Темурхон наслидин султон Улуғбек,

Ки олам кўрмади султон анингдек.

Анинг абнойи жинси бўлди барбод,

Ки давр аҳли биридин айламас ёд.

Ва лек ул илм сори топти чун даст,

Кўзи олдинда бўлди осмон паст.

Расадким боғламиш – зеби жаҳондур,

Жаҳон ичра яна бир осмондур.

Билиб бу навъ илми осмоний,

Ки ондин ёзди «Зижи Кўрагоний».

Қиёматга декинча аҳли айём,

Ёзарлар онинг аҳкомидин аҳком.

Ўз замонасидан бошлаб ўтган асрлар мобайнида ва бугунги кунгача ҳам Улуғбек сиймоси тарихий асарларда ўзига хос тарзда улуғланган. «Қомуслар бош таҳририяти» томонидан 1996 йилда нашр этилган «Темур ва Улуғбек даври тарихи» тўпламида ана шу тарихий асарлар ҳақида ҳам маълумотлар бор. Жумладан, Шамсуддин Али ибн Жамолулисломнинг 1399-1403 йилларда ёзилган «Темурнинг Ҳиндистонга қилган юришлари кундалиги», Низомиддин Шомийнинг 1401-1402 йилларда ёзилган «Зафарнома», Шоҳобуддин Абдуллоҳ ибн Лутфуллоҳ ал-Ҳавофийнинг (у Ҳофизи Абру номи билан ҳам машҳур) XV аср 20 йилларининг иккинчи ярмида ёзилган «Зубдат ут-таворих», Шарафуддин Али Яздийнинг «Зафарнома» асарларида Мирзо Улуғбекнинг турли даврлардаги фаолияти ҳақида қимматли фикрлар ўз ифодасини топгандир.

1468-1471 йилларда Самарқандда ёзилган Камолиддин Абдураззоқ Самарқандийнинг «Матлаъ ус-саъдайн» солномасида Улуғбек расадхонаси ҳақида кенг маълумотлар берилган. Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис» асарида Мирзо Улуғбекни нафис адабиёт билан шуғулланган давлат арбоби сифатида тасвирлайди.

Буюк аждодимиз вафот этганидан сўнг 40 йилдан кейин Давлатшоҳ ўзининг «Тазкират уш-шуаро» деб номланган машҳур баёзида шундай ёзган: «Улуғбек олимликнинг юқори даражасига кўтарилди… Икки шохли Искандар Зулқарнайн давридан ҳозиргача ҳокимият бошида Улуғбек сингари подшоҳ-олим бўлмаган».

Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг ўлмас асари – «Бобурнома»да ҳам Мирзо Улуғбек бунёд этган бинолар қаторида расадхонанинг уч қаватли бўлганлиги ҳақида қимматли маълумотлар берилган. «Темур ва Улуғбек даври тарихи» тўпламида буюк аждодимиз ҳақида асарлар ёзишган яна ўнлаб тарихчи олимлар, фозил кишиларнинг номлари баён қилингани эътиборга моликдир. Ўша тарихий асарларни бугунги ёш авлодга ҳам китоб ҳолида тақдим этиш, пировардида, буюк маънавий меросимизни янада чуқурроқ ўрганиб бориш ғоят муҳимдир. Улуғ аждодларимиз тарихини, уларнинг бой маънавий меросини қанчалик чуқур ўргансак, келажакда шунчалик буюк мақсадларга эриша оламиз.

Биз наинки Мирзо Улуғбек ҳақидаги китобларни, балки, у даҳо яратган асарларни ҳам синчковлик ила ўрганишимиз зарур. Тарихий манбаларда қайд этилишича, Улуғбек ўлмас китоблар, ҳаттоки шеърлар ёзган. Уларнинг кўпчилиги бизгача етиб келган!

Чўлпон нашриёти томонидан 1994 йилда 100000 (юз минг!) нусхада чоп этилган «Тўрт улус тарихи» китоби Мирзо Улуғбекнинг энг нодир асарларидан биридир. «Мирзо Улуғбек фаннинг жуда кўп соҳалари, хусусан математика, фалакиёт, мусиқашунослик ва тарих илмлари бўйича забардаст олим, илм-фан, маданиятнинг улкан ҳомийси сифатида абадул-абад тарихда қолди,– деб ёзади мазкур китобга сўзбошисида академик Бўрибой Аҳмедов.– Улуғбекнинг бетакрор илмий мероси, у таъсис этган ва раҳнамолик қилган Самарқанд мунажжимлик мактаби ҳақидаги тасаввуримизни ҳали етарли деб бўлмайди. Масалан олимнинг кўп йиллик илмий изланишларининг асосий маҳсули бўлмиш «Зижи жадиди Кўрагоний» («Улуғбек Кўрагонийнинг астрономик жадвали») асари ҳанузгача бирон тилга тўла таржима қилиниб чоп этилганича йўқ». Илми хазинаси беқиёс бобокалонимизнинг биз билган ва билмаган илмий, маънавий мерослари дунёнинг турли давлатлари кутубхоналарида сақланаётгани сир эмас. Улардан ҳеч бўлмаганда нусхалар олиб келиб, она тилимизда изоҳлари билан нашр этишнинг фурсати аллақачон етган!

