Отагинанг «Баба»ми?
Бир идорага кирсам, «Қабул кунлари»ни боплаб ёзиб қўйишган экан.
Бироқ… ўша қабул қиладиган муҳтарам зотларнинг исм-шарифларига кўзим тушибоқ дилим хуфтон бўлди. Нега, дейсизми? Марҳамат, сиз ҳам ўқинг:
БАБАЕВ И.Т.
ТАХТАЕВ Б.Т.
ПАШШАЕВА С.Н.
Бу қандай кишилар бўлдийкин?..
Гапни чувалаштиришга ҳожат йўқ. Туппатузук Бобо, Тўхта, Пошша деган кимсаларнинг исмлари авлодлари учун «фамилия» бўлганида шунақа ёзилиб қолган. Ўзиданўзи ёзилиб қолмаган, албатта. Уни собиқ шўро замонида қайсидир саводи ғовлаганлар ҳафсала билан ёзишган. Наслимиз нафсониятига тегибтегиб ёзишган. Ўшанда нафсониятимизга тегишаётганини билмаган бўлсак, лоақал энди – юртимиз мустақил бўлганидан кейин англаб етишимиз керак эдику!
Она тилимиз давлат тили мақомига эга! Юртимиз мустақиллигини дунё аллақачон тан олган! Ўзбекистон фуқаролари учун миллий паспортимиз жорий этилгани ҳақида ҳар қанча фахрифтихор билан гапирсак арзийди. Паспортларимизда эса исми шарифларимиз лотин алифбосига асосланган ҳақиқий ўзбекона ёзувда битилган. Хуллас, ўзбекнинг қадрини тиклаш, қадриятларини осмон қадар юксалтириш учун бир дунё иш қилинган. Барибир, аллақайси миллатдошларимизнинг исми шарифлари қандайдир «Баба», «Тахта», «Пашша» бўлиб қолаётгани кулгилида.
Яна бир андишали гап. Исмни битта ҳарфга «айлантириб» ёзиш қачон пайдо бўлган? Баъзи «мўътабар эшик»ка боқсанг, ўша хонадаги муҳтарам зотнинг исми биргина ҳарфга айлантириб ёзилган бўлади. Масалан, Жониқул Жабборович Жўраев бўлса – «Ж. Ж. Джураев» деб ёзилади. Инсонга фамилиясини айтиб мурожаат қилишдан хунуги бўлмаса керак. Хўш, эшигидаги ёзувга қараб муомала қиладиган бўлсак, ўша кишини «Ж. ака» ёхуд Жамила опамиз бўлса – «Ж. опа» деймизми? Ким билан суҳбатда бўлдинг, деб сўраганларга «Ж.» билан десака?!
Гоҳо шундай сўзлар қулоққа чалинади: ўша рўйхатга мани ҳам ёзиб қўйинг, «Тешаева К.» деб ёзинг…
Дард устига чипқон деганлари шумикин? Айрим фамилиялар беўхшов бўлиб қолгани камлик қилгандек энди баъзиларнинг исмлари ҳам Ж., К., П. ва ҳоказо бўлиб қолаётганига куларингни ҳам, куярингни ҳам билмай қоласан…
Айрим газеталарда ҳам муаллифларнинг исмлари биргина ҳарфга айланиб ёритилаётганини кўрганимда юрагимда қандайдир оғриқ туяман…
Қулликнинг энг катта фожиаси шундаки, у борабора қўлидаги кишанга ҳам меҳр қўяркан. Собиқ шўролар тузуми даврида маънан қул эдик. Ўшанда Бобо деган исм сунъий равишда – «Баба» деб ёзилган. Аслида «баба» деган сўзнинг тилимизда, аниқроғи, айрим шеваларда маъноси антиқароқ. Яъни, кучук, дегани. Гўдаклигимизда тўпалон қилаверсак, онамиз «ана, баба келяпти» деб қўрқитган… Баба сўзининг бошқа жўялироқ маъносини топа олмадим…
Қадриятларимиз росмана қадр топаётган замонда фамилияси «бузилиб ёзилган»лар эски паспортидаги ўша хатоликларни тузаттирсалар нур устига нур бўларди.
Тўлқин ЭШБЕК
«АДАШГАН ҚИЗ ҚИСМАТИ» китобидан
Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, ТОШКЕНТ – 2000
juda ham örinli maqola bölibdi
Bu maqola menga yoqdi buni uqib ôrtoqlarimni har xil laqab yoki har xil harflar bilan chaqirmayman . Ahmad Yugnakiy shunday deganlar:O’ylab so‘zlagan kishining so‘zi to‘g‘ridir,
O’rinsiz ko‘p vaysagan til shafqatsiz yovdir.
Og‘iz va tilning bezagi to‘g‘ri so‘zdir, to‘g‘ri so‘zla, tilingni beza.
Ўз вақтида ёзилибди бу мақола. Мен ҳам кўп учратаман шунга ўхшаш исм шарифларни масалан «Элқўзиев Ихтиёр Тожиёрович» ни Илькузиев Ихтияр Таджиярович. Албатта бунга ўхшаш мисолларни кўп келтириш мумкин. Рахмат устоз сизга ўхшаган жонкуярлар орамизда кўпаяверсин.
Ассаломуалейкум. Бундоқ олиб қараганда ҳақсиз. Бугунги кунда бунга эътибор бериб қўйишган. Ҳаттоки айрим талабалар ўз фамилияларидан уялади ҳам. Ўқитувчиларимиз «Қўзибоева» деб чақирсалар ҳам, » Йўқ мен Кузибаева ман» дейди. СССР даври ходимлари ўзбекча билмаганидан ўз тилига мослаштирганлар. Аслида Намид исмини ҳам Хамид қилиб ёзишган.
Assalomu Aleykum Ustoz! Haqiqatdan ham bunday qisqartma ismlar inson hayotiga juda ham o’chirib bo’lmas mudhish voqealarni olib kelishi mumkin. Bir aqlan fikr yuritadigan bo’lsak, ismlar ma’nosi haqida o’ylab ko’rsak; Jumladan ismlarga nor so’zi qo’shilgan bo’lsa, bunday ismlar asosan bola tug’ilganda badanining biror joyida nori bo’lsa qo’yiladi, shu badanidagi nori kattalashib ketmasin degan maqsadda. Misol uchun Anora, Gulnora kabi ismlar bu ismlarni qisqartirib Anka, Guli kabi aytsak, ism ma’nolarini o’ylab ko’raylik. Shunga yaqin Xolmurod, Xolmo’min, Xolbeka kabi ismlar badanida xoli bor bolalarga qo’yiladi. Shuningdek farzandlari ha deb nobud bo’laversa, Tursun, Tursunpo’lot, Tursunoy yoki O’lmas kabi ismlar yoki umri uzun bo’lsin deb Shoqisimbek, Shoislombek, Muhammadsulton kabi uzun ismlar ham qo’yiladi, endi o’ylaylikchi umri uzun bo’lsin degan maqsadda qo’yilgan uzun ismlarni qisqartirib aytib chaqirsak. Payg’ambarlarning ismlariga monand qo’yilgan Muhammad, Isomiddin, Muhammadali kabi ismlarni qisqartirib aytish yoki bosh harflari bilan yozish mumkinmi? ISMLAR MA’NOSINI O’YLAB KO’RAYLIKCHI! Darhaqiqat biz uchun e’tibor qilishga ham arzimas bir oddiy bo’lib ko’ringan, aslida chin chin ma’noda juda ham katta dolzarb mavzuda bo’lgan ushbu maqola uchun Sizga Katta Rahmat Ustoz!
Chindan ham maqola juda dolzarb mavzuga asoslanib yozilgan. O’ylab qarasak bir kunimiz davomida atrofdagilar bilan muloqotga kirishish turli kerakli va keraksiz mavzularda fikr almashish uchun yuzlab so’zlarni ayamay tilimizdan sochamiz. Nahotki shuncha so’z aytishga erinmagan tilimiz yaqinlarimiz ismini aytishga kelganda erinsa?! Shundoq ham davr talabi bo’lgani uchun hozir ismlar ham qisqaku. Bobokalonlarimiz kabi ismga shajarasidagi bobokalonlar ismini qo’shib aytilmaydi. Nahot biz uchun bor yo’g’i 6-7 juda borsa 10 harfdan iborat ismlarni to’liq aytish malol kelsa?!
Kimgadir ismini chiroyli aytib murojaat qilib ko’ring, shunda uning yuz ko’zidagi quvonchni, mehr to’la nigohni ko’rasiz. Inson uchun o’z ismidan qadrli so’z yo’q. Atrofdagilardan bir necha so’z yoki tovushlarni qizg’anmaylik, o’rtamizdagi hurmat yo’qolmasin!
Вақтида айтилган гап! Аммо бундай саводсизлик маҳсули бўлган исм-фамилиялар кўпинча ўз соҳибларига ёқади ҳам шекилли. Бир танишим ёнидаги йигитчага «Ҳамид» деб мурожаат қилганларида, у «менинг исмим Ҳамид эмас, Гамит!» деб сўровчини ҳижолат қилиб қўйганида, тўғриси кулишни ҳам куйишни ҳам билмадим.
umuman olganda bularning hammasi sobiq sho’rodan qolgan ayanchli dog’lar. hayriyatki bu dog’lar vaqt o’tishi bilan yuvilib ketadi.