Бир-биридан ақлли гаплардан баҳра оляпмиз, дейди Дониш домла.

Жуда нозик мавзу — тил сиёсати ҳақида ғоят мухтасар фикрлар билдирилгани айни муддао бўлди. Абдулла Орипов таъбири билан айтганда, Инсон қалби билан ҳазиллашманг сиз, Унда миллат яшар, унда тил яшар!

Энди, айнан ўзимизнинг миллатдошларимиз бўлган баъзи русийзамон ака-опаларимиз билиб-билмай ҳазиллашиб қўйганини биз ҳам ҳазил-ҳузилга йўйсак қандоқ бўларкан? Ахир, ҳазил-ҳазилдан ўқ чиқар… деган бадбўйгина ҳикматни ҳам унутмаслик лозим. Бир мультфилмда Айиқ Асаларилар инига панжасини тиқиб, сўнг ўкириб қочганини кўриб роса завланганман. Энди ҳеч ким бунақа «асаларининг инига қўпол панжасини тиқмаса» керак, деган умиддамиз.

Қондошдек қариндошларимизга айланиб кетишган ўзбекистонлик русларнинг маданиятига, маърифатига тасанно! Бирортаси бунақа беъмани гап айтишгани йўқ-ку!

Қуйидаги мақолалардан томган болнинг қурбони бўлсанг арзийди. Аммо, асалнинг ози ширин, деганларидек, бу баҳс-мунозараларга нуқта қўйсак нур устига аъло бўлур эди.

Сўнгги пайтларда ижтимоий тармоқларда рус тилига Ўзбекистонда расмий тил мақомини бериш ҳақидаги мунозаралар юзасидан

Маълумот учун: ЮНЕСКО ташкилоти экспертлари 1953 йилда “давлат тили” ва “расмий тил” тушунчаларини фарқлашни таклиф этган. Унга кўра:

Давлат тили — сиёсий, ижтимоий ва маданий соҳаларда маълум бир давлатда интеграция (бирлаштирувчи) вазифасини амалга оширадиган, шунингдек ушбу давлатнинг рамзи саналадиган тилдир.

Расмий тил – давлат бошқаруви, қонунчилик, суд жараёни тилидир.

Ушбу икки таъриф тушунтириш-тавсия сифатида қабул қилинади, барча мамлакатлар учун мажбурий эмас.

Ўзбекистон – кўп миллатлик давлат. Республикада 130 дан ортиқ миллат ва элат вакиллари истиқомат қилади.

Ўзбекистон аҳолисининг 80 фоиздан ортиғини ўзбеклар ташкил этиб, уларнинг умумий аҳоли сонидаги улуши мунтазам ошиб бормоқда. Шунингдек, бошқа миллатларнинг катта жамоалари ҳам мавжуд. 10 фоиздан ортиғи – Марказий Осиё халқларининг бошқа вакиллари (5 фоизга яқини – тожиклар, 3 фоизга яқини – қозоқлар, 2 фоизи – қорақалпоқлар, 1 фоизи — қирғизлар, шунингдек туркманлар ва бошқалар). Рус ва бошқа славян халқлари вакиллари республика аҳолисининг 10 фоизини ташкил қилади.

Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тили тўғрисида”ги Қонунига (янги таҳрир) мувофиқ, Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ўзбек тилидир. Ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши республика ҳудудида яшовчи миллат ва элатларнинг ўз она тилини қўллашдан иборат конституциявий ҳуқуқларига монелик қилмайди. Фуқаролар миллатлараро муомала тилини ўз хоҳишларига кўра танлаш ҳуқуқига эгадирлар.

Шу билан бирга, Ўзбекистонда истиқомат қилувчи барча миллат ва элат тилларига ҳурмат кўрсатилади ва уларнинг ривожи учун шароитлар яратади. Оммавий ахборот воситалари Ўзбекистонда истиқомат қилувчи миллат ва элатларнинг бир неча тилларида эфирга узатилади ва чоп этилади.

Шунингдек, иш юритиш ва кундалик фойдаланишда тилларни танлаш ва ишлатиш билан боғлиқ муаммолар мавжуд эмас. “Давлат тили тўғрисида” ги Қонунга биноан корхоналарда иш юритиш ва бошқа ҳужжатлар, нотариал ҳаракатлар давлат тилида амалга оширилади, зурур ҳолларда рус тилида ёки бошқа тилларда амалга оширилиши ҳам мумкин. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида яшовчи шахсларга давлат ташкилотлари ва муассасаларига, жамоат бирлашмаларига аризалар, таклифлар, шикоятлар билан давлат тилида ва бошқа тилларда мурожаат қилиш ҳуқуқи таъминланади.

Давлат тили ҳамда замонавий Ўзбекистон ҳудудида кенг тарқалган ва ҳуқуқий мақомига ўзгартиришлар киритилган рус тили билан бир қаторда ҳудудларда бошқа тиллардан ҳам фойдаланиб келинади. Мисол учун, Қорақалпоғистон Республикасида қорақалпоқ тили ҳам расмий тил ҳисобланади. Фарғона вилоятининг Сўх туманида эса аҳолининг аксар қисми этник тожиклар бўлиб, у ерда тожик тилида таълим олиб борилувчи 24 та мактаб, 2 та лицей ва 2 та касб-ҳунар коллежи мавжуд. Сурхондарё, Самарқанд, Бухоро, Наманган ва бошқа ҳудудларда тожик тилидаги ОАВ, мактаблар, лицейлар, касб-ҳунар коллежлари ва олий таълим муассасаларининг бўлимлари фаолият кўрсатмоқда. Тошкент ва Навоий вилоятларида, шунингдек, Қорақалпоғистон Республикасида қозоқ тилида ўқитиладиган мактаблар ва олий таълим муассасаларининг бўлимлари мавжуд. Хоразм вилояти ва Қорақалпоғистон Республикасида туркман тилида таълим берилувчи мактаблар фаолият кўрсатмоқда.

Юқорида келтирилган ҳақиқатларни ҳисобга олган ҳолда, “Юксалиш” умуммиллий ҳаракати маълум бир тилга Ўзбекистон ҳудудида махсус мақом берилишини мақсадга мувофиқ деб ҳисобламайди. Четдан кириб келаётган ҳар қандай хорижий тил таъсири она тили ва миллий маданиятга соя солиши мумкин. Мисол учун, Швецияда инглиз тилидан фаол фойдаланиш натижасида турли соҳа фаолиятида швед тилидан фойдаланилмай қўйилди. Швед тили давлат тили сифатида йўқолиб бормоқда. Мустамлакачилик тарихига эга бўлган кўплаб мамлакатларда эски мустамлака тиллари ижтимоий ҳаёт тили ҳисобланади, она тили эса фақатгина уйда фойдаланиш ва норасмий кундалик алоқада қўлланилади.

Бундан ташқари, кўп миллатли Ўзбекистонда юридик жиҳатдан маълум бир тилга давлат тилига тенг бўлган махсус мақом берилиши жамиятда қандайдир даражада кескинлик, унинг бўлиниши ва этник қарама-қаршиликларни юзага келтириши мумкин.

Бошқа тилларни билмасликни етарлича баҳоламаслик зарарли ва прогрессив ривожланиш жараёнини секинлашишига хизмат қилади. Шу билан бирга, биз бугунги кунда замонавий ўзбек тили, шу жумладан адабий тил қандай ўзгараётганига гувоҳ бўляпмиз. Ўзбек тилига чет тиллардан бошқа сўзларнинг кириб келиши, келиб чиқиши ва шаклланиши чуқур илдизга эга ўзбек тилининг тарихий аҳамияти йўқолиб бораётганини кўриш мумкин.

Давлатлар олдига йўналишлар ва замонавий глобал жараёнларга қўшилиш вазифасини қўйаётган минтақалашув ва глобаллашув даврида анъанавий қадриятлар ҳамда миллий ва маданий ўзига хосликни сақлаб қолиш каби муҳим жиҳатларнинг жамланмаси инсоният ривожининг асосий омили ҳисобланади.

«Юксалиш» умуммиллий ҳаракати матбуот хизмати

http://uza.uz/oz/society/s-nggi-paytlarda-izhtimoiy-tarmo-larda-rus-tiliga-zbekistond-04-05-2019

***

Ўзингдан чиққан балога…

ЎзА минбари

Зуҳриддин Исомиддинов,

адабиётшунос олим

Биз ўзбеклар, яқинда рус адабиётининг юз жилдлигини она тилимизда чоп этишга қўл урдик. Дастлабки жилд – Александр Пушкин асарларини ташкил этди.

Биз ўзбеклар, мамлакатимизда Рус маданияти маркази таъсис этилганининг 25 йиллигини яқинда зўр шукуҳ билан нишонладик.

Биз ўзбеклар, дунё аҳолисининг атиги ярим фоизини ташкил этсак-да, бағрикенг, кўнгли очиқ бир эл эканимиз аҳли оламга яхши маълум. Чунки сабр-қаноат, муросаи мадора деган нарса қонимизга сингиб кетган. Гарчи “ғалчани иззат қилсанг, чориғи билан тўрга чиқади”, каби аччиқ мақолларимиз бўлса-да, бетамизларнинг тўрга чиқиб ёйилиб ўтиришига ҳам мудом чидаб келамиз. Қўрқувни, истиҳолани андиша деб андавалаймиз.

Бўлмаса, минг йиллик тарихга эга, бой ва рангин она тилимизни уч йил ичидаёқ чинакам давлат тили қилиб олмасмидик? Ўттиз йил бўляпти-я?

Даъвогар суст бўлса, қози муттаҳам бўлар эмиш. Миллий менталитетимиздаги “оғир-вазмин”, “етти ўлчаб, бир кесадиган” деб мақтови келиштириладиган сусткашлигимиз, агар қўйиб берилса, энди ўзимизнинг зиёнимизга хизмат қилиб қоладиган ҳам кўринади.

Гап шундаки, куни кеча аллақайси раҳнамоларининг даъватими, рағбатими билан, бир гуруҳ шахслар Ўзбекистонда рус тилини расмий тил даражасига кўтариш, “Давлат тили ҳақида”ги қонунга ўзгартиш киритиб, унга ўзбек тили каби ҳуқуқий мақом бериш таклифи билан чиқиб бонг урибдилар. Ўрмондаги дарахтларни қийратаётган болтадан омонлик йўқ, чунки унинг сопи ҳам бошқа эмас – ёғоч, деганларидай, ўзимиздан чиққан бу “узбек” зиёлилар ўз ташаббуслари Ўзбекистонда рус тили мавқеини юксалтиришга бел боғлаб (рус тили шунга зорми?), “Тимур Пулатов, Раим Фарҳодий, Сабит Мадалиев, Суҳбат Афлотуний, Бах Аҳмедов ва бошқа адибларнинг “прекрасний рус тилида” асар ёзишларини далил сифатида пешкаш қилишибди. Бироқ шуларга замондош, уларнинг назарида “унча прекрасний бўлмаган” ўзбек тилида асар ёзишса-да, бу мақталган ўрисзабон адиблардан ижоди чандон юқори турадиган Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Тоғай Мурод ва бошқа ўнлаб шоир-ёзувчилар эса, эсларига ҳам келмабди! Чунки бу ҳақиқат уларнинг даъволарига тўғаноқ бўлади-да.

Бугина эмас. Рус тилига Ўзбекистонда расмий тил мақомини бериш миллий давлатчилик илдизига ҳам путур етказишга олиб келишидан, балки бу муҳтарам зотларнинг хабарлари йўқдир. Зеро, ҳар қандай давлатнинг негизида тил туради, ҳар бир тил, каттами-кичикми, қадимийми-ёшми, бойми-камбағалми – бундан қатъи назар, бир давлат тузиш салоҳиятига эга, аммо дунёнинг энг катта, қудратли давлатлари ҳам биронта тилни пайдо қилишдан ожиз. Тил – шундай мўъжиза нарса.

Хат муаллифлари бир неча тил бирваракай давлат тили деб эълон қилинган баъзи мамлакатларни ҳам мисол келтиришади. Бу энди – ўша юртларнинг иши, ўз шароитидан келиб чиққан воқелик. Улар бизнинг давлат тили ҳақидаги сиёсатимизни улги қилиб олмаганлари сингари, уларнинг “ранг-баранг”лиги ҳам бизга ибрат бўла олмайди. Биздаги реал вазият шундайки, рус тилига “расмий тил” мақоми беришга йўл қўйилса, қоғозда – иккитиллилик, амалда эса рус тили яна тахт устига минди, деяверинг. Бусиз ҳам кўп маҳкамаларда рус тилида иш юритиляпти. Шунинг учун ҳам бу таклиф-ташаббус зимнида ниҳоятда манфур бир таҳдид ётибди. Қолаверса, Ўзбекистонда аҳолининг 80 фоиздан ортиғи ўзбек. Қолганлари тожик, қозоқ, қирғиз ва ҳоказо. Руслар эса 2,3 фоиздан ҳам камроқ. Шундай бир ҳолда бундай таҳликали ташаббус ҳар қандай мантиқдан холидир, у она халқини севган, мамлакатини ҳар томонлама озод ва гуллаб-яшнаган ҳолда кўришни орзу қилган кишиларни хавотирга солиши табиий.

Нега, нима учун шундай бўляпти? Чунки дунёда ким кўп – манқурт кўп. Манқурт – ҳар бир идора ва корхонада, ташкилот ва маҳкамада топиладиган, миллати бор, аммо миллий ғурури йўқ кимса. Қорнининг ғамини орининг ғамидан устун қўядиган, сиртдан ўта зиёли, аммо ўзбек бўлиб туғилганидан фахрланмай, ўкинадиган нафс бандаси. Манқуртнинг белгиси шуки, унинг учун эл-халқ, миллат деган нарса йўқ, аҳоли бор, холос.

Эҳтимол, “Рус тили бизга бегона эмас” деб хат чиқарган бу ўн саккиз нафар зиёлининг биров-ярими ўзбек тилини, чала-чулпа бўлса ҳам, билар. Эҳтимол, бу ўн саккиз одамнинг ортида қайсидир бир хорижий маҳкама эмас, рус тили давлат тилига айланишини орзулаётган… боринг ана, ўн саккиз минг одам бордир ҳам. Аммо ўттиз уч миллионли ўзбек халқи-чи? Бу халқнинг давлати бўлсину, давлатли тили бўлмасинми?

Бу гапни муболаға, маҳоват дегувчиларга айтадиганимиз шуки, ўзбек тилининг давлат тилига айланиши таҳликали аҳволда – деярли барча давлат идораларида иш давлат тилида эмас, рус тилида юритиляпти. Боз, махфий эмаски, давлат ишлари қайси тилда юритилса, ўша тил – давлат тили бўлади – биздаги кўнгилбўшлик, ўзибўларчилик ниҳоят, шунга олиб келяпти.

Олий Мажлис Сенатининг раиси Неъматулла Йўлдошев 2018 йил 13 декабрда “Давлат тили ҳақида»ги қонун ижросини танқидий баҳолаб ўтган эди. Яъни, қонун бажарилишини талаб қилди, холос. Энди ижтимоий тармоқдаги русийзабон ва чаларусий “фаоллар”нинг қайнаб тошишини кўринг! Сенат раисининг шу қонуний талаби уларни шунча жазавага солди-ки!

Демак, кураш кетаётир. Рус тилининг “жонкуяри” бўлган валломатларнинг бу ҳақдаги таклифи эса биз учун огоҳлик қўнғироғи.

Бизнингча, давлат тилидаги қонунинг ўзини бир қайта кўриб чиқиб, бунақа “мулоҳаза”ларга ўрин қолдирмайдиган ҳолга келтириш керак.

Бу ҳақда фикр юритганда, дафъатан хаёлимизга, гап қонунда эмас, унинг ижроси оқсаётганида-ку, деган фикр келади. Бироқ қўшни давлатларнинг шундай қонунлари матни билан танишиб чиқиш, аввало, биздаги қонуннинг ўзи номукаммал эканини кўрсатди.

Чунончи, Ўзбекистонда давлат тили тўғрисидаги қонун 5.187 белгидан иборат бўлса, Қозоғистонда 15.013 белги, Озарбойжонда 12.000, Туркманистонда 15.468, Қирғизистонда 14.063, Тожикистонда 8.600, Россия Федерациясининг давлат тили тўғрисидаги қонуни 10.158 белгидан иборат. Қаранг, Марказий Осиёдаги энг “кичкина” қонун шу минтақадаги энг катта давлатга тегишли бўлиб чиқяпти. Қолаверса, титул миллат вакиллари энг салмоқлиси ҳам Ўзбекистон эди.

Бинобарин, Ўзбекистонда давлат тили ҳақидаги қонун “яйраб” ижод этилиши лозим эди. Афсуски, Ўзбекистоннинг бу қонуни энг ихчам, боз, унинг “тиш-тирноғи” йўқ – бирон моддаси бажарилмаса, жазо берадиган механизми мавжуд эмас. Мана, Ўзбекистон қонунининг дастлабки моддаларини айрим қўшнилар қонунлари моддаларига қиёслаб кўрайлик:

Ўзбекистон: “1-модда. Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ўзбек тилидир.”

Бироқ бу “қалтис” гап учун кейинги олтита моддада “узр” сўралади:

“2-модда. Ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши республика ҳудудида яшовчи миллат ва элатларнинг ўз она тилини қўллашдан иборат конституциявий ҳуқуқларига монелик қилмайди.

3-модда. Ўзбек тилининг Ўзбекистон Республикаси ҳудудида давлат тили сифатида амал қилишининг ҳуқуқий асослари ушбу Қонун ва бошқа қонунлар билан белгилаб берилади. Тилнинг Қорақалпоғистон Республикасида амал қилишига боғлиқ масалалар, шунингдек, Қорақалпоғистон Республикасининг қонун ҳужжатлари билан белгиланади. Ушбу Қонун тилларнинг турмушда, шахслараро муомалада ҳамда диний ва ибодат билан боғлиқ удумларни адо этишда қўлланишини тартибга солмайди.

Фуқаролар миллатлараро муомала тилини ўз хоҳишларига кўра танлаш ҳуқуқига эгадирлар.

4-модда. Ўзбекистон Республикасида давлат тилини ўрганиш учун барча фуқароларга шарт-шароит ҳамда унинг ҳудудида яшовчи миллатлар ва элатларнинг тилларига иззат-ҳурмат билан муносабатда бўлиш таъминланади, бу тилларни ривожлантириш учун шарт-шароит яратилади.

Фуқароларга давлат тилини ўқитиш бепул амалга оширилади.

5-модда. Ўзбекистон Республикасида давлат тилида фаолият кўрсатадиган, миллий гуруҳлар зич яшайдиган жойларда эса — уларнинг тилларида фаолият кўрсатадиган мактабгача тарбия болалар муассасаларини ташкил этиш таъминланади.

6-модда. Ўзбекистон Республикасида яшовчи шахсларга таълим олиш тилини эркин танлаш ҳуқуқи берилади. Ўзбекистон Республикаси давлат тилида, шунингдек, бошқа тилларда ҳам умумий, ҳунар-техника, ўрта махсус ва олий маълумот олишни таъминлайди.”

Ҳолбуки, бошқа барча қўшни давлатларнинг тил тўғрисидаги қонунларида бунақа майинлик йўқ – уларда қонун руҳи ва услуби устувор:

Арманистон: “Арманистон Республикасининг давлат тили – арман тилидир, бу тил республика ҳаётининг барча соҳасида амал қилади. Арманистон Республикасининг расмий тили – арман адабий тилидир. Арманистон Республикаси арман тилининг мамлакат ташқарисида яшайдиган арманлар ўртасида сақланиши ва тарқалишига кўмаклашади”.

Тожикистон: “1. Тожикистон Республикасининг давлат тили тожик тилидир. 2. Тожикистон Республикасининг ҳар бир фуқароси давлат тилини билишга мажбурдир.”

Қирғизистон: “Қирғиз тили Қирғизистон давлатчилигининг бош асосларидан бири сифатида давлат ва маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органлари фаолиятининг барча соҳаларида амал қилади”…

Озарбойжон: “1. Озарбойжон Республикасининг давлат тили озарбойжон тилидир. Озарбойжон Республикасининг ҳар бир фуқароси давлат тилини билишга мажбурдир.” 2. Озарбойжон тили давлат тили сифатида мамлакат ҳаётининг барча сиёсий, ижтимоий, иқтисодий, илмий ва маданий соҳаларида фойдаланилади. 3. Озарбойжон Республикаси давлат тилидан фойдаланишни, уни ҳимоя қилиш ва ривожлантиришни таъминлайди.”…

Қозоғистон: “Қозоғистон Республикасининг давлат тили қозоқ тилидир. Давлат тили – давлат бошқаруви, қонунлар, суд юритиш, иш юритиш тили бўлиб, бутун давлат ҳудудида ижтимоий муносабатларнинг барча соҳаларида амал қилади. Давлат тилини билиш ҳар бир Қозоғистон Республикаси фуқаросининг бурчидир.”…

Ўзбекистоннинг бу юмшоқ қонунини бошқа моддалар бўйича ҳам улар қонунларига солиштирсангиз, манзара ўзгармайди.

Шундай экан, аввало, бу қонуннинг ўзини мукаммаллаштириш шарт. Бунинг учун қонуншунос мутафаккирлар тил ҳақидаги қонунимизни бошқаларнинг шундай ҳужжатларига қиёсан кўриб чиқиб, етишмаган моддаларни улардан олиш ҳақида таклиф беришлари керак.

Ҳар бир давлатнинг ўз фуқаролари олдидаги обрўси қонунларга амал қилинишини таъминлаш билан юксалади. Ҳукумат дегани эса қонун ижросига масъул маҳкама. Шундай экан, қонунни такомиллаштириш, уни тишли-тирноқли бир ҳолга келтириш ва бажарилмаган ҳолларда тайинланадиган жазо механизмини барпо этиш билангина мурод ҳосил бўлади. Ўзбекистонда ўзбек тили чинакам давлат тилига айланади.

Юқоридаги қонун матнларидан бирида шу мамлакат халқининг тили давлатчиликнинг бош асоси сифатида кўрсатилган эди. Бу ҳақ гапни ўзбек тилига татбиқан ишлатишдан мунча эҳтиётланамиз?

* * *

Нурбой Жабборов,
филология фанлари доктори, профессор,
Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси

Мезонсизлик фазилат эмас

“Ҳар бир миллатнинг дунёда борлиғини кўрсатадургон ойинаи ҳаёти тил ва адабиётидур”… Миллатпарвар мутафаккир Абдулла Авлонийнинг бу сўзлари ҳеч бир замонда аҳамиятини йўқотмайди. Чунки миллат деганлари тилга кўра белгиланади.

Ўзбек муҳтож эмас ўтрикка, аммо

Жаҳон минбарида ўқий олур дарс.

Киминг бор, деганда бировдан асло

Буюк инсонларни олмагаймиз қарз.

Бугунги кунда ўзбек тилининг ҳам халқаро нуфузи тобора юксалиб бораётир. АҚШ, Германия, Хитой, Япония, Жанубий Корея, Россия ва Украина каби давлатларнинг нуфузли олий таълим муассасаларида ўзбек тили йўналишлари очилиб, ўша мамлакатлар ёшлари она тилимизни ўрганишга катта рағбат кўрсатаётгани, ўзбек тили ва адабиёти бўйича илмий изланиш олиб бораётган чет эллик тадқиқотчилар сони йил сайин кўпаяётгани, муҳтарам Президентимизнинг Ҳиндистон сафарида халқаро минбардан она тилимизда нутқ сўзлагани бунинг исботидир.

Таъкидлаш керак, ўзбек халқининг ҳеч қачон ва ҳеч кимнинг олдида тили қисиқ жойи бўлмаган. Дунёнинг энг бой тилларидан бири бўлган ўзбек тили наинки Ватанимиз, балки дунё минбарларидан ҳам янграш ҳуқуқига эга. Давлат тили деб эътироф этилган экан, унинг ёнига илова тарзида қандайдир расмий тил қўшилиши ҳар қандай мантиққа зиддир. Бундай ножоиз таклифни илгари суриш мезонсизликдан ўзга нарса эмас. Мезонсизлик эса, ҳеч қачон фазилат бўла олмайди. Буни мудом ёдда тутмоқ зарур.

* * *

Давлат тили “миллатлараро алоқа тили” ҳамдир

Кейинги кунларда ижтимоий тармоқларда бир гуруҳ “ўзбек зиёлилари” имзоси остида мазмун-моҳияти мамлакатимизда рус тилига “миллатлараро алоқа тили” расмий мақомини беришга қаратилган “таклиф” хусусида баҳсли тортишувлар давом этмоқда. Бундай тортишувлар ҳар қандай демократик жамиятда юз бериши табиий, чунки ҳақиқат баҳсларда туғилади. “Элим деб, юртим деб куйиб-ёнаётган бу зиёлиларнинг” мамлакат ва миллатнинг ижтимоий-маънавий ҳаётида инқилобий ўзгаришларга олиб келиши мумкин бўлган “ташаббуси”, албатта, халқ оммасининг жамоавий ақл тарозисида тортиб кўрилиши ва маълум хулосаларга келиниши лозим.

Бу “ташаббус”нинг айни шу кунларда эълон қилингани тасодифми? Бизнингча, тасодиф эмас. Чунки Россия Федерацияси Ташқи ишлар вазирининг Тошкентга ташриф буюриши чоғида “Вести.уз” сайтида эълон қилинган ушбу ташаббусни меҳмон вазир мамлакатимиз раҳбариятига етказиши учун тайёргарлик бўлди, чоғи.

“Вести.уз” сайтидаги ўша чиқишда Ўзбекистонда рус тилига “миллатлараро алоқа тили” мақоми бериш таклифи билдирилган. Муаллифларнинг фикрича, бундай одимнинг отилиши рус тилининг ўқитилиши, ўрганилиши ва оммавийлашишига ёрдам берар эмиш. Ана шу “яхши ният” ушбу мурожаатноманинг эълон қилинишига туртки бергани ҳам таъкидланган.

Маълумки, собиқ шўролар даврида Ўзбекистонда рус тили ҳам давлат тили, ҳам миллатлараро алоқа тили эди. Ўзбекистоннинг, халқимизнинг мустақиллик учун кураши ўзбек тилига давлат тили мақоми бериш учун кураши билан бошлангани ҳеч кимга сир эмас. 1989 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тили ҳақида”ги қонуни, унинг 1995 йилда янги таҳрирда қабул қилинган варианти ва 1992 йил қабул қилинган Конституциямиз Она тилимизни мустақил мамлакатимизнинг расмий давлат тили сифатидаги мақомини конституционал ва қонун йўли билан мустаҳкамлаб қўйди.

Ўтган 30 йилда мамлакат демографиясидаги аҳвол маҳаллий халқнинг фойдасига ўзгарди, ўзбек тилида гапирадиган аҳоли 90 фоиздан зиёд (1989 йилги аҳоли рўйхатида бу 72 фоиз эди), мамлакат турли халқаро ташкилотларнинг тенг ҳуқуқли аъзоси, у мустақиллик йўлидан дадил бормоқда. Рус тилли аҳолининг йил сайин озайиб бораётгани маълум (мамлакат миқёсида 8 фоиз, Тошкент шаҳри ва вилоятида 20 фоиз атрофида). Шундай экан, бу ташаббус қандай ижтимоий ёки демографик эҳтиёжга кўра пайдо бўлди?

Бизнингча, рус тилининг мақомини кўтаришга реал эҳтиёж йўқ. Қолаверса, ҳар қандай нормал мамлакатда давлат тили расмий тил ва у шу мамлакатдаги халқларнинг миллатлараро алоқа тили ҳамдир. Масалан, Россияда ёки Туркияда инглиз тилини миллатлараро алоқа тили сифатида эълон қилиш ҳақида ҳеч ким ўйлаб ҳам кўрмайди. Чунки Россияда рус тили, Туркияда турк тили миллатлараро алоқа тили вазифасини бажаради, бегона бир тилни жамият ҳаётига бир гуруҳ ёки қайсидир тоифанинг истагига кўра “киритиш”ни ҳеч ким хаёлига ҳам келтирмайди. Қолаверса, Ўзбекистоннинг 28 йиллик янги тарихида рус тили ва мамлакатимизнинг рус тилли аҳолиси демократик давлатимизнинг ва инсон манфаатлари муҳофазасига қаратилган қонунларимиз ҳимояси остида ҳаёт кечирмоқда. Мамлакатимизда рус тилли аҳоли 8 фоиз атрофида бўлишига қарамай, ўрта умумтаълим мактабларининг 13 фоизи, олий ўқув юртларидаги академик гуруҳларнинг 10 фоиздан ортиғида рус тилида таълим берилаётгани ҳам шундан далолат беради (Халқ таълими ҳамда Олий ва ўрта махсус таълим вазирликларининг расмий сайтлари статистик маълумотларига қаралсин). Россиялик олим Рой Медведевнинг МДҲ мамлакатларида рус тилининг аҳволи хусусидаги мақоласида Ўзбекистонда рус тилининг аҳволи кўнгилдагидай экани бежиз таъкидланмаган.

Ижтимоий тармоқларда ўзига хос баҳсли тортишувлар яратган бу “ташаббус”га кишилар турлича муносабатда бўлмоқда. Масалан “Фейсбук” тармоқларида муносабат билдираётганларнинг аксарияти бу “ташаббус”га қатъий қарши чиқаётгани кузатиляпти, ташаббус тарафдорлари ҳам йўқ эмас.

Рус тилининг жамиятимиз ҳаётида ўзига хос ўрни бор, албатта. Дунёнинг энг бой тилларидан бири бўлган бу тилни ўрганиш ҳеч кимга зиён келтирмайди. Зотан, кимга рус тили шахсий ҳаёти ёки касбий фаолиятида лозим бўлса, уни ҳеч бир чекловларсиз ўрганмоқда, бу табиий. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, мамлакатимизда инглиз тилини кенг ёйиш ва ўрганиш учун бу тилга расмий мақом бериш шарт бўлмаганидек, рус тили ва рус адабиётини ўрганиш, рус маданиятини тарғиб қилиш учун ҳам унга “миллатлараро алоқа тили” мақомини бериш мутлақо мантиқсизликдир.

Юртимизда азалдан тубжой аҳоли сифатида яшаб келаётган қозоқлар, қирғизлар, тожиклар, туркманлар ва бошқа миллатга мансуб аҳоли вакиллари давлат тилини қарийб 100 фоиз биладилар. Рус тилли аҳолининг катта қисми ҳам ўзбекчани аллақачонлар ўрганиб олган. Улар учун де-факто ва де-юре ўзбек тили “миллатлараро алоқа тили“дир. Шундай экан, давлат тили ёнига яна бир расмий тилни қонун йўли билан тиқиштиришга ҳеч қандай реал эҳтиёж йўқ.

Жўлибой Элтазаров,

Самарқанд давлат университети профессори,

Мардон Болтаев,

Самарқанд давлат университети доценти

http://uza.uz/oz/society/zingdan-chi-an-baloga—03-05-2019

***

Тилимизни қачон қадрлаймиз?!

ЎзА минбари

Яқинда бир гуруҳ “ўзбек зиёлилари”нинг интернет тармоқларида Ўзбекистонда “Давлат тили ҳақида”ги Қонунга ўзгартиш киритиш таклифи билан чиққанларини ўқиб, очиғи, жуда ажабландим. Бунга қандай эҳтиёж борлигини, ўша ўзбек тилида мулоқот қилишга қийналаётган ташаббускорларнинг,борингки, рус тилида сўзлашишига она тилининг “халақит бераётганлиги”ни умуман тушунмадим. Бунга сабаб бор, албатта.

Ўзбек халқидек андишали, ўзбек халқидек меҳмондўст, ўзбек халқидек бағрикенг халқ бўлмаса керак дунёда! Мустақиллик шарофати билангина ўзбек халқининг елкасига офтоб тега бошлади. Чунки шўролар даврида бошқа иттифоқ республикаларидаги каби юртимизда ҳам давлат тили вазифасини рус тили бажарарди. Бунинг натижасида ўзбек тили кундалик маиший тил даражасидан кўтарила олмаган, катта йиғинлар рус тилида олиб борилар, ҳужжат ишлари рус тилида юритилиши оддий ҳолга айланиб қолган эди. Бундай ҳолда она тилининг тараққиёти, равнақи, келажаги ҳақида гапириш асло мумкин эмас эди!

Ўтган асрнинг 80-йилларида давлат тили масаласи, икки тиллилик масаласи кўтарилганда, шукрки, она тилимизга Давлат тили мақоми берилди. Шу билан амалда ўзбек халқи ҳам Ўзбекистонда истиқомат қилаётган рус, қорақалпоқ, татар, тожик, қозоқ, туркман, қирғиз, корейс ва бошқа қатор миллат вакиллари каби ўз она тилидан эркин фойдаланишга ўтди.

Аммо ўзбеклар шундай миллатки, бошқа миллат вакилларини хафа қилишдан, уларга озор бериб қўйишдан андиша қилади. Жумладан,“Давлат тили ҳақида”ги Қонунга келсак, Қонуннинг бирор моддасида ўзга миллат вакилларига, ҳатто ўзга тилда сўзлашувчиларнинг мулоқотларига монелик қиладиган бирор сатрни ҳам тополмайсиз. “Давлат тили ҳақида”ги Қонуннинг 2-,5-,6-,10-,11-,12-,14-,24-моддаларида Қонун ўзбек тилини барча соҳаларда ривожлантиришни кўзда тутган ҳолда бошқа тилларнинг конституциявий ҳуқуқларига монелик қилмаслигини кафолатлаб қўйган бўлса, юқоридаги ташаббускорларга бундан ортиқ нима керак!

Мустақил Ўзбекистонда таълим-тарбия тили,оммавий ахборот тили, қатор расмий мулоқотлар ўзбек тилидан бошқа тилларда ҳам олиб борилаётгани ҳеч кимга сир эмас. Ҳозирги кунда юртимизнинг ўнлаб шаҳарларида Ўзбекистонда яшовчи ўзга халқлар маданияти, қадриятларини кенг тарғиб қилишга, уларни ривожлантиришга қаратилган турли-туман марказлар ташкил этилган, улар ўз фаолиятини эркин давом эттирмоқда.

Яшаш жойи, маълум халқларнинг амалий эҳтиёжидан келиб чиқиб, барча ҳудудларда таълим ўзбек тили билан бирга, рус, тожик, қорақалпоқ, қозоқ, туркман, қирғиз сингари қатор тилларда олиб борилади. Олий таълимнинг деярли барча йўналишларида русийзабон ва бошқа халқларнинг таълим муассасалари учун кадр тайёрланмоқда. Муҳими, ҳозирги кунда келажагимиз бўлган фарзандларимизнинг рус, инглиз, француз, немис, хитой, корейс, араб ва бошқа кўплаб тилларни ўрганишига етарлича шарт-шароит яратилмоқда. Фарзандларимизнинг катта авлод вакилларидан фарқли равишда, бир неча чет тилларида бемалол мулоқот қилаётганлиги қувонарли ҳол. Лекин буларнинг барчаси ўз она тилидан узоқлашиш, уни камситиш эвазига бўлмаслиги зарур.

Яна бир жиҳат, Ўзбекистонда қадимдан яшаб келаётган, кейинги йилларда юртимизга келиб ўрнашган турли миллат вакиллари ҳозирги кунда ўзбек тилида бемалол мулоқот қила бошлади. Уларнинг аксарияти ўзбек тилини пухта билади, ҳурмат қилади, том маънода қадрлайди ҳам.

Демак, “Давлат тили ҳақида”ги Қонунга бу тахлит ўзгартиш киритиш, рус тилига расмий тил даражасида ҳуқуқий мақом бериш, уни Ўзбекистонда ўзбек тили даражасига кўтариш зарурми!

Шарифа ИСКАНДАРОВА,

Фарғона давлат университети профессори

http://uza.uz/oz/society/tilimizni-achon-adrlaymiz—04-05-2019

***

Иснод

ЎзА минбари 

Нодир Жонузоқ, 

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси раиси ўринбосари

Бир гуруҳ ўзбек зиёлиларининг рус тилига расмий мақом бериш ҳақидаги кутилмаган таклифи чинакам зиёлиларимизнинг ғурурига тегди, жаҳлини чиқарди, довдиратди. Мен эса, аввало, чуқур қайғуга чўмдим. Дардим минг чандон бўлди. Сабаби, шу пайтгача бу мантиқсиз ва ноўрин таклиф остига имзо чеккан зиёлилар ёзган, чизган, куйлаган асарларда ўзбекнинг кўнгли, руҳияти акс этган, деган хаёлда юрардим. Дафъатан ана шу тоза ишончим дарз кетди. Кўнглим оғриди.

Президентимиз 2017 йил 23 декабрь куни Ўзбек тили ва адабиёти университетига ташриф буюрган чоғида биз, зиёлиларга қарата: “Она тилимизнинг бойлигини, унга ҳурматингиз ва муҳаббатингизни тилимизни дунёга тараннум этиш билан кўрсатишингиз керак”, деган эди. Назаримда, бу – барчамизга, жумладан, ғайритабиий таклифни илгари сурган зиёлиларга ҳам тегишли сўзлар эди. Хўш, она тилимизни қачон дунёга тараннум эта оламиз? Қачонки, зиёлиларимизнинг ўзида она тилимиздан фахрланиш, расмий ва норасмий доираларда бошига кўтариш туйғуси шакллансагина бунга эришиш мумкин.

Давлатимиз раҳбари яна муҳтарам элчиларимиз иштирокидагийиғилишда ҳам“Ўзбекистоннинг чет элдаги элчиси бўлса-ю, ўзбек тилини билмаса, бу халқимизга хиёнат эмасми?!” деган ҳақли мулоҳазани ўртага ташлаган эди. Бу фақат расмий элчиларимизга эмас, ҳаммамизга, шу юртда яшаётган ҳар бир фуқарога дахлдор талабдир. Боиси, ҳар биримиз Ватан остонасини ҳатлаб ташқарига чиқарканмиз, беихтиёр элимизнинг кўнгилли элчисига айланамиз: бизнинг сўзимизга қараб ўзимизга баҳо беришади.

Бугун сўз эркинлиги таъминланган, халқ фикрига қулоқ тутилаётган жамиятда яшаяпмиз. Аммо, бу – ҳар қандай тутуриқсиз таклифни илгари суриб жамиятимизни ларзага келтириш, саросимага солиш мумкин, дегани эмас. Айниқса, эътиқод, тил каби нозик, ҳассос мавзуларда етмиш марта ўйлаб сўнг гапирган, кўп ҳолларда эса умуман сўз айтмаган, тилни тийган маъқул. Халқимизнинг донишмандларга хос табиати, соғлом мантиқ шуни талаб қилади.

Шу ўринда дунёга донғи кетган доғистонлик адиб Расул Ҳамзатовнинг ушбу битикларини келтириш ўринли деб ўйлайман: “Шаҳарда яшаётган айрим ўртоқларим бошқа тилда гаплашаётганига, ёзаётганига нима дейсиз? Албатта, бу уларнинг ўз иши, лекин мен уларга тушунтиргим келади. Назаримда, улар битта қўлтиғида иккита тарвузни ушламоқчи бўлган одамларга ўхшайди. Мен бу бечоралар ҳолига қараб сездимки, улар авар тилида ҳам ёзишмайди, лекин бу рус тили ҳам эмас… Ҳа, улар ўз она тилининг қашшоқ ва қамрови торлигидан нолиб, ўзларига бой ва қамрови кенг тил излаб йўлга чиқишган. Худди авар эртагидаги эчкига ўхшайди. Эртакда эчки бўрига ўхшаб дум ўстириш учун ўрмонга кетади ва ўрмонда иккала шохи синиб, тўқол бўлиб қайтади…”

Атоқли адибнинг мулоҳазалари мағзини чақарканмиз, кўнгилимизда бошқа ўхшатиш юз очади: зиёфат чоғи мезбон меҳмонларни ёши, обрўси, нуфузидан келиб чиққан ҳолда жойлаштириши мумкин, лекин тўрни эгаллаган меҳмон, у ҳарқанча мавқеи баланд бўлмасин, уйга эгалик ҳуқуқини даъво қилолмайди.

Мамлакатимизда бугун рус тилига, рус адабиётига кўрсатилаётган юксак эътиборни ҳамма кўриб-билиб турибди. Собиқ СССР дан чиққан мамлакатлар ичида бу тилга энг кўп эҳтиром кўрсатилаётган юрт, эҳтимол, Ўзбекистон бўлса ажаб эмас. Барча миллат вакиллари каби русийзабон халқ вакиллари билан ҳам аҳил-иноқ яшаб келяпмиз. Энг ёмони, бемаъни ташаббус билан чиққан зиёлилар халқимизнинг қитиқ патига тегиб, мамлакатимиздаги ана шу дўстона муҳитга раҳна соляптилар, ҳамюртларимизни катта-кичик қутбларга бўлинишга сабаб бўляптилар. Чунки, мўмин, вазмин халқ кўп нарсага бағрикенглик қилиши мумкиндир, аммо ор-номуси тимсоли бўлган она тилини хўрлатиб қўймайди. Бу ҳолат, таъбир жоиз бўлса, онаси устига иккинчи она келишини истамаган фарзандларнинг изтиробли исёнига ўхшайди.

Ўз туққан онасини қўйиб, бошқа мартабалироқ онага талпинган фарзандни ким деб аташ мумкин?! Бундай фарзанд ҳарқанча билимдон, истеъдодли бўлмасин, ўз онасидан юз ўгирган кимса сифатида маломат гирдобида қолади. Худо ҳар бир бандани шундай кўргуликдан, исноддан асрасин!

Хулосага қўшимча сифатида, ўтган йили “Ёшлик” журналининг 10-сонида эълон қилинган “Сўз” номли достонимдан бир парчани эътиборингизгақайта ҳавола қилишни жоиз топдим…

ЖИНОЯТ

У қишлоқда юрган Сўз эди,

Яшар эди элнинг оғзида.

Бахши билан яқин дўст эди,

Яшнар эди унинг созида.

Бир кун қўққис юраги сиқди,

Гўёунгаетмасдинафас:

«Буерлардажудазерикдим,

Шаҳар сари йўлоламан, бас!»

Хешларбиланхайр-хўшқилиб,

Йўлгачиқдиэртасаҳарда.

Мардикорларбиланқўшилиб,

Етибкелдиазимшаҳарга.

О, очилдисоддаоғзиланг,

(Унгаҳайронтикилдикўзлар)

Гангибқолди– қилдиҳангуманг

Посонсўзлар, олифтасўзлар.

Ва ниҳоят, йиғиб эс-ҳушин,

Излабкетдибирорқўнимжой.

Машҳурҳофизэсигатушди:

«У бағригаолгай, ҳойнаҳой».

Каттакентдатентираб, айни

Шоммаҳалиманзилинтопди.

«Танимайман сени, оғайни» –

Ҳофизшарттаэшигинёпди.

Ранжимади, қилмадитаъна,

Тақиллатдиолимэшигин:

«Бизгакеракилмийатама –

Сен-чи, фанга ётсан, кечиргин».

Сўнггиилинж – шоир…

Тантифеъл,

Ҳотамдеяқозонган у ном:

«Майли, фақат, эрта-индинкел,

Ҳозирэсайўқ сира илҳом…»

Сўзизғиди, ҳасратдатўзди,

Таскинийўқ – овозсизбўзлар…

…Бехосунингйўлинитўсди

Жинкўчадаажнабийсўзлар.

Бирикескинсермадипичоқ,

Биқинигабиримуштсолди.

Чўнтакларинқилишди-ку қоқ,

Сўзйиқилди – чўзилибқолди.

Нобуд бўлди.

Одамларлоқайд,

Ётарбирордайдимаст, дея.

Қишлоқда-чи, куйлайди шу пайт

Бахшижудағамгинмарсия…

***

Шерзодхон Қудратхўжаев: Инсонда она Ватан, ота-она ва миллий тил иккитадан бўлиши мумкин эмас!

ЎзА минбари

Мен болаликдаги ҳаётимни эсласам, ўша даврларда жудаям қизиқ бўлган, ўзига хос тарзда кечган. Мен ҳам ўша даврдаги тенгдошларим қатори совет даврида туғилдим, таълим олдим, балоғатга етдим. Ёшлигим асосан ўзбеклар яшайдиган маҳаллада ўтди. Маҳалла учун бир нотабиий ҳолат: болалар боғчасида русий забон гуруҳда тарбия топдим.

Шунингдек, ўрта мактаб ва университетда ҳам Оврупо гуруҳида таълим олдим. Мутахассис бўлиб етишдан ташқари рус тилини ҳам мукаммал ўргандим. Шунинг учун эскитдан рус тилида эмин эркин гаплашаман, ёзаман, ижод қиламан, кўрсатувлар олиб бораман. Кейинчалик касбий эҳтиёжлар пайдо бўлгани сабабли инглиз тилини, шунингдек туркча сўзлашишни хам ўргандим. Бугун қоракалпоқ, қозоқ, қирғиз, туркман, уйғур, татар, бошқир ва ҳатто тожик тилларини тушунаман, оз-оз бўлса-да фикримни тушунтира оламан.

Лекин, ўзимнинг болалик давримдан бошлаб ўз она тилим – ўзбек тили мен учун бош ва асосий тил. Ўйлайманки, ҳар қандай соғлом, ўзини ҳурмат қилган одамда ўз она тилига муносабат шу каби бўлиши керак. Инсонда она Ватан, ота-она ва миллий тил иккитадан бўлиши мумкин эмас. Тўғри, одам бошқа тилларда ҳам эркин ва муфассал сўзлаша олиши, хорижий тилдаги китобларни ўқиб завқ олиши табиий бир ҳол. Лекин, ҳар бир камолга етган инсон учун унинг ўзлигини англаши фақат она тили орқали кечади. Ҳар қандай ор-номус ва пок виждонга эга бўлган ҳазрати инсон ўз она тили турганида бошқа бир тилга расмий мақомни беришни сўраб юрмайди.

Ўзбек тили кеча пайдо бўлган тил эмас. Ўзбек тили олтой тиллар оиласининг туркий тиллар туркумига киради. Бу тил туркий тиллар ичида марказий ўринни эгаллайди. Ўз даврида Ҳазрат Алишер Навоий ўзбек тилининг бошқа туркийларда бўлмаган сифатларини очиб берди ва бу тилни ниҳоятда бой ва жозибадор эканлигини ўз ижоди билан исботлади ҳам. Ўзбек тилининг форсий-тожик тилларидан ҳеч қандай кам жиҳатлари йўқ эканлигини турли далиллар билан кўрсатиб берди.

Совет даврида қатағонлик даври – 1937 йилдан мустақиллик давригача ўзбек тили коммунистик мафкура, тоталитар сиёсат ва мустабидлик остида камситиб келинди. Ўша даврда ўзбек халқининг ўз она тилида сўзлашиши байналмилалчиликка зид, деб талқин қилинди. Ҳамон эсимда, ҳатто мактабда, транспортда, кўчаларда ўзбекча гапирсак, бизга жеркиб беришарди ўзбекча гапирма деб, давлат идораларидаги манзарани энди тасаввур қилаверинг…

Миллий тилимиз – ўзбек тили мустақиллик даврига келиб эркинликка эришди, миллатни ривожлантиришнинг энг асосий омилларидан бирига айланди. Аммо бизнинг хатойимиз салкам 30 йил давомида “Ўзбек тили тўғрисидаги” Қонунни қабул қилдик, энди у Давлат тили деб бепарво юравердик.

Тўғри, ҳозир дунёда икки давлат тилли – Канада (инглиз, француз), Голландия (нидерланд, ғарбий фриз), Белорус (белорус, рус), Финляндия (финс, швед), Ирландия (ирланд, инглиз), Кипр (юнон, турк), Исроил (иврит, араб), Ҳиндистон (ҳинди, инглиз), Ироқ (араб, курд), Филиппин (филиппин, инглиз), шунингдек, икки тилдан кўпроқ тилларга давлат тили мақоми берилган мамлакатлар – Бельгия (француз, нидерланд ва немис), Буюк Британия (инглиз, ирланд ва шотланд), Люксембург (люксембург, француз, немис), Швейцария (немис, француз ва италян), ЖАР (11 та тил, жумладан, инглиз, африкаанс, венда, зулу, коса), Янги Зеландия (инглиз, маори ва янги зеланд имо-ишора тили) ҳозирга қадар яшаб келмоқда. Чунки, бу давлатлар иккита тил бўлиш учун асос мавжуд: ана шу тилда сўзлашишга эҳтиёж сезадиган миллатлар яшайди. Ўзбекистон аҳолисининг тахминан 2 фоизини рус миллати ва 8 фоизини русийзабонларга мансуб аҳоли ташкил этсаю, яна рус тилига расмий мақомни беришни истайдиганлар қандай мантиқийликка асосланяптилар?

Мен тил масаласида айрим одамлар кўтарган масалан жуда ҳам таажжубдаман. Нима учун баъзи катта авлод вакиллари Ўзбекистон Республикасининг мустақил ва суверен давлат эканлигини англашни истамаяпти?

Нима учун Мустақиллигимизнинг ўтган 27 йили ичида уларда ўз миллий тиллари ва мамлакатини севиш ҳис-туйғулари шаклланмади? 

 

Нега улар Ватан битта ва танҳо эканлигини англай олмаяпти? 

 

Нега улар миллий тилимизга янги шерик топишга ҳаракат қилмоқда? 

 

Улар орасидаги ижод аҳли, олимлар нимага шунча йилларда тилимизни ривожлантирмади?

 

Нимага бу масала миллатлараро низо ва тортишувларга олиб келишини англамаяптилар?

Бу масалани кўтараётган бир гуруҳ катта авлод вакиллари ёшларга намуна бўлиш ўрнига, яна ўша эски замонни, “социалистик” ўтмишни қўмсаётганини тушуниш жуда ҳам қийин, албатта. Ҳурматли кекса авлод вакиллари, аввало шуни билинглар: ўша машъум совет даври энди қайтиб келмайди, орқага қайтадиган кўприклар ёниб кетган. Орқага қайтувчи йўллар ҳам қолмади. Миллат ҳам ўзгарди, Ўзлигини қайтараётган миллат бу.

Лекин, ҳар қандай ҳодисанинг бир неча ҳикмати бўлади. Тил масаласида кўтарилган бу шов-шув гапларни барча зиёлилар, айниқса ижодкорлар ҳам ўйлаб кўришлари лозим. Она тилимизни янада ривожлантиришга, унинг ажиб ва ноёб оҳангларини бойитишга, бу тил замирида қанчадан-қанча бойликлар ётганлигини очиб беришга ҳар биримиз ҳисса қўшишимиз лозим. Зеро, истиқболда фарзандларимиз, дўстларимиз, миллатдошларимиз ҳам бир-бирлари билан ўзбек тилида гаплашсинлар…

Сизларга оддий мисол келтирмоқчиман: гар хорижга, масалан, дейлик Туркияга борсангиз, у ерда турклар сиз қандай миллатга мансуб бўлишингиздан қатъий назар турк тилида сўзлашади. Улар бизларга ўхшаб, 10 -15 киши ўз она тилида гаплашиб турганида битта ажнабий қўшилса ликиллаб уни тилида “твая-мая” килмайдилар.

Ёки, агар Хитойга борсангиз, Хитой аҳолиси сиз билан фақат чин тилида сўзлашади. Улар сизни ўз миллий тилида сўзлашишга, ўз ери, ўз миллати ва албатта, ўз тилини ҳурмат қилишга мажбур этади. Шундай экан, нега биз фақат ўз тилимизда сўзлашмаймиз, нега она тилимизни ҳурмат қилишга бошқалар тугул, ҳатто ўзимизни мажбур этолмаймиз?! Мен бу каби ҳолатларни ҳеч тушунолмайман. Аммо баъзилар она тили аҳамиятини сеза олмаганлиги, уларнинг хоҳишлари миллат тақдиридан-да юқори қўйганлиги мени ҳайратга солмоқда.

Яна шуни айтмоқчиманки, агар ҳозир кекса авлод вакиллари кўтарган бу масалани ҳозир тўғри ҳал этмасак, кунлар ўтиб унинг оқибатлари бизга жуда ҳам қимматга тушади. Энг ачинарлиси, бу масалага ташқаридагилардан бирортасини айбдор этолмаймиз. Чунки, бу оқибатларга фақат ўзимиз – биз ўзбеклар айбдор бўламиз.

Зеро, Абдулла Авлоний айтганларидаёқ, “Миллий тилни йўқотмоқ – миллатнинг руҳини йўқотмоқ”дир.

Хўш, нималар қилмоқ даркор десак, ИМҲОларим шундай:

– Интернетда ўзбекча контентни кескин кўпайтириш (Википедия, Google), ўзбек тилидаги веб-сайтлар, e-кутубхоналар сонини кўпайтириш, сифатини ошириш;

 

– Миллий кино ва театр, маданий соҳада инқилоб қилиш, бугунги даража асло қониқарли эмас;

 

– Ўзбек тилидаги романлар, адабий асарлар, мусиқа маҳсулотларини кескин кўпайтириш керак;

 

– Кўчаларимиздаги пештахталардаги ёзувларни танқидий кўриб чиқиш керак, бу кетишда яқинда мўғулча ҳам ёзиб, осиб қўйишади.

Хуллас, Шум бола таъбири билан айтганда: “Энди билдим, нима қилиш кераклигини” – севиш керак она тилини, сўзлашиш керак, ардоқлаш керак уни!!!

Бугун биз барча соҳада ўта фаол бўлишимиз даркор, биз бағрикенгмиз, аммо бундай масалада асло йўқ, энди утмайди! Андишани номи қўрқоқ бўлса, бизга Пушкин бир жаҳону, Байрон бир жаҳон бўлгай!

P.S. Бугун дунёда тахминан 50 миллион киши ўзбек тилида гаплашаркан, бу асло кам эмас!

Шерзодхон ҚУДРАТХЎЖАЕВ,

сиёсий фанлар номзоди, доцент, «Олтин қалам» мукофоти совриндори

 http://uza.uz/oz/society/sherzodkhon-udratkh-zhaev-insonda-ona-vatan-ota-ona-va-milli-05-05-2019

***

Тил – миллат маънавиятининг муқаддас тимсоли

Тил – миллий қадриятларни бирлаштириб, туташтириб, намоён этиб турувчи энг мустаҳкам занжир, бой ва чексиз маънавий хазина. 

Тил инсоннинг бирламчи эҳтиёжи, англаш, билиш, сўзлаш, алоқа-муносабат воситаси, мансуб-хослик омили бўлгани боис ҳамиша жамият равнақининг асосий мезонларидан бўлиб келган. Жумладан, ўзбек тили ўзбек миллатининг узоқ тарихий илдизларига, ўз сиёсий-ҳуқуқий асосларига эга муқаддас қадрияти, улкан маънавий ютуғидир. Бугунги тараққиётига қадар шонли ва шарафли йўлларни босиб, кескин ва шиддатли тўфонларни енгиб келаётган миллий тилимиз давлат мақомида янада улуғвор ва устуворлигини намоён қилмоқда.

Турли даражадаги ижтимоий муносабатлар, халқаро алоқалар, фан-техника тараққиёти, глобаллашиш жараёнлари миллий тил қиёфасига ҳам муайян даражада ўз таъсирини ўтказмоқда, ички ва ташқи таҳдидлар хавфини оширмоқда. Шулардан бири яқин кунлар оралиғида муносабат-мунозара майдонини эгаллаб, кенг жамоатчиликнинг танқиду эътирозига учраётган “рус тилини иккинчи расмий давлат тили сифатида эълон қилиш” ташаббусини илгари сурган айрим “зиёлилар”га ҳам тегишлидир.

Мамлакатда ўзбек тили расмий давлат мақомига эга ягона тил сифатида Конституция ва қонунлар орқали ҳуқуқий мустаҳкамлаб қўйилганлигига ҳам эътибор қаратмасдан, иккинчи тилни расман тан олиш жамиятни иккига бўлиш, миллат ажратишга олиб келишини, турли кўринишдаги норозиликлар содир бўлишини инобатга ҳам олмасдан бундай кўр-кўрона таклифни илгари суриш талаб қилинаётган иккинчи тилни, шу тил вакилларини ўз миллий тили, миллий қадриятлари, миллий ҳамиятидан устун қўйиш, устувор кўришни англатади. Амалдаги давлат тилига нисбатан беписандлик, ҳурматсизликни кўрсатади. Ушбу ўринсиз ва асоссиз вайронкор ғояни бугун барча миллатсевар, ватанпарвар жамоатчилик, маърифат аҳли кескин қоралаб, ўз миллий тилига, ўзбек тилининг асрий ва азалий мақом-мартабасига муҳаббат-эҳтиромини оммавий ахборот воситалари ҳамда ижтимоий тармоқ саҳифалари орқали турли кўринишларда намойиш қилмоқда. Албатта, ўзлигини қадрлаган, ўз миллатига дахлдорлигини ҳис қилган, миллий ғурур ва ифтихорини юқори тутган ҳар бир фуқаро бундай йўл тутиши табиий. Ушбу муаммо сабаб, бугун жамиятнинг амалдаги расмий давлат тили бўлган ўзбек тилига муносабати яна бир элакдан ўтмоқда, синовларда тобланмоқда ва қатъийлашмоқда.

Шу ўринда, рус тилига расмий мақом бериш тарафдорларининг “йўлбошчилари” илму фан, санъат соҳасининг илғор вакиллари эканлиги янада ҳайратли эмасми?, деган ҳақли савол туғилди. Дарҳақиқат, инсон ҳар қанча билим эгалламасин, иқтидорли бўлмасин, шон-шуҳрат қозониб, мансаб поғоналаридан кўтарилмасин, унинг қалбида ўз миллий қадриятларига нисбатан эҳтиром-эъзоз бўлмаса, маънавий-маърифий улуғворлик этагидан тутмаса, бир кун келиб оқсаши, қоқилиши, йиқилиши, миллият тақдири, жамият тараққиётига хавф туғдириши ҳам турган гап.

Тажрибаларда аёнки, кўп тил билиш – ривожланишнинг илғор қонунияти, муваффақият гарови. Аммо ўз миллий тилингни унутиш, ўзга тиллар билан чоғиштириш, қориштириш эвазига эмас! Ўзга тилларни ўрганиш орқали тараққиётга эришишни ёқлаб чиққан маърифатпарвар жадидлар ҳам бу борада эҳтиёткор ва масъулиятли бўлишган. Хусусан, Абдулла Авлоний ўз қайғусини “Миллий тилни йўқотмак миллат руҳини йўқотмакдур. Ҳайҳот! Биз туркистонлилар миллий тилни сақламак бир тарафда турсун, кундан-кун унутмак ва йўқотмакдадурмиз. Тилимизнинг ярмига араб, форсий улангани камлик қилуб, бир четига рус тилини ҳам ёпишдурмакдадурмиз… Зиғир ёғи солуб мошкичири каби қилуб, аралаш-қуралаш қилмак тилнинг руҳини бузадур”, — деган ўтли фикрларида таъсирчан ошкор қилган. Бу фикрлар айни кунда яна ҳам долзарблашмоқда.

Миллий тилга эътибор ва эҳтиром миллатсеварлик, ватанпарварлик, олийжанобликнинг ёрқин ифодаси. Миллий тил – миллий урф-одат, қадриятларни, миллий маънавий мерос-манбаларни билиш, ўзлаштириш, етказиб бериш, тарғиб этишда, ўзликни англаш, англатишда бирламчи восита. Ўз миллий тилига муҳаббати йўқ, ўзга тилларга эҳтироми юксак инсонни миллат вакили, ватанпарвар шахс деб аташ мумкинми? Тил миллатга, жамиятга, Ватанга дахлдор олий тушунча. Шу боисдан бу борада эҳтиёткор бўлиш, аждодлардан мерос буюк неъмат илдизига болта урмаслик талаб қилинади.

Масалага муносиб ечим излаб олиб борилган таҳлилий кузатишлар ўзбек тилининг давлат тили мақомидаги рутбасини янада мустаҳкамлаш, қонуний асосларни кенгайтириш, қатъийлаштириш зарурати мавжудлигини кўрсатади. Нафақат айни шу кунларда, балки ўтган йиллар давомида ҳам миллатсевар тилшунослар, маърифат зиёлиларини ўзбек тилининг расмий талабларини кучайтириш, миллий мартабасини ошириш, барча соҳа вакилларининг адабий тил меъёрларига амал қилишига эришиш каби долзарб муаммолар ҳамиша ўйлантириб, мунозарага чорлаб келган. Шу асосларга таяниб, қуйидаги вазифаларни кечиктирмасдан ҳал қилиб бориш талаб этилади:

— Давлат тили тўғрисидаги қонунни таҳририй кўриб чиқиш ва унда миллий расмий тилга муносабатни, адабий меъёр талабларини кучайтириш; 

 

— давлат тили барқарорлигига тўсиқ бўлувчи ўзбек алифбоси билан боғлиқ иккиланиш муаммоларига қонуний чек қўйиш, ёзув бирлиги, аҳолининг саводхонлик даражасини оширишга эришиш; 

 

— Ўзбекистон тараққиётининг янги босқичида миллий ғояни ривожлантириш концепциясига таяниб, ўзбек тилининг расмий мақомини мустаҳкамлаш; 

 

— миллий қадриятларнинг асосий тимсоли бўлган ўзбек тилининг расмий ва миллий мақомини тарғибу ташвиқ этувчи маънавий-маърифий ишлар кўламини кенгайтириш, бу борада мақсадли, манзилли ва тизимли тадбирлар ташкил қилиш; 

 

— миллий маънавий меросга муҳаббат ва эҳтиром, аввало, оиладан бошланиши, оила қадриятлар бешиги эканлигини эътиборга тутган ҳолда фарзанд тарбиясида она тилини пухта эгаллаш, миллий тилни, қадриятларни авайлаш, ижтимоий дахлдорлик, ватанпарварликни шакллантириш усуллари тавсия қилинган методик қўлланмалар яратиш; 

 

— таълим босқичлари, ташкилот, муассаса ва корхоналарда ўзбек тилига давлат мақоми берилган кун арафасидаги байрамдан ташқари жараёнларда ҳам давлат тилининг расмий талаблари билан таништирувчи, моҳиятини тушунтирувчи, миллий тил руҳиятини юксалтирувчи маънавий-маърифий тарғибот-ташвиқот тадбирларини мунтазам йўлга қўйиш; 

 

— мамлакатнинг ҳар бир фуқаросида расмий давлат тилига нисбатан ҳурмат ва эҳтиром туйғулари барқарорлигини таъминлаш ишларини тизимли олиб бориш.

Алишер Қодиров, 

Республика Маънавият ва маърифат

маркази раҳбари

http://uza.uz/oz/society/til-millat-manaviyatining-mu-addas-timsoli-05-05-2019

***

«Бу абсурд таклиф!». Университет олимлари рус тилига расмий тил мақомини бериш ташаббусига муносабат билдиришди

1 май куни vesti.uz сайтида эълон қилинган мурожаатда муаллифлар Ўзбекистонда рус тилига расмий тил мақомини бериш, бунинг учун мамлакат қонунчилигига зарур ўзгартириш киритишни таклиф қилишди. Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети олимлари Kun.uz таҳририятига йўлланган хатда Ўзбекистонда рус тилига расмий тил мақомини бериш бўйича бошланган ташаббусга муносабат билдиришди.

Хабарларда бир гуруҳ ўзбек фаоллари Ўзбекистон қонунчилигига ўзгартириш киритиб, рус тилига расмий тил мақомини бериш таклифи билан чиқишган (айнан расмий тил мақоми, давлат тили мақоми эмас! Кўпчилик манбаларда рус тилига давлат тили мақоми берилсин, дейилгани ҳақида ёзишяпти, бу – хато).

Таклиф муаллифлари ўзбек халқининг атоқли олимлари, машҳур фан, маданият, адабиёт ва санъат намоёндаларидир. Vesti.uz сайтида эълон қилинган «Русский язык нам не чужой» деб номланган манифестда айрим кўз юмиб бўлмайдиган ҳақиқатлар ҳам борлигини инкор этиб бўлмайди.

Биринчиси, рус тили – фан тили эканлиги (хоҳлаймизми, йўқми, исталган соҳада илмий изланиш олиб бормоқчи бўлган инсон рус тилини билмаса, олим бўла олмайди, у инглиз тилини мукаммал даражада билса-да, барибир тўлақонли илмий иш ёза олмайди, чунки қайси соҳа бўлишидан қатъи назар, жуда кўп илмий манбалар рус тилида. Бундан ташқари, минглаб халқаро илмий конференцияларнинг ишчи тилларидан бири сифатида, албатта, рус тили қайд этилади.

Иккинчиси – рус тили МДҲ давлатлари аҳолиси учун ҳали ҳам ўзаро мулоқот тили экани, яъни рус тилини билган одамнинг МДҲнинг исталган ҳудудида таржимонсиз ҳаракат қила олиши, яшаши ва ишлаш мумкинлиги, рус тили БМТ, КХШТ, ШҲТ, МДҲ ва бошқа кўплаб халқаро ташкилотларнинг расмий тили эканлиги.

Учинчиси – шу пайтгача ўзбек адабиёти ва санъати намуналарининг кўпчилиги асосан рус тили орқали жаҳонга машҳур бўлаётгани, чунки ўзбек тилидан бошқа тилларга тўғридан-тўғри таржима қилиш энди йўлга қўйиляпти.

Тўртинчиси, Россия-Ўзбекистон муносабатларининг янги сифат босқичига кўтарилгани. Айниқса, олий таълим соҳасидаги ҳамкорликнинг бошида президентларнинг ўзлари тургани. Россиядан Ўзбекистон таълим тизимига жуда катта ҳажмдаги инвестициялар киритилаётгани. Яқинда Ўзбекистонда атом саноатини ривожлантириш бошлади, Лавров Ўзбекистонда АЭС қуриш учун жой ажратилганини маълум қилди, атом саноатини рус тилисиз қандай тасаввур қилиш мумкин? Бу соҳадаги мутахассисларни ўзбек тилида тайёрлашнинг имкони йўқ. Миллионлаб одамларнинг ҳаёт-мамоти, хавфсизлиги билан боғлиқ соҳага рус тилини билмайдиган, яъни шу соҳанинг ҳақиқий билимдони бўлмаган одамларни ишга қўйиб бўлмайди.

Аммо рус тилини ўрганишга бўлган қизиқишни ошириш, унинг кундалик ҳаётдаги ролини тўғри баҳолашга йўналтирилган айрим фикрларини маъқулланган ҳолда уларнинг айрим фикрларига нисбатан қарши фикрларни ҳам билдирмоқчимиз.

Биринчидан, мурожаат муаллифларининг фикрича, «рус тилига расмий тил мақомини бериш ва буни қонунчиликда мустаҳкамлаш вақти етган». Бу – нотўғри фикр. Биз шу кунгача бунинг аксини қилишга уриниб ётибмиз, ахир!?

Давлатнинг қонунчилик ва расмий иш юритишида, суд жараёнида, таълимда ўзбек тилининг мавқейи ва нуфузини оширишга интилиб, охирги 30 йил давомида турли соҳаларнинг терминологик луғатларини яратишга ҳаракат қиляпмиз-ку!? Интернетда ўзбек тилининг қўлланиш доирасини кенгайтириш, унинг дунё глобал тармоғида муносиб ўрин эгаллаши учун тинмай меҳнат қилаётган пайтимизда бундай таклиф — абсурддан ўзга нарса эмас! Барака топгурлар, ахир бунинг тескариси учун курашишимиз, яъни ўзбек тили Давлат тили сифатида БАРЧА СОҲАЛАРДА қўлланишига эришиш, том маънодаги ўзбек тилида иш юритиш тизимини яратиш устида туну-кун тинмай изланишимиз шарт ва зарур эмасми? Ахир бунга давлат миқёсида аҳамият бериляпти-ку, бу борада махсус «Йўл харитаси» қабул қилинганини улар билмас эканми? Ахир «Давлат тили ҳақида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг ижро этилишини таъминлаш бўйича Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Сенати Кенгашининг «Давлат тили ҳақида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг Тошкент шаҳрида ижро этилишини ўрганиш натижалари тўғрисида» 2018 йил 15 ноябрдаги КҚ-456-III сон қарори асосида ишлаб чиқилган ва Ўзбекистон Республикасининг Бош вазири Абдулла Арипов томонидан 2018 йил 24 декабрда тасдиқланган «Йўл харитаси» мавжуд. Унда белгиланган чора-тадбирлардан ҳаммани хабардор қилиш, уларнинг ижроси учун фақат тор доирадаги мутахассислар эмас, балки бутун ўзбекистонликлар масъул эканликларини англатиб қўйиш зарур! Балки шунда юқоридагидек абсурд таклифлар билдирилмас эдими?

Иккинчидан, муаллифлар кирилл ёзувининг кенг имкониятлари ҳақида гапириб, лотин ёзуви асосидаги ўзбек алифбосига ўтиш хато бўлгани ва бунинг оқибатида кўпчилик саводсиз бўлиб қолганини таъкидлайди. Бу фикрга асло ҳам қўшилиб бўлмайди, зеро бугунги ҳаётнинг шиддати ва замон талаби бунинг аксини исботлаб турибди. Давлат ва ҳукумат миқёсида бу борада ҳам муҳим ҳужжатлар қабул қилинган. Хусусан, Бош вазир ва давлат маслаҳатчиси томонидан 2018 йил 15 майда «Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини кенг жорий этиш ва янада такомиллаштириш бўйича Ҳаракатлар режаси» тасдиқланган. Ишонч билан айтиш мумкинки, кирилл ёзуви асосидаги ўзбек тили алифбоси — ўтмиш. Келажагимиз фақат лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбоси билан боғлиқ.

Учинчидан, муаллифлар билдирган фикр ва таклифлар ҳар бир оилага, ҳар бир шахсга индивидуал тарзда тааллуқли бўлиб, юқорида таъкидлаганимиздек, рус тилини ўрганиш фойдали ва зарур, аммо унга республика миқёсида расмий тил мақомини бериб, бу ҳақда тегишли қонун ҳужжатларига ўзгартириш киритиш – йўл қўйиб бўлмайдиган хатодир. Бу ҳолат ўзбек тилининг ривожига салбий таъсир кўрсатади, унинг нуфузига путур етказиб, тил тараққиёти яна бир неча йил ортга суриб юборилишига сабаб бўлади.

Тўртинчидан, 2019 йилнинг март ойида Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 7 боб, 29 моддадан иборат «Давлат тили тўғрисида»ги Қонуни лойиҳаси ишлаб чиқилиб, у мутахассисларнинг муҳокамасига тақдим этилган эди. Хусусан, Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида Бош вазир томонидан тасдиқланган «Йўл харитаси»нинг 1-банди, яъни «Давлат тили ҳақида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг янги лойиҳасини тайёрлаш юзасидан махсус ишчи гуруҳ тузилди. Ишчи гуруҳ ўз фаолияти давомида соҳа мутахассислари, жамият аъзолари томонидан билдирилган мулоҳазалар тўла ўрганиб чиқилди ва уларни инобатга олган ҳолда «Давлат тили ҳақида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг янги лойиҳасини Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигига тақдим этди. Жумладан, ушбу лойиҳада 1995 йилда янги таҳрирда қабул қилинган «Давлат тили ҳақида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 2-, 7-, 8-, 10-, 13-, 16-, 18-, 19-, 20-, 21-, 22-, 24- моддаларига ўзгартириш зарурлиги далилланган. Таъкидлаш зарурки, университет томонидан ишлаб чиқилган Қонуннинг янги таҳрири ҳуқуқий соҳада ва миллий қонунчиликда амалга оширилаётган ислоҳотларни ўзида тўлиқ акс эттириш ҳамда «Давлат тили ҳақида»ги Қонунга тўғридан-тўғри амал қилиш, унинг ижросини сўзсиз таъминлаш, шу кунгача давлат ва жамиятда кўзга ташланган кўплаб муаммоларга ечим топишга йўналтирилгани билан ажралиб туради.

Мурожаат муаллифлари ичида юристлар бор, улар бу ҳақда билатуриб таклифлар билдирган бўлиши мумкин. Худо кўрсатмасин, бу янги таҳрирдаги Қонунга рус тилига расмий тил мақоми берилиши ҳақидаги модда киритилса борми, ўзбек тилининг шундоқ ҳам ўта нозик мавқейи бутунлай йўқ бўлади. Бу хатони келажак авлод сира кечирмайди! Шунинг учун жамоатчилик бирлашган ҳолда «Давлат тили ҳақида»ги Ўзбекистон Республикаси  Қонунининг янги лойиҳасига бу модда киритилишига йўл қўймаслигимиз шарт ва зарур.

Муаллифлар:

Иномжон Азимов — Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети ўқув ишлари бўйича проректори, филология фанлари номзоди;

Лайло Раупова — Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети ўзбек тили ва адабиёти факультети декани, филология фанлари доктори;

Саодат Муҳамедова — Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети «Ахборот ва замонавий педагогик технологиялар» кафедраси мудири, филология фанлари доктори.

 https://kun.uz/news/2019/05/05/bu-absurd-taklif-universitet-olimlari-rus-tiliga-rasmiy-til-maqomini-berish-tashabbusiga-munosabat-bildirishdi

Рус тилини ўрганиш фойдали, аммо унга расмий тил мақомини бериш – йўл қўйиб бўлмас хато​

Шу йил 1 май куни www.minbar.uz веб-сайтида “Сопи ўзидан: ўзбек фаоллари рус тилига расмий мақом бермоқчи” хабари чиқди. Унда билдирилишича, бир гуруҳ ўзбек фаоллари Ўзбекистон қонунчилигига ўзгартириш киритиб, рус тилига расмий тил мақомини бериш таклифи билан чиқишган (айнан расмий тил мақоми, давлат тили мақоми эмас! Кўпчилик манбаларда рус тилига давлат тили мақоми берилсин, дейилибди деб ёзишяпти, бу – хато).

Аммо “Minbar.uz”да кўрсатилганидек, фаоллар атиги уч нафар эмас, балки кўпчиликни ташкил этади. Таклиф муаллифлари ўзбек халқининг атоқли олимлари, фан, маданият, адабиёт ва санъат намоёндаларидир. Мен асл манба, яъни www.vesti.uz сайтида эълон қилинган “Русский язык нам не чужой” деб номланган манифестни синчиклаб ўқиб, ўрганиб чиқдик.

Баъзи масалаларда муаллифлар фикрини қўллаймиз. Биринчиси, рус тили – фан тили эканлиги (хоҳлаймизми, йўқми, исталган соҳада илмий изланиш олиб бормоқчи бўлган инсон рус тилини билмаса, олим бўла олмайди, у инглиз тилини мукаммал даражада билса-да, барибир тўлақонли илмий иш ёза олмайди, чунки қайси соҳа бўлишидан қатъий назар, жуда кўп илмий манбалар рус тилида. Бундан ташқари, минглаб Халқаро илмий конференцияларнинг ишчи тилларидан бири сифатида, албатта, рус тили қайд қилинади). Иккинчиси – рус тили МДҲ давлатлари аҳолиси учун ҳали ҳам ўзаро мулоқот тили эканлиги, яъни рус тилини билган одам МДҲнинг исталган ҳудудида таржимонсиз ҳаракат қила олиши, яшаши ва ишлаш мумкинлиги. Учинчиси – шу пайтгача ўзбек адабиёти ва санъати намуналарининг кўпчилиги асосан рус тили орқали жаҳонга машҳур бўлаётганлиги, чунки ўзбек тилидан бошқа тилларга тўғридан-тўғри таржима қилиш энди йўлга қўйиляпти. Тўртинчиси – рус тили БМТ, КХШТ, ШҲТ, МДҲ ва бошқа кўплаб халқаро ташкилотларнинг расмий тили эканлиги. Бешинчиси, Россия-Ўзбекистон муносабатларининг янги сифат босқичига кўтарилгани. Айниқса, олий таълим соҳасидаги ҳамкорликнинг бошида шахсан Президентларнинг ўзлари турганлиги. Россиядан Ўзбекистон таълим тизимига жуда катта ҳажмдаги инвестицияларнинг киритилаётганлиги.

Яқинда Ўзбекистонда атом саноати ривожланишни бошлади, Лавров Ўзбекистонда АЭС қуриш учун жой ажратилганини маълум қилди, атом саноатини рус тилисиз қандай тасаввур қилиш мумкин? Бу соҳадаги кадрларни ўзбек тилида тайёрлаймизми? Ўзбекларда олдиндан умуман денотати ва тушунчаси бўлмаган соҳанинг терминологиясини рус тилидан эмас, қадимги туркий тилдан оламизми? Наҳотки, миллионлаб одамларнинг ҳаёт-мамоти, хавфсизлиги билан боғлиқ соҳага рус тилини билмайдиган, яъни шу соҳанинг ҳақиқий билимдони бўлмаган одамларни ишга қўямиз? Олтинчиси, фарзандларимизга биздан анчайин йироқ бўлган инглиз тилини зўр бериб ўргатиб ётибмиз, ҳатто баъзи болалар инглизча туш кўраётганликларини айтишмоқда, аммо яқин қўшнилар билан муносабатимиз ва келажагимиз билан боғлиқ муҳим соҳаларда ўта зарурий бўлган рус тилини болаларимизга нима учун ўргатмаслик керак?

Бу фикрларни ўзини ҳурмат қиладиган, ўзини дунёвий одам деб биладиган, рус тили орқали МДҲ давлатларида, умуман, дунёнинг кўплаб ҳудудларида эркин мулоқот қила олиш қобилиятига эга бўлган инсонлар қўллаб-қувватлайди, албатта. Аммо ўзбек зиёлиларининг рус тилини ўрганишга бўлган қизиқишни ошириш, унинг кундалик ҳаётимиздаги ролини тўғри баҳолашга йўналтирилган фикрларини маъқуллаган ҳолда уларнинг айрим фикрларига нисбатан қарши фикрларимни ҳам билдирмоқчиман.

Биринчидан, мурожаат муаллифларининг фикрича, рус тилига расмий тил мақомини бериш ва буни қонунчиликда мустаҳкамлаш вақти етган. Бу – нотўғри фикр. Биз шу кунгача бунинг аксини қилишга уриниб ётибмиз, ахир! Яъни, давлатнинг қонунчилик ва расмий иш юритишида, суд жараёнида, таълимда ўзбек тилининг мавқеи ва нуфузини оширишга интилиб, охирги 30 йил давомида турли соҳаларнинг терминологик луғатларини яратишга ҳаракат қиляпмиз-ку! Интернетда ўзбек тилининг қўлланиш доирасини кенгайтириш, уни бутун дунё глобал тармоғида муносиб ўрин эгаллаши учун тинмай меҳнат қилаётган пайтимизда бундай таклиф – абсурддан ўзга нарса эмас.

Барака топгурлар, ахир бунинг тескариси учун курашишимиз, яъни ўзбек тилининг Давлат тили сифатида БАРЧА СОҲАЛАРДА қўлланишига эришиш, том маънодаги ўзбек тилида иш юритиш тизимини яратиш устида туну кун тинмай изланишимиз шарт ва зарур эмасми? Ахир бунга давлат миқёсида аҳамият бериляпти-ку, бу борада махсус “Йўл харитаси” қабул қилинганлигини улар билмас эканми? Ахир “Давлат тили ҳақида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг ижро этилишини таъминлаш бўйича Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Сенати Кенгашининг “Давлат тили ҳақида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг Тошкент шаҳрида ижро этилишини ўрганиш натижалари тўғрисида” 2018 йил 15 ноябрдаги КҚ-456-III сон қарори асосида ишлаб чиқилган ва Ўзбекистон Республикаси Бош вазири А.Арипов томонидан 2018 йил 24 декабрда тасдиқланган “Йўл харитаси” мавжуд. Унда белгиланган чора-тадбирлардан ҳаммани хабардор қилиш, уларнинг ижроси учун фақат тор доирадаги мутахассислар эмас, балки бутун ўзбекистонликлар масъул эканликларини англатиб қўйиш зарур! Балки шунда юқоридагидек абсурд таклифлар билдирилмас эдими?

Иккинчидан, муаллифлар кирилл ёзувининг кенг имкониятлари ҳақида гапириб, лотин ёзуви асосидаги ўзбек алифбосига ўтиш хато бўлганлиги ва бунинг оқибатида кўпчилик саводсиз бўлиб қолганлигини таъкидлайди. Бу фикрга асло ҳам қўшилиб бўлмайди, зеро бугунги ҳаётнинг шиддати ва замон талаби бунинг аксини исботлаб турибди. Давлат ва ҳукумат миқёсида бу борада ҳам муҳим ҳужжатлар қабул қилинган. Хусусан, Бош Вазир ва давлат маслаҳатчиси томонидан 2018 йил 15 майда “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини кенг жорий этиш ва янада такомиллаштириш бўйича Ҳаракатлар режаси” тасдиқланган. Ишонч билан айтиш мумкинки, кирилл ёзуви асосидаги ўзбек тили алифбоси — ўтмиш. Келажагимиз фақат лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбоси билан боғлиқ.

Учинчидан, муаллифлар билдирган фикр ва таклифлар ҳар бир оилага, ҳар бир шахсга индивидуал тарзда тааллуқли бўлиб, юқорида таъкидлаганимиздек, рус тилини ўрганиш фойдали ва зарур, аммо унга республика миқёсида расмий тил мақомини бериб, бу ҳақда тегишли қонун ҳужжатларига ўзгартириш киритиш – йўл қўйиб бўлмайдиган хатодир. Бу ҳолат ўзбек тилининг ривожига салбий таъсир кўрсатади, уни нуфузига путур етказиб, унинг тараққиётини яна неча йиллар ортга суриб юборишга сабаб бўлади.

Тўртинчидан, 2019 йилнинг март ойида Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 7 боб, 29 моддадан иборат “Давлат тили тўғрисида”ги Қонуни лойиҳаси ишлаб чиқилиб, у мутахассисларнинг муҳокамасига тақдим этилган эди. Хусусан, Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида Бош Вазир томонидан тасдиқланган “Йўл харитаси”нинг 1-банди, яъни “Давлат тили ҳақида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг янги лойиҳасини тайёрлаш юзасидан махсус ишчи гуруҳ тузилди. Ишчи гуруҳ ўз фаолияти давомида соҳа мутахассислари, жамият аъзолари томонидан билдирилган мулоҳазалар тўла ўрганиб чиқди ва уларни инобатга олган ҳолда “Давлат тили ҳақида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг янги лойиҳасини Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигига тақдим этди. Жумладан, ушбу лойиҳада 1995 йилда янги таҳрирда қабул қилинган “Давлат тили ҳақида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 2-, 7-, 8-, 10-, 13-, 16-, 18-, 19-, 20-, 21-, 22-, 24- моддаларига ўзгартириш зарурлиги далилланган. Таъкидлаш зарурки, университет томонидан ишлаб чиқилган Қонуннинг янги таҳрири ҳуқуқий соҳада ва миллий қонунчиликда амалга оширилаётган ислоҳотларни ўзида тўлиқ акс эттириш ҳамда “Давлат тили ҳақида”ги Қонунга тўғридан-тўғри амал қилиш, унинг ижросини сўзсиз таъминлаш, шу кунгача давлат ва жамиятда кўзга ташланган кўплаб муаммоларга ечим топишга йўналтирилганлиги билан ажралиб туради.

Мурожаат муаллифлари ичида юристлар бор, улар бу ҳақда атайин билиб туриб таклифлар билдирган бўлиши мумкин. Худо кўрсатмасин, бу янги таҳрирдаги Қонунга рус тилига расмий тил мақоми берилиши ҳақидаги модда киритилса борми, ўзбек тилининг шундоқ ҳам ўта нозик мавқеи бутунлай йўқ бўлади. Бу хатони келажак авлодлар сира кечирмайди! Шунинг учун жамоатчилик бирлашган ҳолда “Давлат тили ҳақида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг янги лойиҳасига бу модданинг киритилишига йўл қўймаслигимиз шарт ва зарур.

Иномжон Азимов,

Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат

ўзбек тили ва адабиёти университети проректори,

филология фанлари номзоди,

Лайло Раупова, филология фанлари доктори

Саодат Муҳамедова, филология фанлари доктори

http://uza.uz/oz/culture/rus-tiliga-rasmiy-til-ma-omini-absurd-05-05-2019

***

Тилга хиёнат – элга хиёнат!

ЎзА минбари

Ўзбекчалаштирилган замонавий украин ҳангомаларидан.

– Фаррухджан, мен иложи борича ҳозир русчада кам гаплашишга уринаяпман.

– Нима бўлди Зокиржон, украинлар келиб дўппослашидан қўрқяпсанми?

– Йўқ, русларнинг келиб мени ҳимоя қила бошлашидан қўрқяпман.

Бугунги кунда маълумотларнинг энг тез тарқаладиган тизими бу, албатта, интернет тизимидир. Айнан мана шу тизимнинг “Kun.uz” сайтида кечагина бир неча кишиларнинг ўзбек давлат тилига тажовузи эълон қилинди. Булар қанчалик кўпчиликни ёки озчиликни ташкил қилмасин унчалик хавфли эмас, албатта. Аммо, уларнинг ўзларини (ўзбек миллати, Ўзбекистон халқи)нинг зиёлиси санашини, албатта, катта ачиниш билан тан олиш керак.

Маълумки, тарихдан бизга етиб келган энг доно ақидалардан бири ҳам “қалъа ичидан бузилади”, деган ибора бўлади. Бу бир гала Ўзбекистон давлатининг эркин фуқаролари, албатта, турли йўналишдаги ўз фикрларини айтиши, эълон қилиши, унинг ҳаққонийлигини исбот қилишга уринишлари ҳам табиий ҳол. Бир қараганда ашаддий бир жиноят қилинган эмасдай. Аммо, бугунги кундаги давлат қонунлари доирасида, давлат мустақиллиги декларацияси доирасида, қолаверса Ўзбекистон Конституцияси олдида жиноятга қўл урилгани кўриниб турибди. Бирқанча қонунларимизнинг талаблари бузилгани аниқ кўриниб турибди. Бу фикрни анчагина авом бўлган ҳар бир адвокат ҳам нон чайнаб турган ҳолда исбот қилиб ташлаши турган гап.

Биз ҳатто ўзларини шу давлатнинг зиёлиларимиз, дейдиган ўз фуқароларимизнинг, аслида ачиниб айтадиган ҳолат ватандошларимизнинг, эл олдига мана бундай олчоқ фикрлар билан чиқишигача қандай етиб келдик. Албатта, бунинг сабаблари кўп. Энг катта сабаблардан бири, мана ўттиз йилдирки, давлат миқёсида ўз ДАВЛАТ ТИЛИМИЗГА беэътиборлик билан қарашимиз бўлди. Яна бир сабаб, айни ўтиш даврида биз алифбомизни ўзгартиришга киришганимиз ва бу жараённи баъзи юқорида мана шу мақолани ёзишга сабаб бўлганлар каби Ватан ва миллатимиз тилини ҳурмат қилмаган, унинг обрўсини тўккан ушу сотқинлар қаторидан жой олса бўладиган раҳбарлар ҳаракатсизликлари натижасида ЎТА чўзиб юборганимиз, кечагина давлат тили бўлган рус тилининг ўз мавқеини курашсиз жон бермаслигини инобатга олмаганимиз, катта авлоднинг кирил алифбода савод чиқарганини ва айнан катта авлоднинг миллий менталитетимиздан келиб чиқиб ёшларга таъсир кучининг катталигини кўздан қочирганимиз, бу ўринда катталарга кўрсатган ҳурматимиз тилимизга ҳурматсизлик бўлганини ажрата олмаганимиз, давлат тармоғида ҳамма норматив ҳужжатларнинг рус тилида мерос қолгани ва шунга ўхшаш кўплаб омилларнинг кучига тўғри баҳо беролмаганимиз бўлди.

Яна катта бир хатомиз шу бўлдики, энг юқори лавозимдаги кишиларга қуйидаги одамларимизнинг лаганбардорона муомаласи ва муносабати қон қонимизга сингиб кетганлиги бўлди. Ўз вақтида тилимиз оғир аҳволга тушиб қоляпти, мустақилликнинг асосий кўринишларидан бири бу миллатнинг, давлатнинг давлат тили нафақат қонунда аслида амалда кўтарилмаса бу тил ўз вазифасини тўлиқ бажара олмайди, деб ўша каттанинг юзига айтолмаганлик бўлди. Мана шу: “катталарнинг” бирон ҳаракатимиз билан ғашига тегиб қўймайлик, деган тушунча бизни тобе ва “катталарни” ҳукмрон поғонасига олиб чиқаверди, буларнинг оқибати, ўз ичимиздан чиққан, қалъани ичидан бузувчиларнинг ҳаракати бугун бизни ҳайрон қолдирмаслиги керакка ўхшайди. Ахир, бизнинг давлат тилини ҳаётга жорий қилишдаги ҳаракатимиз, амалий сиёсатимиз ён атрофдаги қўшни давлатларга қараганда ҳам толенрантроқ муносабатда бўлган эдику. На бозорда, на ташкилотларда бу чет тилли ватандошларимизнинг тил ва чет тилини ишлатишларида“пишагини пишт”демаган эдик. Мана оқибат, улар туз еган жойнинг тузлуғига тупуриш даражасига етиб келди. Уларнинг ўз тили билан айтганда, “бармоғимизни чўзиб турган пайтимизда улар энди бизнинг қўлимизни суғуриб олишмоқчи”.

Бундайлар ҳақида ўз вақтида Ҳиндистоннинг тарихий бир тизимдан бошқа тизимга ўтиш, мустамлакачиликдан қутулиш тажрибасини бошидан кечирган М. Ганди: миллатнинг энг ашаддий душманларидан бири бу колонизаторлар етиштириб чиқарган маҳаллий аҳолидан чиққан зиёлилар, деган эди.

Қаранг, нақадар аллома ҳақлиги аниқ кўриняпти.

Айтиш лозимки, мутахассисларнинг таъкидлашича миллат тушунчасини аниқлашда биринчи ўринда унинг тили инобатга олинади ва айнан мана шу белги асосий омилга айланади. Ҳозирги кунда дунё давлатлари орасида ҳам бу белги ўз кучини йўқотган эмас. Тўғри, давлат тили сифатида, баъзи ҳолларда иккинчи давлат тили сифатида ўз этник тилини эмас бошқа тилни ишлатаётган давлатлар дунёда йўқ эмас. Бундай ҳолатларда ўша давлат ва унинг тарихий ўтмиши жиддий назардан ўтказилса бу ҳолатга чидаш мумкинлигини кўрасиз. Аммо бизнинг чуқур тарихий томиримизни, давлатчилик маданиятимизни назардан қочирмасдан қарасак бизга на бошқа тилни ишлатиш ва на давлат тили сифатида иккинчи тилга ҳеч ҳам эҳтиёжнинг йўқлигини кўрамиз.

Бу ўринда айтишлари мумкин, ҳа ўша Ҳиндистонда ҳам иккинчи давлат тили сифатида инглиз тили ишлатиладику, деб. Ушбу эътирозларга барҳам бериш учун ҳиндларнинг ўз қадимий ёзувининг асрлар давомида сақланиб келаётганлиги ва бу уларнинг ҳар бир сўзни, айниқса ташқаридан кириб келаётган сўзларни ўз тили ва ўз талаффуз қонун қоидаларига сингдириб юборишларини таъкидлаган бўлардим.

Бизда эса айнан мана шу икки омил жиддий оқсоқланади. Биринчидан алифбомизни тарихда жуда тез тез ўзгартириб турганимиз ва (балким шу сабабдир) ташқаридан бирор сўзни олмоқчи бўлсак бу сўзни ўша миллат вакилларидан ҳам “тозароқ” қилиб талаффуз қилишга уринишимиздир. Оддий мисол, боболаримиз Москов дейишган, биз эса тилимизни бурро қилиб “Москва”, деймиз. Ҳатто ўша руслар ҳам бу сўз аслида уларники бўлмаса ҳам биздай чиройли айтолмайди.

Шундай экан, бугунги кунда бир сиқим собиқ тизимдан қолган, ўрисларнинг тили билан айтганда “совоклар”нинг бу чиқишларини унчалик катта фожеа сифатида кўтар кўтар қилмасак ҳам бўлар эди. Аммо, ҳар бир ёмон ишнинг бир яхши томони ҳам бўлиши мумкин, деганларидай, ушбу ҳолатдан унумли фойдаланишимиз, келгусида бундай чиқишлар такрорланмаслик йўлларини кўришимиз зарур эканлиги аниқ бўлиб қоляпти.

Бугунги кундаги ўзбек ДАВЛАТ ТИЛИНИНГ давлатимизда, халқимиз, ёшларимиз орасида, мактаб ва оммавий ахборот воситалари доирасида ва умуман бугуннинг назарида қай даражада эканлигини бир назардан ўтказайлик.

Гапни кўчадан ва пойтахтдан бошлайлик.Кўчада ўн кишидан беш киши ўзбек ва рус тилларини аралаштириб ишлатади. Мана бир манзара: кўчаларимизга ўзбекча ном беришга бердик нега энди қаҳвахона, дорихона, ресторан, ошхона ва маиший хизмат кўрсатиш шаҳобчаларига қўйилган номлар: “Kebbi” “Крепость”, “Перекрёстокь”, “Мillenium”, “Globus”, “Золотыстие выпечки”… “Radisson”, “Вressiria”, “Royal”, “Choco world” “Super bistro”, “Mig bistro”, “Kapriz”, “Lagoste”, “Будильник”, “Urban Toys”… Бу номларнинг ҳаммаси нақ Тошкент шаҳрининг ўртасидалигини, номлар қонун талабига кўра давлат тилида ёзилиши ва керак ҳолларда бошқа тилда берилиши мумкинлигини унутманг.

Шу жойда ачиниб айтгинг келади, сиз қайси шаҳарларда ўзбекча номланган кафе ва бошқа ташкилот ва корхоналарнинг номларини учратдингиз? Бу ҳолатни ёзар эканман, ёшларимиз орасидаги исмларни эслаб кетдим. Бизнинг ёшлар орасида Мадина деган исмни кўп учратиш мумкин. Аммо бирон марта Самарқанд Фарғона, деган исмни учратганмисиз? Йўқ албатта. Биласизми, бизнинг Самарқанд ва Фарғоналар бўлганда Мадина ҳали каттароқ бир қишлоқ ҳам бўлмаганку, дегинг келади.

Кўчаларимиздаги ўн реклама намуналаридан тўққизтасида маълумотлар рус ва бошқа тилларда бериляпти. (кичкинагина савол, бу рекламалар кимга қаратилганлигини реклама берувчилар унутяпти, шекилли). Ўзбек тилида берилаётган ўн реклама намунасидан тўққизтасида имловий хатолар (ўз тилига ҳурматсизлик ҳам шунча бўладими ахир?) бериляпти ва бунга биз эътибор бермай ҳам қўйганмиз.

Тил тўғрисидаги қонуннинг бузилишини ҳокимиятлар (айниқса Тошкент ҳокимияти) бошлаб беради. Ташкилотларга берилаётган номлардан бошланиб фирма ва кафечаларнинг номлари ва уларнинг рекламалари “ғужала тилда берилади”, десак камлик қилади, улар ғаламислик шаклларда берилади ва берилиб келинмоқда.

Реклама тўғрисидаги қонун ҳам тил қонунига боғлиқ бўлганидан у ҳам Конституциянинг сайловлар тўғрисидаги бандига ўхшаб саноқсиз равишда ўзгартилиб борилди. Шунинг учун бу қонуннинг ҳам талаблари бажарилмайди, одамларнинг сайловларга ишонмай қўйганларидай, рекламаларга ҳам ишонмай қўйиши юзага келди. Аммо, рекламанинг психологик таъсирини унутмаслик керак.

Реклама берувчилар хоҳлаган тилларида ўз рекламасини берсин, аммо қонун талабига биноан бу рекламанинг ДАВЛАТ ТИЛИДА ҳам беришлари шартлигини унутмасинлар. Бу ўринда харажатни тежаш устунлик қилмоқда.

Айрим тадбиркорларимизнинг тилларинику ҳакка чўқисин. Улар чиқараётган маҳсулотларнинг нима ва қандай ишлатилиш қоидаларининг (одатда уларнинг 80 ва 90 % русча берилади) ўзбекчасини ўқиб ўзбеклигингга ачиниб кетасан.

Ташқаридан киритилаётган материалларнинг ҳаммасига ўзбекча ёрлиқ ва қўлланмалар бўлиши керак, аммо улар йўқ. Қўшма корхоналар материаллари ҳам шу аҳволда. Узоққа бормайлик ва мени мисоллар келтирмабсиз, деб айблашмасин. Бизда чиқарилаётган машиналарнинг ўзбекча қўлланмаларини ҳалигача бир неча янги машина олган бўлишимга қарамасдан ҳалигача кўрган эмасман. Хитой билан ишлаб чиқарилаётган электрҳисоблагичларга қўлланма талаб қилиб ҳам ололмадим ва улар “ўзбекчаси йўқ, ҳали тайёрланмаган”, деган безбетликдан нари ўтишмади.

Одатий ҳол, кўпинча биз маҳсулотларнинг қиммат-арзонлигини, сифатини суриштирмай харид қиламиз. Нари борса моддий зарар кўрамиз. Аммо пойтахтимизнинг ҳар қадамида кўзингиз тушадиган ажнабий атамалар фарзандларимизнинг руҳига чаласаводликни сингдиришини унутамиз, бу билан мактаблардаги чаласаводлиликка ҳисса қўшяпмиз, миллат маънавиятига зарар етказяпмиз. Давлат тилимизнинг мавқеини туширяпмиз, беписандлик, ҳурматсизлик пайдо қиляпмиз. Давлат тилимизнинг мавқеи тушиб кетяпти, деб чорак асрдан бери бонг урамиз. Телевидение ва радиоларда кўрсатув, эшиттиришлар берамиз. Бир телекўрсатувда мен 1 синф Алифбе китобида 16 хато борлигини айтиб уни ёзган муаллиф билан ота гўри қозихонагача борган эдим. Бу кураш ва талашларда натижанинг йўқлиги бошқа жойда эканлигини тушунишни хоҳламаймиз. Ҳа, натижаси йўқ.

Ҳолатнинг ўзгариш йўналишида бир неча муаммолар кўндаланг. Биринчиси, “Давлат тили ҳақидаги” қонунимиз мукаммал эмас. (Буни кимлардир атайлаб шундай қилишди). Демак, зудлик билан бу қонунни ҳаётий, талаб даражасига кўтариб қайтадан қабул қилишимиз ШАРТ. Иккинчидан, қонуннинг ижроси атайлаб сусткашликка солинди, чунки, бу қонунни бузганлар учун қонунда чора назарда тутилмагани бўлди. Кўряпсизми, ҳар қандай қонун масалани кўтаради, ҳал қилади ва албатта бузилса “мана бундай чора кўрилсин” деган таъкидга эга бўлади. Тилимиз тўғрисидаги қонунда айнан мана шу жазо банди атайлаб қабул қилинмади. Айни ҳолат қонунчилик назариясининг бузилиши бўлишига қарамасдан шундайича қабул қилинди.

Масалан, Давлат тили ҳақидаги Қонуннинг 1995 йил 21 декабрдаги янги таҳрири 20-моддасида “Лавҳалар, эълонлар, нархномалар ва бошқа кўргазмали ҳамда оғзаки ахборот матнлар ДАВЛАТ ТИЛИДА расмийлаштирилади ва эълон қилинади ҳамда бошқа тилларда таржимаси берилиши мумкин.” Эътибор беринг асосий матн Давлат тилида ва керак ҳоллардагина бошқа тилда унинг таржимаси берилиши мумкин дейилган. 1998 йилда 25 декабрдаги Реклама тўғрисидаги Қонуннинг “Рекламанинг тили”, яъни 5-моддасида эса “Ўзбекистон Республикаси ҳудудида реклама Ўзбекистон Республикасининг ДАВЛАТ ТИЛИДА ёки реклама берувчининг хоҳишига кўра бошқа тилларда тарқатилади.” Солиштиринг, “реклама берувчининг хоҳишига кўра бошқа тилларда тарқатилади”, дейилган. Қонуннинг ўзгартирилишида кимлардир манфаатдор бўлиб улар энди бир бирини инкор қиладиган моддалардан иборат. Бу ўринда Ўзбекистон ва ўзбек халқининг манфаатини кўзлаб, хулоса чиқаришни мен Ўзбекистон Конституцион суди ва Адлия вазирлигига тавсия қилган бўлардим.

Ҳолат мана шундай экан, Ўзбекистоннинг жонкуярлари қолган бўлса рўй рост оёққа туриш пайти келди, демоқчиман. Марҳамат, азизлар, ўз сўзингизни бугун айтмасангиз юқорида тилга олинган “ташаббускорлардан” ҳам даҳшатлироқлари, заҳарлироқлари чиқиши тайин. Мана, “…Ё ҳаёт ё мамот…” пайти мана шу бўлади. Бу рўйхатдагиларнинг ҳар бири тўғрисида халқимиз кенг маълумотлар бериши мумкин. Уларнинг кўпчилиги кўплаб атоқли олимларнинг руҳларини чирқиратибди, маданият ва санъат ходимларининг руҳларини чирқиратибди. Биргина Карим Зокировни айтадиган бўлсак, бу инсон руҳи ҳам қабрида бир ағдарилиб тушган бўлса керак. Аттанг, ачинарли ҳол бўлибди!!!

Миллат ўз тилини йўқотса унинг миллат сифатида йўқолиш муддати аниқланиб қолади. Шундоқ ҳам ўзбек тили бошқа тиллар қаторида бугунги кунда йўқолиш хавфидаги тиллар қаторидан жой олиб турибди.

Бутун дунёда миллий давлатчилик масаласи, ДАВЛАТ ТИЛИ МАСАЛАСИ жиддий тус олаётган бир пайтда мана бу юз берган номардликни кечириб бўлмайди. Азизлар! Ҳар биримиз буларнинг эшигига, дарвозасига: “Бу ерда яшаётган шахс Ўзбекистон Давлат тили манфаатига путур етказяпти, ўзбек тилининг душмани”, деб ёзишга тайёр бўлайлик.

М. Йўлдошев,

Психология фанлари доктори

http://uza.uz/oz/society/tilga-khiyenat-elga-khiyenat-05-05-2019

***

Ўзбеклар бағрикенг-да. Ҳаддан ташқари!!!

ЎзА минбари

 

Кўп қаватли уйимизда биттагина ўрис оила яшайди, шугина учун маиший эълонлар русчадаям ёзилади. Дўконимиздаги сотувчи рус, болаларимни юборсам баъзан тушунтиролмай бошқа нарса кўтариб келади. Русчани билмайдиган хотиним бирон жойга менсиз боришга ийманиб туради, кимдир русча гапириб қолса нима дейман деб.

Кўчадаги кўпчилик рекламалар икки тилда, баъзилари фақат русча (!) ёзилгани ҳеч кимга алам қилмайди. Ишхонада битта-иккита рус бўлса, мажлислар кўпроқ рус тилида ўтказилади. Аслида улар ҳам ўзбекчани тушунади.

Ҳамма мамлакатларда аэропорт ва самолётлардаги эълонлар давлат тилида ва инглиз тилида айтилади. Фақат “Ўзбекистон ҳаво йўллари“да ўзбек, рус ва инглиз тилларида эълон қилинади.

Турли йўриқнома дегичларни ўқиб тушунишга қийналсам, русчасига қаранг дейишади. Чунки уни ёзган аҳмоқ эски ҳужжатдан ё интернетдан шундоқ кўчириб қўйган бўлади.

Давлат (!) ташкилотига телефон қилиб ўзбекча гап бошласам, жавоб берувчи русийзабон бўлса, ўзини тушунмаганликка олади. Қийналиб-қимтиниб русча гапиришга мажбурман.

Нега шундай?

Чунки бағрикенгмиз, соддамиз. “Ке, шулар тушунмай қолмасин, ке, шуларнинг ҳуқуқи чекланмасин”, деймиз. Ўз она тилида ўқиши, гапириши учун шароит яратамиз. Давлат тилини билишнинг, гапиришинг шарт, деб туриб олмаймиз.

Ўз она Ватанимизда ўзимизнинг ҳуқуқимиз лат етса, русчани билмайдиган буғдойранглар ийманса, қийналса, майли деймиз, бағрикенглик қиламиз.

Ҳамма мамлакатларда ишлаш учун давлат тилини билиш шарт. Биз эса қонунларимизда ҳам ишловчиларининг кўпчилиги ўзбек тилини билмайдиган (!) жамоаларда бошқа тилларда ҳам иш юритилиши мумкин деймиз. Бағрикенгмиз-да! Миллатчи эмасмиз.

Энди нима эмиш, рус тилига мақом бериш керак эмиш! Мана бағрикенгликнинг оқибати, мана яхшиликка жавоб.

Биз миллатчилик қилмаймиз. Бошқалар бундан фойдаланиб, ўз тилини, миллий манфаатларини тиқиштиряпти. Нима уларнинг қилаётгани миллатчилик эмасми?!

Самад Махсумов, ЎзА

 http://uza.uz/oz/society/zbeklar-ba-rikeng-da-addan-tash-ari—05-05-2019

***

Тил бу ўзлигимиздир

***

Суҳбатимиз давомида Шавкат Аббосович: “Фозил, бугун 77 га чиқдим. 61 йиллик меҳнат фаолиятим давомида фақат ҳақ ва халқ, деб ишладим. Шу йиллар давомида миллатимизга, давлатимизга нисбатан бирор маротаба ножўя сўз ишлатмаганман, ножўя таклиф ҳам киритмаганман, ўринсиз гап ҳам айтмаганман!” деди.

“Устоз, умрингиз узоқ бўлсин!”, дея у кишини туғилган куни билан табрикладим.

***

Сайёра Хўжаева рус тили тўғрисидаги мурожаатга алоқадор эмас

“Демократия ва инсон ҳуқуқлари” институти директори Сайёра Хўжаева рус тилига Давлат тили мақомини бериш бўйича мурожаатга ҳеч қандай алоқаси бўлмагани ҳақида маълум қилди.

“Қадрли дўстлар!

 

Алоқам бўлмаган нарсага жавоб ёзишни ўзимга эп кўрмаган эдим. Аммо емаган сомсага пул тўлашни ҳам хоҳламайман.

 

Шу кунларда, ижтимоий тармоқларда кенг муҳокама қилинаётган тил масаласидаги мурожаатномага оид баҳс-мунозараларга менинг алоқам йўқлиги тўғрисида ойдинлик киритишни лозим, деб ҳисоблайман. Шунинг учун бўлган воқеани бошидан батафсил ёзишга қарор қилдим.

 

Шу йил, 2 май кунида журналист-блогер Али Қаҳҳоров менга телефон қилиб, рус тили бўйича мурожаатномага қўл қўйибсиз, деб, шу бўйича интервью олмоқчи эканини маълум қилди. Мен таажжубландим, ҳайрон қолиб, қанақа мурожаатнома, қачон чиққанини, зудлик билан менга юборишини илтимос қилдим. У буни тасдиқлаши мумкин.

 

30 апрел куни vesti.uzда чиққан мурожаатномани кўриб, дарҳол ушбу сайт раҳбарини кимлигини ва телефонларини қидиришга тушдим ва А.В.Березовский эканини аниқлаб, улардан мен бу ҳужжатни ёзмаганимни, тайёрлашда иштирок этмаганимни ва қўл қўймаганлигим сабабли мурожаатчилар сафидан фамилиямни олиб ташлашни талаб қилдим. А.В.Березовский ҳам буни тасдиқлай олади. Шундай қилиб, менинг фамилиям, менинг талабимга кўра олиб ташланди.

 

Бундан 3 ойча олдин журналист А.М.Хўжаев рус тилининг аҳамияти ҳақида фикр сўраган эди. Тил билиш инсоннинг ўзи учун, дунёқарашни кенгайтириш ва ўз ҳуқуқларини қаерга борганда ҳам ҳимоя қилиш учун муҳим восита деган фикримни доимо айтиб келганман. Бу гапимдан тоймайман, чунки бу фикрим фақат рус тилигагина тааллуқли эмас. Менинг фикримни бошқача талқин қилиб, ўз мулоҳазаларини билдирган инсон учун мен жавоб бермайман.

 

Шундай қилиб, бу мурожаатномани гўёки мен ҳам ёзгандек туҳматларга қолиб кетдим ва менга фикр билдираётганлар, менинг шаънимга бўлмағур фикрлар баён қилмоқдалар. Менинг шаънимга айтилаётган бўлмағур, нолойиқ мулоҳазаларни билдираётган шахслар, воқеани тузукроқ ва чуқурроқ ўргансалар, ўз обрўларини бунчалик тўкмаган бўлур эдилар.

 

Тўғри, халқ орасида жуда кўп бўламан, дангалчи, тўғрисўзман, бу эса айниқса айрим мансабдорларга ёқавермайди, лекин мен ислоҳотларга ичим куйганидан, халқимиз ва юртимиз равнақига бефарқ бўлмаганим учун шундай йўл тутаман ва аҳволни, қайси лавозимда бўлишимдан қатъий назар, тузатишга ҳаракат қиламан.

 

Онгли ҳаётим давомида шу халққа хизмат қилишни ўзимга фахр деб билдим. Буни мен ишлаган ва раҳбар бўлган жойлардаги халқдан сўранг!

 

Бошқача қилиб айтганда: “Менинг кимлигимни — эл билса бўлди…”

http://uza.uz/oz/society/sayyera-kh-zhaeva-rus-tili-t-risidagi-murozhaatga-alo-ador-e-05-05-2019

***

ОНА ТИЛИМ ҲЕЧ ҚАЧОН ЗАВОЛ КЎРМАГАЙ!

Мени малака ошириш учун 1974 йилла Москвага юборилган эдим! Аммо узбек тилида мактабни, узбек тилида ТашГУ ни тугатган эдим! Малака ошириш жараенида, узим учун ва мулокотларда эмин- эркин, шаркона гурур билан, рус-тилини мукаммал урганишга киришдим, бошка хорижий тиллар каби ( форс, турк, инглиз, немис, француз), ана шу рус-тилини ургашиш жараенида, афоризм ездим  «Бошка жорижий тилларни урганиш мен учун, яна бир бор , узимни жарангдор жозибали, гурурли, Алишер Навоийни, Аль Бухорийни, Газоллийни, Бедилни, Абдулла Авлонийни, Абдулла Кодирийни, Фитратни, Увайсийни, Нодирабегимни, Зебунисони, Зульфияни ед олиб, уз ОНА тилимга Мехр-мухаббатим ошганини  хис килиб, дунедаги энг ширин-шакар тил эканлигини англадим»!Менимча маьнавият ва маданият, уз она-тилини мукаммал билиши, урганиши, ургатиши, хурмат килишидан , у еки бу инсонни канчалик тарбиявий эканлигидан далолат беради деб уйлайман! Мен учун она-тилим, Она Ватанимнга , халкимга, миллатимга ва бошка миллат вакилларига булган кадрим, мехрим, хурматим, эьзозим, эьтиборимдир!

Жамила ШЕРМУҲАМЕДОВА,

профессор

***

Тилшунос: «Бугун фан тили ҳам, халқаро мулоқот тили ҳам, маданият тили ҳам битта — инглиз тили»

Таниқли журналист ва блогер Элдор Асанов ўзининг Телеграм каналида русийзабон зиёлиларнинг рус тилини давлат тили қилиб белгилаш борасида илгари сурган таклифи юзасидан ўз фикрларини қолдирди.

«Мен тил миллатчиси эмасман. Бир тил қатъий давлат тили бўлиши шарт, бошқа тиллар бундай ҳуқуқдан мосуво бўлиши керак, деб ўйламайман. Лекин тил муаммоси бугунги кунда асоссиз равишда сиёсий инструментга айлантирилиши таъбимни хира қилади. «У тилга расмий мақом бериш керак», «бунисига алоҳида эътибор бериш керак», қабилидаги баҳслар фақатгина тилларга зарар келтиради менимча: улар орасида ихтилоф келтириб чиқаради, бир тилларнинг бошқасидан устун бўлишига сабаб бўлади, тилни ижтимоий мулоқот сатҳидан сиёсат сатҳига олиб чиқади, тилни сиёсат қуролига айлантиради.

Гапни нимага бураётганимни тушунгандирсизлар. Бир гуруҳ ўзбек фаоллари рус тилига расмий мақом бериш таклифи билан чиққанини ҳамма эшитиб (мендан бошқалар эса ёзиб ҳам) бўлди.

Хулоса қилишдан олдин томонларнинг аргументларини ўқидим. Таклиф муаллифларинингфикрини етарли даражада асосли, деб ўйламайман. Лекин уларга қаршиларнинг ҳам «Ўзбекистонда фақат ўзбек тили бўлиши керак», қабилидаги категорик фикрларини ҳам жиддий қабул қилиб бўлмайди. Ҳар қандай мавзуни муҳокама қилиш ва аргументларни мантиқ тарозисига солиб кўриш мумкин.

Муаллифларнинг аргументлари: рус тилли аҳоли манфаатлари, Россия билан тарихий алоқалар, рус тили орқали «буюк рус маданияти»ни (совет даври тарих китобларини эслатиб юборди) ва жаҳон фанини ўрганганимиз, ШҲТ, МДҲга янада яқинлашиш… Фақат битта фикрни қабул қилиш мумкин — Ўзбекистоннинг рус тилли аҳолиси манфаатлари. Лекин бу муаммони ҳал қилишнинг бошқа йўллари ҳам бор. Масалан, Европа минтақавий тиллар хартиясида белгиланган: бирор ҳудуд аҳолисининг 10 фоизи гаплашадиган тилдан расмий муомалада фойдаланиш мумкин. Шунга ўхшаш тартиб Афғонистон конституциясида ҳам қайд этилган. Бу меъёр қонунларни мураккаблаштириб, бир қанча давлат тилларини қабул қилиб, ҳужжат ишларини чалкаштиришнинг олдини олади, айни пайтда барча тилларнинг ҳақ-ҳуқуқларини таъминлайди.

Рус тили бугун Путин Россиясининг империалистик сиёсати қуролига айлангани ҳеч кимга сир эмас. Шуни инобатга олишга мажбурмиз. МДҲ ёки ШҲТ ҳам Россия ва Хитойнинг ўз сиёсий таъсир доирасини яратишга қаратилган лойиҳаларидир. Уларга аъзолик Ўзбекистонга тобеликдан бошқа нарса беради, деб ўйламайман. Тараққиёт гарови — бутун дунёга очилиш ва айни пайтда энг ривожланган давлатлар билан алоқаларни яхшилаш.

Яна муаллифлар «Россияда миллионлаб ўзбеклар ишлаяпти, шу боис рус тили бизга керак», дейишибди. Агар ўзбеклар доимий равишда, ўн йилликлар давомида Россияда гастарбайтер бўлишда давом этишини хоҳласак, унда бу аргумент ўтиши мумкин эди. Аммо мен Ўзбекистон тезроқ тараққиёт ва демократия йўлига тушишини, ўзбеклар четга гастарбайтер эмас, саёҳатчи ва малакали мутахассис бўлиб боришини хоҳлаган бўлардим. Россияга ишлашга борадиганларнинг манфаатлари учун тил курсларини ташкил этиш ва ёки мактабда рус тили таълимини яхшилашнинг ўзи кифоя, деб ўйлайман.

Бугун фан тили ҳам, халқаро мулоқот тили ҳам, маданият тили ҳам битта — инглиз тили. Рус тили бизга Россияда эркин нафас олиш имконини беради. Инглиз тили билан эса бутун дунёга эшикларни очамиз. Лекин бу билан инглиз тилига расмий мақом берайлик демоқчимасман. Шунчаки инглиз тилига асосий урғуни берайлик. Рус тилига барча хизматлари учун каттакон раҳмат. Лекин энди янги босқичга ўтиш, янги дўстлар топиш вақти келди.

Майли, ҳар қандай фикр очиқ айтилаётгани, бу масала устида баҳслар келиб чиқаётганининг ўзи яхши».

https://kun.uz/news/2019/05/05/tilshunos-bugun-fan-tili-ham-xalqaro-muloqot-tili-ham-madaniyat-tili-ham-bitta-ingliz-tili

***

“Milliy tiklanish” partiyasi: o‘zbek tili yagona davlat tilidir va shundayligicha qolishi kerak

O‘zbek tili yagona davlat tilidir va shundayligicha qolishi kerak. “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi ijtimoiy tarmoqlarda katta bahs-munozaraga sabab bo‘layotgan “Русский язык нам не чужой” maqolasiga nisbatan o‘z munosabatini bildirdi.

«O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi xalqimizning milliy mustaqillikka erishish yo‘lidagi muhim qadamlaridan biri bo‘lgan edi», – deyiladi ziyolilar partiyasi hisoblanmish MT tarqatgan bayonotda.

O‘tgan yillarda “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonun jamiyat hayotini tubdan o‘zgartirdi. Eng asosiysi, millat o‘z tilidan uyalmaydigan bo‘ldi. Biroq haligacha til va uni ishlatishda qator muammolar bor deb hisoblaydi partiya.

Lekin internetda o‘zbek tilining qo‘llanish doirasini kengaytirish, uning dunyo global tarmog‘ida munosib o‘rin egallashi uchun sa’y-harakat qilinayotgan bir paytda rus tiliga rasmiy maqom berish taklifi bilan chiqish mavhumlikdan, odamlarni chalg‘itishdan o‘zga narsa emas deydi MT partiyasi.

O‘zbek ziyolisi buning teskarisi uchun kurashishi, ya’ni o‘zbek tilining davlat tili sifatida barcha sohada qo‘llanishiga erishish, o‘zbek tilida ish yuritish tizimini yaratish ustida o‘ylashi va izlanishi shart va zarur emasmi deb savol qo‘yadi MT partiyasi.

Bizning o‘zbek ziyolilari bugungi kunda davlat tili haqidagi qonunning ijrosi haqida chuqurroq o‘ylasalar edi, balki to‘g‘ri yo‘l tutilgan bo‘lar edi. Chunki uning ijrosi borasida hali talay muammo va kamchiliklar mavjud.

“Milliy tiklanish” demokratik partiyasining o‘rganishlari shuni ko‘rsatmoqdaki, jamoat joylarida va “Reklama to‘g‘risida”gi qonunning bajarilishida o‘zbek adabiy tili me’yor va qoidalariga amal qilinishi yuzasidan kamchiliklar mavjud.

• 2018-yilda partiya tomonidan 5 ta viloyat, 8 ta tumanda “Davlat tili to‘g‘risida”gi, “Reklama to‘g‘risida”gi qonunlar ijrosi o‘rganilgan.
• Davlat korxonalari, xususiy tashkilotlarga tegishli tashqi yozuv va reklamalarda o‘zbek adabiy tili me’yor va qoidalariga rioya qilinmay, ko‘p xatolarga yo‘l qo‘yilgani aniqlangan.
• Rahbarlarga qonuniy chora ko‘rish va ularni ma’muriy javobgarlikka tortish, reklama matnini o‘zbek tilida aks ettirish, zarur bo‘lganda o‘zbek tilidagi matn ostiga chet tilidagi matnini yozish, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar hamda tuman va shahar hokimliklari tarkibida “Tadbirkorlik sub’yektlarini ro‘yxatga olish inspeksiyasi” (Yagona darcha) bo‘limiga reklama va yozuvlarni to‘g‘rilash va nazorat qilish uchun mas’ul xodim ajratish kabi zaruriyatlar mavjudligi aniqlandi.

Partiyaning fikricha, birinchi navbatdagi vazifa davlat tili bo‘lgan o‘zbek tilidagi ana shunday holatlarni bartaraf etish va o‘zbek tili mavqeini oshirishdir.

Shu nuqtai nazardan, partiya bir guruh o‘zbek ziyolilari tomonidan bildirilgan taklifni noo‘rin deb hisoblaydi.

«Milliy tiklanish»ning fikricha, rus tili bundan keyin ham o‘zbek jamiyati hayotida o‘z o‘rni va roliga ega bo‘ladi.

«Ammo davlat tili mavqeini oshirish va “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonunning amalda to‘liq qo‘llanishiga erishish dolzarbroq vazifa bo‘lib qolmoqda», – deb xulosa qiladi partiya.

“Milliy tiklanish” demokratik partiyasi 2008-yilda «Milliy tiklanish» demokratik partiyasi va «Fidokorlar» milliy demokratik partiyasi negizida tashkil topgan.

200 mingga yaqin a’zoga ega partiya huquqiy demokratik davlat va adolatli fuqarolik jamiyatini barpo etish, fan-texnika taraqqiyotini va O‘zbekistonning globallashib borayotgan jahonda munosib o‘rin egallashini ta’minlashni o‘zining asosiy maqsad-vazifasi deb biladi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasida 36 deputat bilan ikkinchi o‘rinda turgan partiya milliy ziyolilar partiyasi hisoblanadi.

https://minbar.uz/uz/post/milliy-tiklanishga-rahmat

***

«Индамаслик — розилик аломати эмас»

Шерзод Шерматов рус тилига расмий тил мақомини бериш бўйича мунозараларга қўшилди

Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазири Шерзод Шерматов Фейсбукдаги саҳифасида давлат тили атрофида бўлаётган муноазаралар юзасидан пост қолдирди.

«Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганига бу йил 30 йил тўлади. Биз бу санани яхшилаб нишонлашга тайёргарлик қилиш ўрнига, қайсидир «зиёлилар»нинг рус тилини ҳам расмий тил этиб белгилаш керак деган таклифига индамай ўтирибмиз…

«Индамаслик — розилик аломати» деб қабул қиладиганлар ҳам топилиб, бу қайсидир «зиёлилар» позицияси эмас, айнан Давлат томонидан олдинга сурилган таклиф, деб ҳам талқин қилаётганларни кўриб, ўз фикримни билдиришим зарурлигини тушуниб етдим.

Мактабдаги кезларимда ўзбекча гапиришдан ор қиладиганлар орасида ўзига хос стереотип бўларди. Худдики фақат русчада ўқиганлар яхшироқ билимга эга, оддий ўзбек мактабида ўқиганлар эса яхши ўқимагандек қабул қилинар эди. Инглиз тилидаги факультетга ўтиб, барчага тенг шароит яратилганда бу стереотипнинг хато эканлиги яққол кўриниб қолди.

Яъни мактабда рус тилида ёки ўзбек тилида ўқиганлар бемалол инглиз тилидаги ўқишда тенгма-тенг рақобат қилар эдик. Оддий ўзбек тилидаги мактабни битириб, ҳар ҳолда АҚШдаги энг нуфузли университетлардан бирида ўқиш ва кейинчалик катта лавозимларда ишлаш насиб қилди. Бу ҳам, айнан мамлакатимиз Мустақилликка эришганидан кейингина яратилган имкониятлар туфайли бўлди.

Мамлакатимиз ўз Мустақиллиги йўлини танлаган ва бу йўлдан четлашишга ҳеч ким йўл қўймайди. Ҳозирги вақтда, барчамиз ўз она тилимиз, миллатимиз ва маданиятимиз билан фахрланишга ўрганишимиз керак.

Чет тилларини имкон борича ўрганавериш керак, лекин бу деган ўз она тилини эсдан чиқариш дегани эмас. Шунинг учун ҳам, Президент мактабларига маънавий-маърифий ишлар бўйича директор ўринбосарлари номзодларига очиқ танлов эълон қилган эдик. Бу мактабларнинг битирувчилари чет тили ва замонавий билимларга эга бўлгани ҳолда, энг асосийси ҳақиқий ватанпарвар ва юксак маънавиятли бўлиб етишиб чиқишлари шарт.

Ўз тилимиздан ва миллатимиздан ғурурланиш ҳиссига эга бўлсаккина мамлакатимиз ривожланишига эриша оламиз», — дея фикр билдирган халқ таълими вазири Шерзод Шерматов ўз постида.

https://kun.uz/news/2019/05/05/indamaslik-rozilik-alomati-emas-sherzod-shermatov-rus-tiliga-rasmiy-til-maqomini-berish-boyicha-munozaralarga-qoshildi

***

Ўзбек тилини ўрганишдан инсонларда ғурур пайдо қилишимиз зарур

Бир гуруҳ “зиёли”ларнинг Ўзбекистонда рус тилининг мавқеини қайта кўриб чиқиб, унга расмий тил мақомини бериш тўғрисидаги хати неча кундирки ижтимоий тармоқларда муҳокама қилинмоқда.

Рус тили, маданияти ва адабиёти билангина халқимиз неларгадир эришган-у, энди эса саводсизлик ва маданиятсизлик гирдобига кириб кетаётгани ҳақида ёзганлар халқимизни бир қалқитди. Шўролар даврида тилимизни давлат тили мақомига кўтаришга бўлган интилишлар, орзулар, ўй-ҳаёллар рўёбга чиқиб турган бугунги кунимизда бутун бошли халқнинг ғурури жунбушга келди. Ижтимоий тармоқларда қалқиган халқимиз вакилларининг ҳаяжонлари, эътирозлари, ғазаби ортида олам ҳали санашниям тузук-қуруқ билмаган, ўзаро ўлжа талашиб уришиб юрган маҳалларда билимга интилиш мўътабар саналган шу қутлуғ тупроқларимиздан етишиб чиққан не-не даҳоларнинг қони ҳануз оқаётган юртдошларимизнинг ҳайқириғи эшитилган бўлса не ажаб. Халқимизнинг тарихи қадим-қадимларга тақалар экан, ўзбек тилига ҳам қадимий тил намунаси сифатида қарашимиз, уни асраб-авайлашимиз лозим. Бутун цивилизациядаги генлар тўплами бизда мужассам бўлган, тилимизнинг нақадар бойлигини биз ўзимиз тушунмаган қирралар ҳануз бор экан буни инкор қилиб бўлмайди. Ўзбек тилини ўрганишдан инсонларда ғурур пайдо қилишимиз зарур.

Замонавий билимларга эга бир киши, олим сифатида халқимиз тарихи сирларига назар ташларканмиз, юртимиз аҳолисининг генларини тадқиқ қилинганда уларнинг ирсияти ўнлаб минг йил нарига бориб тақалганини кўрдик. Бу ҳали тўлиқ тарих эмас – генларни “ўқиш” жараёнида фан тилида мутация дейиладиган ҳодисага асосланиб генетик тарихга бир назар солса бўлади. Соддароқ қилиб айтсам, одамзод пайдо бўлибдики, генларни аждодлардан авлодларга берилишида муҳрланган ўзгаришларни кўра оласиз. Бу эса Ўзбекистон халқларининг генетик тарихи ўртача эллик минг йилдан зиёд эканини кўрсатиб турибди. Демакки, биз Европа халқларидан 16 минг йил қадимийроқмиз. Бу борадаги изланишларимиз “The Open Genomics Journal” халқаро журналининг 2009 йил 2-сонида “Gene Flow at the Crossroads of Humanity: mt-DNA Sequence Diversity and Alu Insertion Polymorphism Frequencies in Uzbekistan”, яъни “Инсоният чорраҳасида ген оқимлари: Ўзбекистонда учрайдиган инцерцион полиморфизмлардаги мт-ДНК турли-туманликлари” сарлавҳаси билан эълон қилинди. Тадқиқотда Марказий Осиё чиндан ҳам дунё тараққиёти йўлидаги олтин бешик экани ўз исботини топган.

Ақлли одам дейилган “Homo Sapiens” Африкада пайдо бўлгани илмий ҳақиқат ҳисобланса, илк кишилар яшаш учун қулай, баракали тупроқларни излаб йўлга чиқишган. У маҳалда кишиларнинг денгизни сузиб ўтишлари мумкин эмас эди. Арабистон ярим ороли орқали тоғлардан ошиб, бизнинг ўлкаларга келиб ўрнашишган, бир қисми Олтой томон кетишган. Ўша йўналиш бўйича музликлар диёридан ўтиб, Америка қитъасигача етиб боришган. Бу антропология фанидаги уч асосий фаразнинг бири дейилса-да, илмий исботлари қониқарли деб ҳисобланмас эди. Геномика марказимизнинг изланишлари мобайнида мана шу тарзда Марказий Осиё инсоният тараққиёти йўлидаги олтин шоҳбекат бўлиб хизмат қилгани ўз исботини топди. Бу – ҳақиқатан ҳам, жуда қадимги тарих. Шунингдек, тадқиқотларимиз натижасида халқимиз цивилизациядаги мавжуд барча генлар хилма-хиллигига эга эканлиги ва улар орасида инсон цивилизациясидаги энг қадимий генотиплар мавжудлиги кўрсатиб берилди. Бу халқимизнинг ўта қадимий генетик тарихига урғу бериши билан бирга, “тирик тарихий музей” эканидан ҳам далолат беради. Хулосаларимизнинг асоси шуки, бизнинг юртимиз нафақат сиёсий, ижтимоий ва стратегик аҳамиятга эга, балки ўта қадимий ва хилма-хил бўлган инсонлари билан халқаро миқёсда жуда катта биологик бойликни ўзида мужассам этган. Биз бу бойликни англашимиз, қадрлашимиз, асраб-авайлашимиз ҳамда ундан ғурурланишимиз керак.

Тилимиз эса коммуникация воситаси бўлиш билан бир қаторда шууримизнинг-да аксидир, у халқнинг феъл-атвори, хулқини ҳам бошқаради, ўзлигини намоён этишига хизмат қилади. Шундай экан, ўзга тилни эмас, ўз тилимизнинг мавқеини кўтариш зарурлиги айни замон талабию халқ истаги бўлиб қолганини бугунги воқеалар исбот қилиб турибди.

Ешларимизнинг қалбига кириб бориш ва уларда миллий ғурурни шакллантириш, “бировларнинг“ қора юмушларини қилиш ёки фикрларига қўшилиб кетишни танлашдан олдин ўзларининг нақадар генетик жиҳатдан қадри баланд инсон эканликларини адабий усулда тушунтириш учун таниқли ёзувчи Исажон Султон таъбиридан “Генетик” асари ешларимиз қалбига миллий ғоя билан кириш ва уни шакллантиришда катта ўрин тутади.

Зеро, ҳар боламиз қонида истеъдод оқмоқда. Бу истеъдодни ривожлантириш, “ухлаб ётган генларни” уйғотишда халқимиз бойлиги, ғурури ва шаъни бўлмиш тилимизга янада кўпроқ эътибор қаратиш давлатимиз сиёсати, деб баралла айтишимиз мумкин. Жорий йилда умумий ўрта мактаблардаги “Адабиёт” фанига мўлжалланган 3D-тизимли интерактив ўқув-методик қўлланмаларни яратиш ва жорий қилиш, ўзбек халқининг этногенез тарихини ўрганиш бўйича “Эртош Дўлана” ёдгорлигини тадқиқ этиш, қадимий ёзма ноёб қўлёзма ва манбаларни тадқиқ қилиш, уларнинг рақамлаштирилган кутубхонасини яратиш, ўзбек тилида нейминг: меъёрий-ҳуқуқий яратиш каби амалий ва инновацион лойиҳаларга грантлар берилди. Грантларнинг асосий мақсади ҳам тилимиз, қадриятларимизни ёшларнинг шуурига сингдириш бўлиб, бу йўлда янги лойиҳалар амалга ошириляпти, олимлар изланишлар олиб бормоқда. Зиёлиларимиз миллий қадриятларни ҳимоя қилиш учун меҳнат қилишлари, изланишлари, тадқиқотлар олиб боришлари айни муддаодир.Ҳали олдинда шу ва бошқа лойиҳалар тилимиз мавқеининг янада ошишига хизмат қилади.

Иброҳим Абдураҳмонов,

Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазири

Ўзбекистон фанлар академияси академиги,

Бутунжаҳон Фанлар академияси аъзоси

http://uza.uz/oz/society/zbek-tilini-rganishdan-insonlarda-urur-paydo-ilishimiz-zarur-05-05-2019

 ***

Ўзбек тилининг илдизлари тарихнинг олис қаърига етиб боради

Дунёда биз билган ва билмаган сир-синоатлар жуда кўп. Шулардан бири тил масаласи. Тил ҳақида гап кетганда, уни онага менгзаш одат тусига кириб қолган. Бундай ёндашув жаҳон тилларининг ҳаммасида деярли бир хил: ОНА ТИЛИ.

Ҳамманинг ёдида бўлса керак, 80-йилларнинг охирида озодлик, мустақиллик учун бўлган саъй-ҳаракатларнинг жон томирини тил масаласи ташкил этган ва миллат дарди, миллат келажаги учун қайғурган ҳамюртларимизнинг аксарияти ўзбек тилига давлат тили мақоми берилиши масаласини дадил кўтариб чиққан эди. Ўшанда ҳам юрагида ҳадик, қўрқув бўлган бир гуруҳ миллатдошларимиз ўзбек тилига давлат тили мақомини бермаслик ёки икки тиллилик масаласига маҳкам ёпишиб олганди. Ўшанда юртимиз бошида турган инсонларнинг узоқни кўзлаб юргизган сиёсати туфайли тилимизга “Давлат тили” мақоми берилганди.

Шу кунларда бир гуруҳ зиёлиларимиз томонидан рус тилига расмий тил мақоми берилиши тўғрисидаги мурожаатини ўқиб, шу юртнинг оддий бир фарзанди сифатида ҳайрон қолдим. Юртимизда рус тилини ўрганишга ҳеч қандай монеълик қилинмаётган, тил сиёсатида дунё давлатларига ўрнак бўладиган сиёсат олиб борилаётган, халқимиз томонидан бошқа миллат вакилларининг барчасига ўзига яраша шарқона иззат-икром кўрсатилиб, ҳамма халқлар бир-бири билан дўст, иноқ бўлиб яшаётган пайтда кимга керак бўлиб қолди бундай “МУРОЖААТ”. Ошкоралик, демократия ниқоби остида халқ қалбидаги энг теран риштани “чертиш”, у билан ҳазиллашиш эмасми бу?!

7 тилда таълим-тарбия ишларининг олиб борилиши дунёнинг бирон-бир давлатида йўқ. Кўчаларига инглиз, немис, араб, рус тилларида рекламалар тўлиб-тошиб ётган, лавҳалар, кўрсаткичларнинг кўринарли қисми рус ёки инглиз тилларида битилган юрт дунёда борми ўзи?! Асло йўқ! Уларга нисбатан индамаётганимиз остида халқимизнинг бағрикенглиги, тинчлик-осойишталикни ҳамма нарсадан устун қўйиши, ҳар қандай миллат вакилларига нисбатан хайрихоҳлик нигоҳи билан боқиши сабабчи бўлмоқда, десам янглишмаган бўламан.

Шундоқ ҳам рус тили ва унинг ривожланишига ҳеч ким тўсқинлик қилаётгани йўқ. “Давлат тили” ҳақидаги қонуннинг тегишли жойларида рус тилининг ижтимоий ҳаётимиздаги ўрни кўрсатиб қўйилган. Л.Толcтой, А.Пушкин, М.Лермонтов асарларини ҳамма жойда тарғиб қилиб юрибмиз. Шу кунгача рус миллатига мансуб биронта шахс ўз она тилига нисбатан ўзбекларнинг менсимай мурожаатда бўлаётгани ҳақида шикоят қилгани ҳам йўқ. Яна ўзимиз… Бу қора кўзойнак тақадиган жаноблар битта ҳақиқатни билиб олишса яхши бўларди. Бугун бизга битта рус тили эмас, улуғ маърифатпарвар адиб Маҳмудхўжа Беҳбудий айтганидек “тўртта тилни ўрганиш” ҳам камлик қилиб қолди… Ўзбекистон дунё мамлакатлари билан бўйлашаётган, жаҳонда ўз ўрнини топишга астойдил уринаётган бир пайтда бундай субъектив ёндашиш фойда келтириш ўрнига зарарга ишлайди. Рус халқи билан ўртадаги муносабатларимизни лойқалатишга олиб келади. Наҳотки, катта-катта фильмларни олишга ақли етган, анча-мунча халқ артистлари ҳам чиқа олмайдиган саҳналарда туриб қўшиқ айтган маданиятимиз ва санъатимиз дарғалари шу оддий ҳақиқатни билишмаса. Уларни алқаб юрган халқ бу ҳақда нима дейди?!

Ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши бу – Яратганнинг иродаси. Унга қарши бориш халқпарварликдан, фидойиликдан эмас. “Қонун” бандларига ўзгартиришлар киритиш учун ҳиссиётларга берилмаслик, 4000 йиллик тарихчилик анъаналаримиздан келиб чиққан ҳолда ўта босиқлик билан узоқни кўзлаб иш кўрмоқлигимиз зарур. 18та дарғанинг гапи билан ўн саккиз минг олам ичида ягона бўлган ўзбек миллати ва ўзбек халқининг иродаси букилиб, улар айтган ҳавойи сўзларга учиб қолмайди.

Лутфий, Атоий, Навоий, Яссавий, Бобурлар алқаган, Нодира, Увайсий, Зулфиялар баралла куйлаган, Фитрат, Чўлпон, Абдулла Қодирийлар қалам тебратган табаррук тил бу. Бу тилнинг илдизлари тарихнинг олис қаърига етиб боради. Не-не босқинлардан, зулмлардан ўтиб келган бундай улкан чинорни ўрнидан қўзғатиб бўладими? У бир гуруҳ инсонларнинг истакларига қарама-қарши равишда дунёнинг энг бой ва қадимий тилларидан бири сифатида минглаб, миллионлаб инсонларни улғайтиришда, тарбиялашда давом этаверади.

Абдулҳай СОБИРОВ,

профессор

http://uza.uz/oz/culture/zbek-tilining-ildizlari-tarikhning-olis-ariga-etib-boradi-05-05-2019

***

Ўзбек бундай демайди!

Тил – миллатнинг мавжудлик шарти. Миллат вужуд бўлса, тил — унинг руҳи. Шу боис ўзини таниган, ўзлигига эга ҳар бир миллат она тили ривожини ҳаёт-мамот масаласи деб билади. Тил тараққийси учун бор имкониятини ишга солади. Бундан 30 йил олдин давлат тили ҳақида қонун қабул қилингани – тил тараққиётини ҳуқуқий жиҳатдан кафолатлаган эди. Бироқ ўтган давр мобайнида ўзбек тилининг қўлланиш доирасини тўлиқ таъминлашга жиддий эътибор қаратилмади. Натижада давлат тилида иш юритиш аҳамиятсиздек бўлиб қолди. Бунинг оқибатида «эски тузум тарбиясини олганлар» беписандлик билан ўзбек тилининг қадрини ерга уриш ва «рус тилида иш юритиш»га мажбурладилар. Ўзбек зиёлиларининг безовта нолишлари ва ёшларнинг дод-фарёдига ҳеч ким қулоқ солмади. Ушбу таҳликали  вазият давлатимиз раҳбарларини ташвишга солмаганми дейсиз. 2016 йилда Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг ташкил этилиши, Ўзбекистон Республикаси Бош вазири ва Президентнинг Давлат маслаҳатчиси томонидан 2018 йил 15 майда тасдиқланган «Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини кенг жорий этиш ва янада такомиллаштириш бўйича Ҳаракатлар режаси» бўйича тизимли ишлар ташкил этилгани, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати кенгаши томонидан бу масала алоҳида назоратга олиниб, 2018 йил 15 ноябрдаги «Давлат тили ҳақида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг Тошкент шаҳрида ижро этилишини ўрганиш натижалари бўйича КК-456-Ш – сон қарори ва шу асосда Бош вазир томонидан тасдиқланган «йўл харитаси» бу йўналишдаги камчиликларни бартараф этиш давлатимиз раҳбарининг эътиборида турганини англатади. Қолаверса, Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида лотин алифбосини такомиллаштириш бўйича илмий асосланган таклифларни ишлаб чиқиш бўйича тузилган ишчи гуруҳи икки ярим йил давомида ижтимоий тармоқларда кенг жамоатчилик фикрини ўрганиб, чуқур илмий таҳлилларга асосланган таклифларини Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатига тақдим этган. Яқинда Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 7 боб, 29 моддадан иборат Ўзбекистон Республикасининг «Давлат тили тўғрисида»ги Қонуни лойиҳаси ишлаб чиқилди. Жумладан, унда 1995 йилда қабул қилинган «Давлат тили ҳақида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 2-, 7-, 8-, 10-, 13-, 16-, 18-, 19-, 20-, 21-, 22-, 24- моддаларига ўзгартириш кўзда тутилган. Таъкидлаш зарурки, Қонуннинг янги таҳрири ҳуқуқий соҳада ва миллий қонунчиликда амалга оширилаётган ислоҳотларни ўзида тўлиқ акс эттириш ҳамда «Давлат тили ҳақида»ги Қонунга тўғридан-тўғри амал қилиш, унинг ижросини сўзсиз таъминлаш, шу кунгача давлат ва жамиятда кўзга ташланган кўплаб муаммоларга ечим топишга йўналтирилгани билан ажралиб туради.

Бироқ  шуни тан олишимиз керакки, бу ишлар узоқ йиллар чўзилиб келди. Минг афсуски, бугунги кунда она тили тақдири учун қайғуриш туйғуси миллатимизнинг ҳар бир фарзандида қалб амри даражасига кўтарилган, дея олмаймиз. Акс ҳолда, «Вести.уз» сайтида олим, журналист, ҳуқуқшунос, санъаткор, бастакор ва ҳоказодан иборат бир гуруҳ «ўзбек зиёлилари» Ўзбекистонда рус тилига расмий тил мақомини бериш таклифини илгари сурмаган бўлар эди.

Мурожаат ниҳоятда пухта ўйланган режа асосида тайёрланганлиги кўриниб турибди. Бизнинг «оғриқли» нуқталаримизга урғу бериш орқали ночор қилиб кўрсатишдан тап тортмаслик ҳануз орамизда ўзини «фидойи ватанпарвар» кўрсатган миллий ғоямиз душманлари кўплигини кўрсатади. Мен бу ўринда уларнинг ҳар бир мулоҳазаси кетида нима анқиб турганини яхши тасаввур қилиб турибман. «Ақлли таҳлиллар»дан кўзланган мақсад мени даҳшатга солмоқда. Қўйнимиздаги илонлар чақишга хезланди. Бунга асло йўл қўйиш мумкин эмас! Конституция ва қонунлар орқали ҳуқуқий мустаҳкамлаб қўйилган она тилимизни ҳимоя қилиш ўрнига бизнинг рус халқи ва унинг тилига бўлган чуқур ҳурматимиздан фойдаланиб ўзларининг хуфия мақсадларини амалга оширишга киришганлигидан уларнинг миллати ўзбек эканлигига шубҳа қилиб қолдим. Бу жирканч мақсад остида жамиятни пароканда қилиш, юртимизда тинч-тотув яшаб келаётган миллат ва элатлар ўртасига нифоқ солиш, онги тўлиқ шаклланмаган ёшларни хаёлини бузиш режалари йўқ дейсизми? Рус тилини иккинчи расмий тил сифатида киритиш таклифи бир баҳона, халос! Буларга кўрсатилган шунча эҳтиром, эъзоз – ҳайф! Букрини гўр тузатади, деганлари шу бўлса керак.

Шу нуқтада ўзимизда ҳам айб бордек. Тезлик билан лотин ёзувига асосланган алифбомизни ислоҳ этиб, тўлиқ жорий этишга шошилишимиз, бунга қарши бўлганларга зарба беришимиз керак. Қозоғистон бу масалани шартта ҳал қилди, қўйди. Биз нимани кутяпмиз? Университет томонидан алифбони такомиллаштириш, имло қоидаларини ишлаб чиқиш, «Реклама тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига ўзгартириш киритиш ҳақида илмий асосланган таклифлар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатига киритилган. Амалий ишларга ўтиш вақти келмадими? Сенат кенгаши томонидан илгари сурилган «Давлат тили тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни ижросини таъминлаш ва давлат тилида иш юритиш ҳамда реклама ёзувларини назорат этувчи «Тил инспекцияси»ни ташкил этиш ҳақидаги режани амалга ошириш зарур. Ўзбек тилига тўғри ва адолатли муносабатни шакллантириш, унга ҳар томонлама эътиборни кучайтириш, уни замонавий илм-фан, интернет тилига айлантириш лозим. Шундагина халқимизнинг қалби ором топади, бузғунчи ғояларнинг пайи қирқилади. Ўзбекистонда ўзбек тили чинакам давлат тилига айланади.

Шуҳрат Сирожиддинов,

Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети ректори

https://kun.uz/news/2019/05/05/ozbek-bunday-demaydi-rektor-lotin-alifbosini-toliq-joriy-etishga-shoshilishga-chaqirdi

***

Тил — миллат кўзгусидир

Она тили — муқаддас тушунча. Ҳар бир инсон ўз она тилини улуғлайди, кўкка кўтаради. У орқали дунёни танийди, кашф этади, жамиятда ўз ўрнини топади.

Тил — миллатнинг кўзгуси бўлиб, унда тарих — ўтмиш ва келажак жонланади. “Ҳар бир миллатнинг дунёда борлиғин кўрсатадурган ойинаи ҳаёти тил ва адабиётидур” — дея эътироф этади Абдулла Авлоний. Маълумки, энг катта хиёнат эътиқодга бўлган хиёнатдир. Бизнинг эътиқодимизнинг узвий бир жиҳати ҳам тилимизга бўлган эътиборимиз биландир. Демак, тилнинг софлигига путур етказаётган ғаламислар бугунги куннинг энг катта хоинлар десак тўғри бўлади.

Афсуслар бўлсинки, ҳозирда баъзи бир фитначилар ижтимоий тармоқда она тилимизга бўлган ҳурматни йўқотмоқдалар. Аҳолиси 90% ўзбеклар бўлган мамлакатда иккинчи давлат тили дея, рус тилига урғу беришмоқда. Бу “ишлар” нинг орқасида қандайдир мақсадлар борлиги барчага маълумдир. Дунёда 40 та йўқолиб кетиш хавфи бўлмаган тиллар мавжуддир. Қувонарлиси шундаки бизнинг она тилимиз ҳам ушбу тиллар оиласига киради. Сабаби бизнинг тилимизда ёзма манбалар, қўлёзмалар, қадимий ва замонавий адабиётлар кўпдир. “Тилнинг софлиги миллатнинг софлигидир” – дейилади. Демак шундай экан тилимизнинг қадрини ва вазнини буюк эътиқод даражасида авайлашимиз зарур.

Тошкент шаҳар Бош имом хатиби

Раҳимберди домла Раҳмонов

 http://uza.uz/oz/society/til-millat-k-zgusidir-05-05-2019

***

Тилимиз – фахримиз ёхуд иғволарга беэътибор бўлмайлик!

 Шу кунларда ижтимоий тармоқларда “Рус тилига давлат тили мақомини бериш” ҳақидаги “ташаббус”га фикр-мулоҳазалар билдирилмоқда, бу борада қизғин баҳс-мунозаралар давом этмоқда. Мавриди келганида мен ҳам шу юрт фарзанди сифатида бу масалага ўз муносабатимни билдиришни лозим топдим.

 Аввало, бу “ташаббус”ни ёқлаб чиққанлар шу юрт учун ғам чекишига, ўзбек миллати, миллий тили ҳақида қайғуриши, уларда миллий қадриятларга ҳурмат ҳиси борлигига шубҳа қиламан. Чунки, агар уларда миллий ғурур тушунчаси бўлганида бизга ёт бир тилга давлат тили мақомини беришни талаб қилиб чиқишмас эди.

 Маълумки, ҳар бир давлат ўз тилига, ўз байроғи, мадҳиясига эгадир. Буларсиз бирон давлатни мустақил, ўзига хос йўлга эга деб бўлмайди. Чунки, тилдаги қарамлик бошқарувдаги қарамликка сабабдир.

 Инсон қайси тилда сўзлашса, ўша тилда фикрлайди, бирон воқеа-ҳодисага муносабатини ўша тилда ифодалайди. Тилнинг инсон эътиқодига, хатти-ҳаракатларига, одоб-ахлоқига таъсир каттадир. Ўзбек бўлатуриб чет тилида сўзлашувчи одамларга эътибор берсангиз, уларнинг тушунчаси, тасаввури, дунёқараши, ўзини тутиши, муомаласи ўша тилдагиларга ўхшайди. Зеро, тил бутун танага амирдир. Тил қандай бўлса, бошқа тана аъзолари ҳам шундай бўлади.

Шуни баралла айта оламан: Биз қайсидир тилга боғлиқ эмасмиз, рус тили бўлмаса, миллат сифатида дунё харитасидан ўчиб кетадиган даражада кичик миллат эмасмиз. Рус тилисиз ҳам ўз қаддимизни тик тутиб, обрўйимизни сақлаб тура оламиз. Чунки, бизнинг илдизимиз чуқур, асосимиз мустаҳкам. Маҳмуд Қошғарий, Юсуф Хос Ҳожиб, Адиб Аҳмад Югнакий каби минг йиллар аввал туркий тилда ижод қилган боболаримиз бор. Лутфий, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Машраб, Огаҳий, Фурқат, Завқий, Муқимий, Абдулла Қодирий каби туркий-ўзбек тилининг ривожига улкан ҳисса қўшган аждодларимиз бор. Биз ҳеч қачон ўзга тилларга қарам бўлмаганмиз. Бундан кейин ҳам қарам бўлмаймиз!

1989 йил 21 октябр куни ўзбек тилига давлат тили мақоми берилган эди. Жорий йилнинг октябр ойида бу воқеага 30 йил тўлади. Афсуски, шунча муддат ичида ўз она тилимизни тўлақонли давлат тили қилиш йўлида қаттиқ жидду жаҳд қилмадик, тил билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилишга кўп ҳам эътибор қаратмадик. Буниси етмагандек, рус тилига давлат тили мақомини бериш ҳақидаги гап-сўзлар дард устига чипқондек бўлди. Чунки ҳали ўзбек тилини тўлақонли давлат тили мақомига кўтариш борасида кўп саъй-ҳаракатлар қилишимиз лозим. Рус тилига давлат тили мақоми берилиши мустақил Ўзбекистон манфаатларига зид, халқимиз онги, тушунчаси, хулқ-атвори, миллий қадриятларига номуносибдир.

Хуллас, мен “Рус тилига давлат тили мақомини бериш” ҳақидаги ташаббусни фитна, иғво, деб биламан, илм-маърифат эгалари, зиёлилар, юртини, миллатини яхши кўрган ҳар бир фидойи инсон бундай ғайрли ҳаракатларга тиш-тирноғи билан қарши туриши керак, деган фикрдаман.

 

Одилхон қори Юнусхон ўғли

 http://uza.uz/oz/society/tilimiz-fakhrimiz-yekhud-i-volarga-beetibor-b-lmaylik-05-05-2019

***

ЎзА минбари. Огоҳликка даъват

Бир гуруҳ кишиларнинг Ўзбекистонда рус тилига давлат тили мақоми бериш таклифини билдирганлари ҳақидаги хабар ўзини шу юрт фарзанди деб билган ҳар қандай одамни ларзага солади. 

Миллат, халқ қайғусида бўлган кўплаб юртдошларимиз ижтимоий тармоқларда бу номаъқул хоҳиш-талаб юзасидан ўзларининг холис ва кескин фикрларини билдиришмоқда. Албатта, бир зиёли фуқаро сифатида мен ҳам бу масалага бефарқ қараб тура олмайман.

Хўш, Ўзбекистонда рус тилига давлат тили мақомини бериш таклифини бугун эмин-эркин ўртага ташлаш тасодифми ё бирор махсус режа маҳсулими? Менимча, бу қандайдир нохолис, жиддий кучлар томонидан атай ташкил этилаётган тадбир. Акс ҳолда, сал кам 30 йилдан бери мустақил қад кериб турган мамлакатда ўзга бир тилни давлат тили сифатида жорий этиш истагини билдиршга, ўзбек халқига, ўзбек тилига нисбатан ошкора ҳурматсизлик, беодоблик кўрсатишга ҳеч ким журъат этмаган бўларди. Давлатнинг расмий тили иккита бўлишини хоҳлаётган бу ғаламис кимсалар эрта-индин Ўзбекистонни икки Президент бошқариши керак деган фикрни олға суришдан ҳам тоймайдилар.

Менимча, уларнинг мақсади битта: ўзбек халқининг нозик миллий туйғуларига атай тегиб, камситиб мамлакатда ички низолар уруғини сепиш. Тараққиёт, юксалиш йўлидан жадал бораётган юртимиз тинчлигига рахна солиш. Бундай фитна-фасодга асло бефарқ қараб бўлмайди! Ғаламислик таклифи билан чиққан нусхаларга нисбатан тегишли чора-тадбирлар кўриш керак, деб ўйлайман. Шу баробарида, ўзбек тилининг мавқеини, иззат-обрўсини янада кўтарадиган қўшимча расмий ҳужжатлар қабул қилиш зарур. Жумладан, худди солиқ, божхона қўмиталари каби, Ўзбек тилини, яъни Давлат тилини ривожалантириш, унинг шаънини, ҳақ-ҳуқуқини ҳимоя қилиш билан шуғулланувчи нуфузли ташкилот фаолиятини йўлга қўйиш мақсадга мувофиқдир.

Луқмон Бўрихон,

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси 

http://uza.uz/oz/society/za-minbari-ogo-likka-davat-06-05-2019

***

Тилга хиёнат – элга хиёнат!

ЎзА минбари

Ўзбекчалаштирилган замонавий украин ҳангомаларидан.

– Фаррухджан, мен иложи борича ҳозир русчада кам гаплашишга уринаяпман.

– Нима бўлди Зокиржон, украинлар келиб дўппослашидан қўрқяпсанми?

– Йўқ, русларнинг келиб мени ҳимоя қила бошлашидан қўрқяпман.

Бугунги кунда маълумотларнинг энг тез тарқаладиган тизими бу, албатта, интернет тизимидир. Айнан мана шу тизимнинг “Kun.uz” сайтида кечагина бир неча кишиларнинг ўзбек давлат тилига тажовузи эълон қилинди. Булар қанчалик кўпчиликни ёки озчиликни ташкил қилмасин унчалик хавфли эмас, албатта. Аммо, уларнинг ўзларини (ўзбек миллати, Ўзбекистон халқи)нинг зиёлиси санашини, албатта, катта ачиниш билан тан олиш керак.

Иснод

 

Ўзингдан чиққан балога…

 

ЭВРИЛ ТУРОН: Она тилим, сен тириксан, Ў​збек мангу яшайди

 

Тилимизни қачон қадрлаймиз?!

 

Сўнгги пайтларда ижтимоий тармоқларда рус тилига 

Ўзбекистонда расмий тил мақомини бериш

ҳақидаги мунозаралар юзасидан

Ўзбек тили – ягона давлат тилидир

 

Тил – миллат маънавиятининг муқаддас тимсоли

 

Тил бу ўзлигимиздир

 

Рус тилини ўрганиш фойдали, аммо унга расмий 

тил мақомини бериш – йўл қўйиб бўлмас хато​

 

Ўзбеклар бағрикенг-да. Ҳаддан ташқари!!!

 

Ўзбек тилининг илдизлари тарихнинг олис қаърига етиб боради

 

Ўзбек тилини ўрганишдан инсонларда ғурур пайдо қилишимиз зарур

 

Тилимиз – фахримиз ёхуд иғволарга беэътибор бўлмайлик!

 

Тил – миллат кўзгусидир

Маълумки, тарихдан бизга етиб келган энг доно ақидалардан бири ҳам “қалъа ичидан бузилади”, деган ибора бўлади. Бу бир гала Ўзбекистон давлатининг эркин фуқаролари, албатта, турли йўналишдаги ўз фикрларини айтиши, эълон қилиши, унинг ҳаққонийлигини исбот қилишга уринишлари ҳам табиий ҳол. Бир қараганда ашаддий бир жиноят қилинган эмасдай. Аммо, бугунги кундаги давлат қонунлари доирасида, давлат мустақиллиги декларацияси доирасида, қолаверса Ўзбекистон Конституцияси олдида жиноятга қўл урилгани кўриниб турибди. Бирқанча қонунларимизнинг талаблари бузилгани аниқ кўриниб турибди. Бу фикрни анчагина авом бўлган ҳар бир адвокат ҳам нон чайнаб турган ҳолда исбот қилиб ташлаши турган гап.

Биз ҳатто ўзларини шу давлатнинг зиёлиларимиз, дейдиган ўз фуқароларимизнинг, аслида ачиниб айтадиган ҳолат ватандошларимизнинг, эл олдига мана бундай олчоқ фикрлар билан чиқишигача қандай етиб келдик. Албатта, бунинг сабаблари кўп. Энг катта сабаблардан бири, мана ўттиз йилдирки, давлат миқёсида ўз ДАВЛАТ ТИЛИМИЗГА беэътиборлик билан қарашимиз бўлди. Яна бир сабаб, айни ўтиш даврида биз алифбомизни ўзгартиришга киришганимиз ва бу жараённи баъзи юқорида мана шу мақолани ёзишга сабаб бўлганлар каби Ватан ва миллатимиз тилини ҳурмат қилмаган, унинг обрўсини тўккан ушу сотқинлар қаторидан жой олса бўладиган раҳбарлар ҳаракатсизликлари натижасида ЎТА чўзиб юборганимиз, кечагина давлат тили бўлган рус тилининг ўз мавқеини курашсиз жон бермаслигини инобатга олмаганимиз, катта авлоднинг кирил алифбода савод чиқарганини ва айнан катта авлоднинг миллий менталитетимиздан келиб чиқиб ёшларга таъсир кучининг катталигини кўздан қочирганимиз, бу ўринда катталарга кўрсатган ҳурматимиз тилимизга ҳурматсизлик бўлганини ажрата олмаганимиз, давлат тармоғида ҳамма норматив ҳужжатларнинг рус тилида мерос қолгани ва шунга ўхшаш кўплаб омилларнинг кучига тўғри баҳо беролмаганимиз бўлди.

Яна катта бир хатомиз шу бўлдики, энг юқори лавозимдаги кишиларга қуйидаги одамларимизнинг лаганбардорона муомаласи ва муносабати қон қонимизга сингиб кетганлиги бўлди. Ўз вақтида тилимиз оғир аҳволга тушиб қоляпти, мустақилликнинг асосий кўринишларидан бири бу миллатнинг, давлатнинг давлат тили нафақат қонунда аслида амалда кўтарилмаса бу тил ўз вазифасини тўлиқ бажара олмайди, деб ўша каттанинг юзига айтолмаганлик бўлди. Мана шу: “катталарнинг” бирон ҳаракатимиз билан ғашига тегиб қўймайлик, деган тушунча бизни тобе ва “катталарни” ҳукмрон поғонасига олиб чиқаверди, буларнинг оқибати, ўз ичимиздан чиққан, қалъани ичидан бузувчиларнинг ҳаракати бугун бизни ҳайрон қолдирмаслиги керакка ўхшайди. Ахир, бизнинг давлат тилини ҳаётга жорий қилишдаги ҳаракатимиз, амалий сиёсатимиз ён атрофдаги қўшни давлатларга қараганда ҳам толенрантроқ муносабатда бўлган эдику. На бозорда, на ташкилотларда бу чет тилли ватандошларимизнинг тил ва чет тилини ишлатишларида“пишагини пишт”демаган эдик. Мана оқибат, улар туз еган жойнинг тузлуғига тупуриш даражасига етиб келди. Уларнинг ўз тили билан айтганда, “бармоғимизни чўзиб турган пайтимизда улар энди бизнинг қўлимизни суғуриб олишмоқчи”.

Бундайлар ҳақида ўз вақтида Ҳиндистоннинг тарихий бир тизимдан бошқа тизимга ўтиш, мустамлакачиликдан қутулиш тажрибасини бошидан кечирган М. Ганди: миллатнинг энг ашаддий душманларидан бири бу колонизаторлар етиштириб чиқарган маҳаллий аҳолидан чиққан зиёлилар, деган эди.

Қаранг, нақадар аллома ҳақлиги аниқ кўриняпти.

Айтиш лозимки, мутахассисларнинг таъкидлашича миллат тушунчасини аниқлашда биринчи ўринда унинг тили инобатга олинади ва айнан мана шу белги асосий омилга айланади. Ҳозирги кунда дунё давлатлари орасида ҳам бу белги ўз кучини йўқотган эмас. Тўғри, давлат тили сифатида, баъзи ҳолларда иккинчи давлат тили сифатида ўз этник тилини эмас бошқа тилни ишлатаётган давлатлар дунёда йўқ эмас. Бундай ҳолатларда ўша давлат ва унинг тарихий ўтмиши жиддий назардан ўтказилса бу ҳолатга чидаш мумкинлигини кўрасиз. Аммо бизнинг чуқур тарихий томиримизни, давлатчилик маданиятимизни назардан қочирмасдан қарасак бизга на бошқа тилни ишлатиш ва на давлат тили сифатида иккинчи тилга ҳеч ҳам эҳтиёжнинг йўқлигини кўрамиз.

Бу ўринда айтишлари мумкин, ҳа ўша Ҳиндистонда ҳам иккинчи давлат тили сифатида инглиз тили ишлатиладику, деб. Ушбу эътирозларга барҳам бериш учун ҳиндларнинг ўз қадимий ёзувининг асрлар давомида сақланиб келаётганлиги ва бу уларнинг ҳар бир сўзни, айниқса ташқаридан кириб келаётган сўзларни ўз тили ва ўз талаффуз қонун қоидаларига сингдириб юборишларини таъкидлаган бўлардим.

Бизда эса айнан мана шу икки омил жиддий оқсоқланади. Биринчидан алифбомизни тарихда жуда тез тез ўзгартириб турганимиз ва (балким шу сабабдир) ташқаридан бирор сўзни олмоқчи бўлсак бу сўзни ўша миллат вакилларидан ҳам “тозароқ” қилиб талаффуз қилишга уринишимиздир. Оддий мисол, боболаримиз Москов дейишган, биз эса тилимизни бурро қилиб “Москва”, деймиз. Ҳатто ўша руслар ҳам бу сўз аслида уларники бўлмаса ҳам биздай чиройли айтолмайди.

Шундай экан, бугунги кунда бир сиқим собиқ тизимдан қолган, ўрисларнинг тили билан айтганда “совоклар”нинг бу чиқишларини унчалик катта фожеа сифатида кўтар кўтар қилмасак ҳам бўлар эди. Аммо, ҳар бир ёмон ишнинг бир яхши томони ҳам бўлиши мумкин, деганларидай, ушбу ҳолатдан унумли фойдаланишимиз, келгусида бундай чиқишлар такрорланмаслик йўлларини кўришимиз зарур эканлиги аниқ бўлиб қоляпти.

Бугунги кундаги ўзбек ДАВЛАТ ТИЛИНИНГ давлатимизда, халқимиз, ёшларимиз орасида, мактаб ва оммавий ахборот воситалари доирасида ва умуман бугуннинг назарида қай даражада эканлигини бир назардан ўтказайлик.

Гапни кўчадан ва пойтахтдан бошлайлик.Кўчада ўн кишидан беш киши ўзбек ва рус тилларини аралаштириб ишлатади. Мана бир манзара: кўчаларимизга ўзбекча ном беришга бердик нега энди қаҳвахона, дорихона, ресторан, ошхона ва маиший хизмат кўрсатиш шаҳобчаларига қўйилган номлар: “Kebbi” “Крепость”, “Перекрёстокь”, “Мillenium”, “Globus”, “Золотыстие выпечки”… “Radisson”, “Вressiria”, “Royal”, “Choco world” “Super bistro”, “Mig bistro”, “Kapriz”, “Lagoste”, “Будильник”, “Urban Toys”… Бу номларнинг ҳаммаси нақ Тошкент шаҳрининг ўртасидалигини, номлар қонун талабига кўра давлат тилида ёзилиши ва керак ҳолларда бошқа тилда берилиши мумкинлигини унутманг.

Шу жойда ачиниб айтгинг келади, сиз қайси шаҳарларда ўзбекча номланган кафе ва бошқа ташкилот ва корхоналарнинг номларини учратдингиз? Бу ҳолатни ёзар эканман, ёшларимиз орасидаги исмларни эслаб кетдим. Бизнинг ёшлар орасида Мадина деган исмни кўп учратиш мумкин. Аммо бирон марта Самарқанд Фарғона, деган исмни учратганмисиз? Йўқ албатта. Биласизми, бизнинг Самарқанд ва Фарғоналар бўлганда Мадина ҳали каттароқ бир қишлоқ ҳам бўлмаганку, дегинг келади.

Кўчаларимиздаги ўн реклама намуналаридан тўққизтасида маълумотлар рус ва бошқа тилларда бериляпти. (кичкинагина савол, бу рекламалар кимга қаратилганлигини реклама берувчилар унутяпти, шекилли). Ўзбек тилида берилаётган ўн реклама намунасидан тўққизтасида имловий хатолар (ўз тилига ҳурматсизлик ҳам шунча бўладими ахир?) бериляпти ва бунга биз эътибор бермай ҳам қўйганмиз.

Тил тўғрисидаги қонуннинг бузилишини ҳокимиятлар (айниқса Тошкент ҳокимияти) бошлаб беради. Ташкилотларга берилаётган номлардан бошланиб фирма ва кафечаларнинг номлари ва уларнинг рекламалари “ғужала тилда берилади”, десак камлик қилади, улар ғаламислик шаклларда берилади ва берилиб келинмоқда.

Реклама тўғрисидаги қонун ҳам тил қонунига боғлиқ бўлганидан у ҳам Конституциянинг сайловлар тўғрисидаги бандига ўхшаб саноқсиз равишда ўзгартилиб борилди. Шунинг учун бу қонуннинг ҳам талаблари бажарилмайди, одамларнинг сайловларга ишонмай қўйганларидай, рекламаларга ҳам ишонмай қўйиши юзага келди. Аммо, рекламанинг психологик таъсирини унутмаслик керак.

Реклама берувчилар хоҳлаган тилларида ўз рекламасини берсин, аммо қонун талабига биноан бу рекламанинг ДАВЛАТ ТИЛИДА ҳам беришлари шартлигини унутмасинлар. Бу ўринда харажатни тежаш устунлик қилмоқда.

Айрим тадбиркорларимизнинг тилларинику ҳакка чўқисин. Улар чиқараётган маҳсулотларнинг нима ва қандай ишлатилиш қоидаларининг (одатда уларнинг 80 ва 90 % русча берилади) ўзбекчасини ўқиб ўзбеклигингга ачиниб кетасан.

Ташқаридан киритилаётган материалларнинг ҳаммасига ўзбекча ёрлиқ ва қўлланмалар бўлиши керак, аммо улар йўқ. Қўшма корхоналар материаллари ҳам шу аҳволда. Узоққа бормайлик ва мени мисоллар келтирмабсиз, деб айблашмасин. Бизда чиқарилаётган машиналарнинг ўзбекча қўлланмаларини ҳалигача бир неча янги машина олган бўлишимга қарамасдан ҳалигача кўрган эмасман. Хитой билан ишлаб чиқарилаётган электрҳисоблагичларга қўлланма талаб қилиб ҳам ололмадим ва улар “ўзбекчаси йўқ, ҳали тайёрланмаган”, деган безбетликдан нари ўтишмади.

Одатий ҳол, кўпинча биз маҳсулотларнинг қиммат-арзонлигини, сифатини суриштирмай харид қиламиз. Нари борса моддий зарар кўрамиз. Аммо пойтахтимизнинг ҳар қадамида кўзингиз тушадиган ажнабий атамалар фарзандларимизнинг руҳига чаласаводликни сингдиришини унутамиз, бу билан мактаблардаги чаласаводлиликка ҳисса қўшяпмиз, миллат маънавиятига зарар етказяпмиз. Давлат тилимизнинг мавқеини туширяпмиз, беписандлик, ҳурматсизлик пайдо қиляпмиз. Давлат тилимизнинг мавқеи тушиб кетяпти, деб чорак асрдан бери бонг урамиз. Телевидение ва радиоларда кўрсатув, эшиттиришлар берамиз. Бир телекўрсатувда мен 1 синф Алифбе китобида 16 хато борлигини айтиб уни ёзган муаллиф билан ота гўри қозихонагача борган эдим. Бу кураш ва талашларда натижанинг йўқлиги бошқа жойда эканлигини тушунишни хоҳламаймиз. Ҳа, натижаси йўқ.

Ҳолатнинг ўзгариш йўналишида бир неча муаммолар кўндаланг. Биринчиси, “Давлат тили ҳақидаги” қонунимиз мукаммал эмас. (Буни кимлардир атайлаб шундай қилишди). Демак, зудлик билан бу қонунни ҳаётий, талаб даражасига кўтариб қайтадан қабул қилишимиз ШАРТ. Иккинчидан, қонуннинг ижроси атайлаб сусткашликка солинди, чунки, бу қонунни бузганлар учун қонунда чора назарда тутилмагани бўлди. Кўряпсизми, ҳар қандай қонун масалани кўтаради, ҳал қилади ва албатта бузилса “мана бундай чора кўрилсин” деган таъкидга эга бўлади. Тилимиз тўғрисидаги қонунда айнан мана шу жазо банди атайлаб қабул қилинмади. Айни ҳолат қонунчилик назариясининг бузилиши бўлишига қарамасдан шундайича қабул қилинди.

Масалан, Давлат тили ҳақидаги Қонуннинг 1995 йил 21 декабрдаги янги таҳрири 20-моддасида “Лавҳалар, эълонлар, нархномалар ва бошқа кўргазмали ҳамда оғзаки ахборот матнлар ДАВЛАТ ТИЛИДА расмийлаштирилади ва эълон қилинади ҳамда бошқа тилларда таржимаси берилиши мумкин.” Эътибор беринг асосий матн Давлат тилида ва керак ҳоллардагина бошқа тилда унинг таржимаси берилиши мумкин дейилган. 1998 йилда 25 декабрдаги Реклама тўғрисидаги Қонуннинг “Рекламанинг тили”, яъни 5-моддасида эса “Ўзбекистон Республикаси ҳудудида реклама Ўзбекистон Республикасининг ДАВЛАТ ТИЛИДА ёки реклама берувчининг хоҳишига кўра бошқа тилларда тарқатилади.” Солиштиринг, “реклама берувчининг хоҳишига кўра бошқа тилларда тарқатилади”, дейилган. Қонуннинг ўзгартирилишида кимлардир манфаатдор бўлиб улар энди бир бирини инкор қиладиган моддалардан иборат. Бу ўринда Ўзбекистон ва ўзбек халқининг манфаатини кўзлаб, хулоса чиқаришни мен Ўзбекистон Конституцион суди ва Адлия вазирлигига тавсия қилган бўлардим.

Ҳолат мана шундай экан, Ўзбекистоннинг жонкуярлари қолган бўлса рўй рост оёққа туриш пайти келди, демоқчиман. Марҳамат, азизлар, ўз сўзингизни бугун айтмасангиз юқорида тилга олинган “ташаббускорлардан” ҳам даҳшатлироқлари, заҳарлироқлари чиқиши тайин. Мана, “…Ё ҳаёт ё мамот…” пайти мана шу бўлади. Бу рўйхатдагиларнинг ҳар бири тўғрисида халқимиз кенг маълумотлар бериши мумкин. Уларнинг кўпчилиги кўплаб атоқли олимларнинг руҳларини чирқиратибди, маданият ва санъат ходимларининг руҳларини чирқиратибди. Биргина Карим Зокировни айтадиган бўлсак, бу инсон руҳи ҳам қабрида бир ағдарилиб тушган бўлса керак. Аттанг, ачинарли ҳол бўлибди!!!

Миллат ўз тилини йўқотса унинг миллат сифатида йўқолиш муддати аниқланиб қолади. Шундоқ ҳам ўзбек тили бошқа тиллар қаторида бугунги кунда йўқолиш хавфидаги тиллар қаторидан жой олиб турибди.

Бутун дунёда миллий давлатчилик масаласи, ДАВЛАТ ТИЛИ МАСАЛАСИ жиддий тус олаётган бир пайтда мана бу юз берган номардликни кечириб бўлмайди. Азизлар! Ҳар биримиз буларнинг эшигига, дарвозасига: “Бу ерда яшаётган шахс Ўзбекистон Давлат тили манфаатига путур етказяпти, ўзбек тилининг душмани”, деб ёзишга тайёр бўлайлик.

М.Йўлдошев,

Психология фанлари доктори

 http://uza.uz/oz/society/tilga-khiyenat-elga-khiyenat-05-05-2019