Темурийлар сулоласидаги энг ёрқин сиймолардан бири бўлган Мирзо Улуғбек бобомиз ҳақида гап кетганида кўнглим қанчалик осмон қадар кўтарилса, албатта унинг фожиали ўлимига ҳам «урғу бериб» кетилиши дилимни вайрон қилади. Гўёки суиқасд қилинмаганида Улуғбек шу кунга қадар яшаши мумкиндек иддао билан гапирилиши таажжубга солади. Бу билан аслида буюк аждодларимиз бўлган темурийларнинг шаънига лой чапланиши давом этаётгани алам қилади.

Аждодлар тарихида падаркуш номини олган Абдуллатифни заррача оқлаш фикридан йироқман. Аммо, кези келганда дилимдаги бир гапни ҳам баралла айтгим келади: буюк бобокалонимиз Мирзо Улуғбекнинг муборак номини тилга олганда унинг улуғвор ишлари, авлодларига қолдирган бой тарихий мероси, ибратли фаолияти борасидаги маънили фикрлар билан чегараланайлик! Ҳа деб унинг фожиали ўлими-ю, ўғлининг қилмишини достон қилавермайлик. Шу ўринда бир мулоҳаза. Ўз давридаёқ буюк даҳо бўлган Мирзо Улуғбекнинг ён-атрофида, саройида, расадхонасида, илму маърифат бўстонига айланган Регистондаги мадрасасида ўзига яраша «ҳамнафас душманлари» ғоят уддабуронлик билан шундай «қатл усули»ни ўйлаб топишмаганмикин? Улуғбекдек олим бўлишга ҳарчанд уринмасин, шу даражага ета олмаётган «илмдонлар» ҳасад ўтида ёниб, алал-оқибат «илми»ни жирканч ва қабиҳ ишларга бахшида қилиб юборишмадимикин? Қилғилиқни қилган ўша «олим»лар устамонлик билан ҳамма айбни Абдуллатифнинг бўйнига «илиб» қўйишмаганмикин? Отаси катта қўшинга бош-қош бўлиб сафарга кетганида Самарқанд саройида кишибилмас «давлат тўнтариши»ни амалга ошириб, шаҳзода Абдуллатифни банди қилиб, сўнг унинг қўли билан ўша хунрезликни содир этишмаганмикин? Бу билан бутун темурийлар юзини қаро қилишмаганмикин?

Сўнг, эл-улус орасида обрўси ерпарчин бўлган саройнинг нуфузини қайта тиклаш режаси тузилмаганмикин? Яъни, орадан олти ойча ўтгач, яна қариндошлар қўли билан Абдуллатифнинг ҳам боши олдирилмаганмикин? Шу қадар пухта ўйланган қора ниятларини амалга оширишга муваффақ бўлган «олим» қиёфасидаги қузғунлар бир четда қолиб, асрлар мобайнида бу воқеа бирёқлама талқин қилинмаётганмикин?.. Яъни, яна ким ёмон: темурийлар… Наздимда, бу буюк аждодимизнинг табаррук номига бўлган ахборот хуружидан бошқа нарса эмас.

Темурийлар шаънига бошқача усулда лой чаплаш озми-кўпми давом этаётганидан ҳам кўз юма олмаймиз. Яъни, Амир Темурни – Темурланг (форс тилида – Темур чўлоқ), унинг муборак мақбарасини – «Гўри Амир» (яъни, «Амирнинг гўри») деб аташ улуғ сиймо шаънига хуруждан бошқа нарса эмас!.. Мир Алишер Навоий бобомиз буюк бобкалонимизни ўз назмида Темурхон деб атадими, ана шу муносабатнинг ўзи биз учун ибрат бўмоғи лозим. Мирзо Бобур таъбири билан айтганда, бобокалонимизнинг қабрини ҳам “Амир Темур мақбараси” деб юритиш мақсадга мувофиқдир. Бу билан буюк аждодларимиз руҳларини янада шод этган бўламиз!

Юртимиз истиқлоли шарофати билан Амир Темур ва унинг суюкли набираси бўлган Мирзо Улуғбек боболаримизнинг руҳлари шод этилиб, муборак номлари эъзозланмоқда. Мактабларда ва турли ўқув даргоҳларида уларнинг тарихлари, илмий мерослари ўрганилмоқда. Уларга маҳобатли ҳайкаллар ўрнатилди. Қутлуғ номлари абадийлаштирилди.

1995 йил 14 сентябрда Тошкент давлат университетига Мирзо Улуғбек номи берилгани, 2000 йил 28 январдан ўқув даргоҳимиз – Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети деб аталгани қалбларимизда чексиз ифтихор туйғусини жўш урдиради.

Таваллуд топган кунни нишонлаш – азалий удумга айланган. Ҳар йили ҳазрат Низомиддин Мир Алишер Навоий, Муҳаммад Заҳириддин Бобур боболаримизнинг таваллуд топган кунларини зўр эҳтиром ила нишонлаймиз. Жаҳон ва юртимиз тарихида улардан ўрни кам бўлмаган буюк бобокалонимиз Мирзо Улуғбекнинг таваллуди янада хосиятли кунга тўғри келганида ҳам қандайдир илоҳий синоат борга ўхшайди. Яъни, оламни шодликка тўлдирган Наврўз байрами буюк даҳо дунёга келган кунга уланиши ҳайратомуз ҳодисадир. Шундай экан, бу улуғ кунни ҳам ҳарқанча шараф, фахр-ифтихор ила қарши олишимиз ҳам фарз, ҳам қарздир!

Тўлқин ЭШБЕК,

ЎзМУ Журналистика факультети доценти,

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси