўзаро уйғун. Қодирий фикрича, ёзганларига “ёзувчининг ўзигина тушуниб бошқаларнинг тушунмаслиги катта айб”, “фикрнинг ифодаси хизматига ярамаган сўз ва жумлаларга ёзувда асло ўрин бермаслик лозим”. Ёш ёзувчилар ўз асарларига бировнинг сўнгсўз ёки сўзбошиси билан тумор таққандан ёки нашриёт муҳаррирларга ортиқча иш қолдигандан кўра ўз сўзларида собит туриб, “бир соатда эмас ўн соатда ёзишлари” ва ёзганларини “бир қайта эмас, ўн қайта тузатишлари кишининг ёрдамига термулишга қараганда ҳам фойдалик, ҳам умидликдир”[12]. Назаримда, ҳар икки аллома адибнинг асарлари, ёзиш малакаси ва тажрибасидан ўтган адабий-назарий ўгитлари барча даврнинг ёш ижодкорлари учун муаззам дорилфунун сабоқлари ўрнини босади.
Замон ўлчови.Тарихий-биографик асарларда замон ва макон чегаралари танланган тарихий шахснинг ҳаётига кўпинча мос келади. Бу табиий ҳол. Аммо адабиёт оламидаги тарихий асарлар турли асослар устига қурилади. Инсон ақли билан чегараланган замон – эралар, асрлар, йиллар, фасллар, ойлар, ҳафталар, кунлар, соатлар… каби кўламли астрономик тизимни ташкил этади. Ижод аҳли юз берган воқелик тасвирида – вақт ифодасида астрономик тизим унсурларидан турлича фойдаланади. Тўғриси, бадиий асарда замон – вақт физикавий мазмундан адабий-фалсафий моҳиятига кўчади. Замон тушунчасининг аниқ бўлагини кун ва тун – йигирма тўрт соат ташкил этади. Бу ҳисоб учун қуёш ҳаракати, аниқроғи, Ернинг ўз ўқи теграсида айланиши асос саналади. Ижодкор замон тасвирида қуёшнинг чиқиши, ботиши ёки соат милларининг чопишига эътибор беради. Абдулла Қодирий романларида кунлик вақтнинг “қуёш ботган”, “саҳар пайти” ёки “бу кун соат ўн иккида…”, “ҳозир соат кечки еттилар бўлиб қолган…”, “кечки соат тўртларда…” тарзидаги ифодаси онда-сонда кузатилади. Гоҳо шу тарздаги ифода давомидан махсус изоҳ қўшилади: “… қуёш ботқан, теваракдан шом азони эшитиладир”, “саҳар вақти туриб чой ичдилар. Субҳ намозини ўқуб, арава қўшилди”, “Кечки соат тўртлар, асрдан бир оз эртароқ ҳукумат аскари билан халқ орасида уруш бошланди…”. Вақтнинг ифодаси учун “шом азони” (шом вақти), “субҳ намози” (бомдод вақти), “асрдан бир оз эртароқ” (аср вақти) тарзидаги изоҳ, яъни кунда фарз ўлароқ беш маҳал адо қилинадиган намоз вақти Абдулла Қодирий романларида индивидуал маъно ва поэтик-категориал моҳият касб этади; адиб кунлик вақт қисмлари учун намоз атамаларини танлайди.
Абдулла Қодирий қаламига бундай тасвир йўсини ўз аждодларининг адабий тафаккуридан ўтгани, айни дамда, “Бобурнома” булоғидан сув ичгани табиий кўринади. Чунки “Бобурнома”да ҳодиса бўлган йил, ой, ҳафта, кун ва ҳатто кўпинча ўша куннинг аниқ маҳалигача тиниқ битилади. Масалан Бобур: “Ахсидин намози жумъа вақтида чиқиб, Банди Солор йўли била намози шом била намози хуфтан орасида Андижонға келдим” (32-бет) деб замонни намоз вақтига боғлаб ёзади. “Бобурнома”нинг ҳар бир саҳифасида, юзлаб ўринларда “намози бомдодни ўтаб”, “намози пешиндин сўнг”, “намози дигаргача”, “намози дигарга ёвуқ”, “намози дигарда”, “намози дигар била намози шом орасида”, “намози шомғача”, “намози шомға яқин”, “намози шомда”, “намози шом била намози хуфтан орасида”, “намози хуфтанғача”, “намози хуфтанда”, “намози хуфтандин кечроқ” каби таъбирлар учрайди. Баъзан Бобур фалон куни “сабоҳи”, “офтоб бир найза бўйи чиқиб”, “офтоб чиққанда”, “офтоб ўлтурур маҳал” деганича қуёшнинг ҳаракати ва бошқа вақтларга ҳам диққат қаратади. “Бобуронома”да улкан вақт бутунлиги, унинг қисмлари ҳамда кунлик вақт ўлчами муайян тизимга солинган, албатта.
Қиёсланаётган асарлардаги бундай ўринларга ҳар икки адиб шууридаги табиий сезим ва туйғулар ифодаси, имон-эътиқодли қалам эгаларининг баён усули сифатида қараш ўринлидир. Қолаверса, замонга мос ўлчамлар измида қаҳрамонларнинг ҳаракат қилиши ҳамда уларнинг тафаккур ва тасаввурига уйғун ифодаланиши ҳам ҳар қандай асарнинг қадр-қийматини оширади.
Китоб – бадиий восита. Яхши китоб – инсон умрининг зийнати. Бобур ва Абдулла Қодирийдек алломалар ёзган китоблар эса инсониятнинг маънавий мулки. Одамларнинг маданий-илмий, маънавий-маърифий даражасини улар ўқиган китоблар белгилайди. Тақдир Алишер Навоийни 6-7 ёшида “Зафарнома” муаллифи Али Яздийга рўбарў қилади. Мўйсафид тарихчи билан бола Алишер ўртасида савол-жавоб бўлиб ўтади. Шунда мўйсафид аллома боладан ўқиган китобларини сўрайди. Навоий “Мулк”кача таълим олганини айтади. Ёшлигида “Мантиқут тайр”ни ёд билгани барчага маълум. Табиийки, тарихий китоблардаги бундай маълумотлар тарихий шахслар маънавий дунёсини кўрсатади; улар қиёфасига маҳобат бағишлайди. “Бобурнома”да ўз даврининг машҳур акобирларига баҳо берилар экан, улар ёзган ёки ўқиган китобларни эсга олади. Алишер Навоий ажратилган бетларда аллома шоир “Хамса”, “Лисон ут-тайр”, “Ғаройиб ус-сиғар”, “Наводир уш-шабоб”, “Бадоеъ ул-васат”, “Фавойид ул-кибар”, “Мезон ул-авзон” каби барча асарларини санаб ўтилади. Бобур “Бобурнома”да Алишер Навоийдан бошқа бирор шахс таърифида бундай “кўб ва хўб” – кенг кўламли тўхталган эмас.
Отаси Умаршайх Мирзони таърифлар экан ёзади: “Равон саводи бор эди. “Хамсатайн” ва маснавий китобларини ва тарихларни ўқур эди. Аксар “Шоҳнома” ўқур эди. Табъи назми бор эди, вале шеърға парво қилмас эди” (10-бет). Замондошларидан баъзиларига “Ҳамиша Мусҳаф китобат қилур эди” деб ҳам таъриф беради. Умуман олганда зарурат юзасидан қайси бир машҳур уламо ёки тарихий жой таърифи жараёнида “Саҳиҳи Бухорий”, “Ҳидоя”, “Темурнома”, “Фатҳнома”, “Зафарнома”, “Искандарнома”, “Шоҳнома” каби мўътабар китоблар эсга олинади. Бунинг натижасида ўша инсон ёки маконнинг таъриф-тавсифи теранлашиб, уларга тегишли тасаввур ойдинлашади. Мемуар асарда тарихий маълумот сифатида бундай унсурларнинг мавжуд бўлиши табиий. Бироқ дунё адабиётидаги бадиий асарлар таркибида эсланадиган машҳур китоблар муайян бадиий функцияни бажаради. Отабекнинг “Бобурнома” ўқиши бежиз эмас. Абдулла Қодирийнинг бошқа қаҳрамонларини ҳам маълум ва машҳур китоблардан насибадор қилади. Дейлик, Юсуфбек ҳожига Қуръони карим ва “Далойил- ул хайрот”ни, ошиқларга Фузулийнинг “Девон”ини ўқитади. Раъноси эса Навоий, Фузулий, ўзларига замондош шоирлардан Амирий билан Фазлий Намонгонийни ўқиган. Қодирийнинг иккинчи романи “Чаённинг намойиши” фаслида масжиддаги ҳужралардан бири тасвири келади. Ҳужра токчасига араб тили грамматикаси “Кофия”ни шарҳлаган Абдураҳмон Жомийнинг “Шарҳ мулла Жомий” асари, ҳошиясида диний ҳукмлар изоҳланган “Ақоиди маъалҳавоший”, мантиққа доир “Ҳикматул айн”, Марғинонийнинг “Алвиқоя”, Расулуллоҳ (с.а.в.) ҳаётини ёритган “Сияри шариф” каби мўътабар китоблар тахлаб қўйилади. Калоншоҳ мирзо, Шаҳодат муфти, Абдураҳмон домла шу китобларни ўқиганми – ўқиган эмасми? Адиб уларнинг қўлларига бу китобларни тутқазмайди. Такрор айтаман – токчага тахлаб қўяди. Ўқилмаган китоб очилмаган тилсим. Ўқиганлар билан ўқимаганлар ҳеч қачон бир-бирлари билан тенг келмайди. Ўқиганлар олим, уламо бўлади, ўқимаганлар кўнглига шайтон оралайди, ғийбату ғурбатлар билан машғул бўлишади.
Сарлавҳа. Адиб романи учун ном танлаши хусусида ҳам бир фикр бор. Мутахассислар орасида “Ўткан кунлар”ни Абдулла Қодирий татар адиби Олимжон Иброҳимовнинг “Бизнинг кунлар” романи номига уйқаш қўйган, деган гап бор. Ҳолбуки, матнда аниқ битилган бир жуфт сўз, “Бобурнома” мутолааси туфайли адиб шуурига муҳрланиб қолмаганмикин, деган фикр келади. Сарсон-саргардон кезган 1502–1503 йиллар воқеалари охирида Бобур шундай ёзади: “Ўшал замон отланиб, Андижон тарафиға юруй бердук. Икки кун бўлуб эрдиким, ҳеч таом емайдур эдим. Намози пешин бўлуб эдиким, бир қўйни топиб келиб, бир ерда тушуб, ўлтуруб, кабоб қилдилар. Ўшал кабобдин тўйғунча едим. Андин сўнгра отланиб беш кунлук йўлни икки кеча ва кундуз илғор қилиб келиб, Андижонға кириб, улуғ хон додам ва кичик хон додамни кўрунуш қилдим ва ўткан кунларни тамом баён қилдим” (108-бет). Роман мавзуини “яқин ўткан кунлар”дан танлаган Абдулла Қодирий ҳам Туркистон ўтмишини, қутидор эшигидан қувилган Отабекни хаёлан ўткан кунларига қайтаради; сўнгра адиб ўз қаҳрамонига унинг “ўткан кунларини заҳар билан булғаб келган” мудҳиш душманларини танитади ва манзарани тиниқлаштириб воқеликни имкони борича батамом ростлик рутбасида баён қилади.
Туганчи: Ҳар икки адиб асарларида бундан бошқа ҳам қиёслашга муносиб ўринлар кўпчиликни ташкил этади. Дейлик “Бобурнома” матнида баъзан бирор воқелик ёнида оят ва ҳадислардан парчалар келади. Абдулла Қодирий мумтоз эпик анъанага мос равишда ўз асарларининг айрим саҳифаларида замона ҳазми кўтаргунча “Ҳар бир нарса ўз аслига қайтади”, “Аллоҳ сабр қилгувчилар билан биргадир”, “Агар бир қавмнинг иши ноаҳил одамға топширилған бўлса, бас, ўшал қавмнинг қиёматини яқин бил”, “Ҳар ишнинг ўртачаси яхши”, “Қаноатли азиз, таъмали киши хордир” каби айрим оят ва ҳадисларни қўллайди.
Хуллас, Абдулла Қодирий руҳияти, адабий-эстетик концепцияси, одам ва олам хусусидаги қарашлари Заҳириддин Муҳаммад Бобур руҳига яқин туради. Ҳар икки адиб фитратидаги мардлик, жасорат, тўғрилик, ҳақгўйлик, маҳорат, истеъдод каби фазилатлар ўзаро уйғун келади. Тарихнинг жуда олис қаъри ва яқин ўтмишдаги дили, маслаги, тили, юраги бир бўлган адабий сиймолар маънавият майдонидан ёнма-ён туришади. Дунё ва борлиққа доир қарашлари яқин ижодкорлар орадаги масофа қанчалик узоқ бўлмасин, сўз санъатининг поэтик хусусияти ва метафорик табиатига кўра улар адабиёт тилида бемалол гурунглаша олади. Зеро, уларнинг мозийдаги ғойибона ўзаро адабий суҳбатлари, маънавий робита ва руҳий боғичлари жуда табиий туюлади.
Баҳодир КАРИМОВ,
филология фанлари доктори, профессор
[1] Абдулла Қодирий. Рўмонлар. Ўткан кунлар. Меҳробдан чаён. –Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1994. 38-39-бетлар (Кейинги кўчирмалар шу манбадан олинади ва саҳифа рақами кўрсатилади – Б.К.).
[2] Абдулла Қодирий. Диёр бакир. –Т.: “Янги аср авлоди” . 2007. 106-бет.
[3] Хайриддин Султонов. Бобурнинг тушлари. –Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1993. 230-бет.
[4] Заҳириддин Муҳаммад Бобур. “Бобурнома”. -Т.: ”Юлдузча” нашриёти. 1989. 52-бет (Кейинги кўчирмалар шу манбадан олинади ва саҳифа рақами кўрсатилади). Рус тилига ҳам “кўч” сўзи “оила” (семъя), “оила аъзолари” (домочадцы) деб таржима қилинади: “Семьи большинства оставшихся при мне беков, внутринних приближенных и йигитов находились в Андиджане”. “Бабурнаме”.-Т. 1993. Стр.78.
[5] Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдлик. –Т.: “Ўзбекистон Миллий энциклопедияси” давлат илмий нашриёти. 2-жилд. 2006. 476-бет.
[6] Норматов У. Қодирий мўъжизаси. –Тошкент.“Ўзбекистон” нашриёти. 2010. 195-196-бет.
[7] Горький М. Портреты. “ЖЗЛ”. 1967. Стр. 123.
[8] Қодирий А. Суддаги нутқ // “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси. 1989. 1 декабрь.
[9] Қодирийни қўмсаб. –Т:. Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. 1994. 6-бет.
[10] Мазкур рубоий “Бобурнома” таркибида айни шаклда келади. Аммо шу кунгача босилган Бобур шеърий мажмуаларида бу рубоийнинг адабиётшунослар қиёсан аниқлик киритиши лозим бўлган:
“Ёд этмас эмиш кишини ғурбатта киши,
Шод этмас эмиш кўнгулни меҳнатта киши.
Кўнглум бу ғариблиқта шод ўлмади, оҳ,
Ғурбатта севунмас эмиш, албатта, киши” нусхаси ҳам кенг оммалашган.
[11] Бу ҳақда қаранг: Ўктам Султонов. “Хатти Бобурий”. “Мозийдан садо” журнали, 2003. 3-4-сон. 90-92- бетлар.
[12] Абдулла Қодирий. Диёри бакр. –Т.: “Янги аср авлоди” нашриёти. 2007. 230- бет.
2019/4
https://jahonadabiyoti.uz/2019/09/19/бобурномадан-ўткан-кунларга/
Сўнгги фикрлар