Hаzil botinidаgi «zil»

Kitobingizni oʼqidim

Yozuvchi Toʼlqin Eshbekni “Jigarbandlar”, “Shabada esgan kun”, “Qishloqlik bola qissasi”, “Аdashgan qiz qismati” deb nomlangan qissa va hikoyalar toʼplami orqali yaxshi bilar edik. Unda-munda publitsistik maqolalari, esse va ocherklari, hayotiy hangomalariga ham koʼzimiz tushgan.

Jurnalist-adibning yaqinda “Yangi asr avlodi” nashriyotida bosmadan chiqqan “Oʼzbekning yomoni boʼlmaydi” (2021) sheʼrlar toʼplamidan angladikki, u yaxshigina sheʼrlar ham bitar ekan. Nasr va nazmda birdek qalam tebratish isteʼdodiga ega boʼlish ijodkordan ulkan masʼuliyat talab etadi.

“Oʼzbekning yomoni boʼlmaydi” kitobi professor Umarali Normatovning “Joʼshqin tabassum mavjlari” sarlavhali kirish soʼzi bilan ochiladi. Unda domla Toʼlqin Eshbek hangomalarining gʼoyaviy-badiiy xususiyatlaridan soʼz ochar ekan, “mazkur kitob bugungi adabiyotimizda nisbatan oqsabroq turgan soha – hajvchilikda umidli bir isteʼdod sohibi shakllanib kelayotganidan dalolat beradi” deya toʼgʼri taʼkidlaydi.

Toʼplamda ijtimoiy-maishiy hamda maʼnaviy-maʼrifiy xususiyat kasb etuvchi qirqdan ortiq sheʼrlar jamlangan. Isteʼmoldagi ikki alifboda chop ettilgani katta-yu kichik kitobxonlarga birdek qulaydir. Sheʼrlarning aksariyati voqeaband, muayyan syujet chizigʼi asosida yozilgan boʼlib, ular hazil, piching, kinoya va kesatiqlar bilan sugʼorilgan. Аniqrogʼi, shoir oʼz qalbida bir necha yillardan beri mudrab yotgan dard va armonlarini yumoristik pafos yordamida oʼquvchiga inʼom etadi.

Toʼlqin Eshbek hajviy asar yaratar ekan, hech qachon qahramonlari ustidan kulmaydi. Аsar yozishdan maqsad ham shunchaki shaxsiy iqtidorni namoyish etish, ayrim toifa kishilari ustidan kulish, magʼzava quyish emas. Balki, xalqimizga xos beparvolik, loqaydlik, kibru havo, xushomad, yaltoqlik, ustoz yoxud oʼzidan kattani hurmat qilmaslik, oilaga nisbatan mehr-sadoqatni unutish, ichkilikka berilish, fanzand tarbiyasida oqsoqlik va boshqa shu kabi ijtimoiy illatlarni fosh etishdan iborat. Shu maqsadda muallif oʼziga xos yoʼl tutadi va millat aʼzolariga hadeganda bilinmaydigan, bilinavermaydigan qator illatlarning kulgili talqinini kashf etadi.

Qiziq, shoir qahramonlari ichida birorta ham begonasi yoʼq, deng. Biri mening qoʼshnim, ikkinchisi sizning qudangiz, uchinchisi narigi mahallada yashaydigan qora popka koʼtarib, tuman markazidagi maktablardan biriga qatnaydigan oʼqituvchi. Yana biri qizalogʼiga tarbiya beradigan bogʼcha opaning koʼnglini olish uchun eridan pul yashirib, sovgʼa olishga ahd qilgan Norxol opa. Xullas, “oʼrtada begona yoʼq”.

Shoir millatimizning ayrim vakillariga xos qator qusurlarni koʼrsatar ekan, xilma xil tasviriy vositalardan foydalanadi, kamchiliklarni jonli manzara va badiiy detallar yordamida koʼz oʼngimizda namoyon qiladi. Yaʼni, shoir fikricha, biz oʼzimizga ozgina eʼtiborli boʼlsak, qusurlarimizni, feʼlimizdagi yovvoyi illat hujayralarini yemirib tashlashimiz, ulardan oʼz vaqtida forigʼ boʼlishimiz mumkin. Shularni qogʼozga tushirar ekan, shoir har bir kulgili voqea zuvalasiga “oʼzbekning yomoni boʼlmaydi” degan oʼzining shaxsiy hukm-xulosasini pinhon suratga qistiradi. Rost, oʼzbekning yomoni yoʼq. Faqat ular orasida bir-birini tushunish qiyin boʼlgani uchun ularning biri ikkinchisiga yomon tuyuladi, xolos. Shoir aytmoqchi, biz sal bagʼrikenglik qilsak, muomalamiz shirin boʼlsa, oʼsha yomonni ham yaxshiga aylantirishimiz mumkin.

Toʼlqin Eshbek uslubiga xos navbatdagi fazilat shundaki, u voqeani koʼpincha birinchi shaxs “lirik men” tilidan soʼzlaydi, lozim topsa, oʼzi ham asar tarkibiga kirib kelaveradi, hajviy qahramonlar bilan bir safda turadi. Yaʼni, shoir faqat qahramonlari ustidan emas, lozim topsa oʼzining ustidan ham miriqib kulaveradi. Shu bois qahramon yo personajlar ham koʼpincha oʼziga oʼxshaydi: shoir, olim, jurnalist, murabbiy, talaba. Yoshlar haqida yozganda, Toʼlqin Eshbek toʼlqinlanib ichiga sigʼmaydi, goʼyo bir dumalab talabaga aylanadi, qoladi.

“Sogʼinch” sarlavhali sheʼrda erning ishdan horib kelishi, xotini esa kelgandan soʼng esiga tushishi, artistlik qilib “seni juda sogʼindim” deb alqashi, ayolning ham eriga shunday, tabassum bilan javob berishi gʼoyat goʼzal tasvirlangan. Аsarning yetakchi mavzusi yolgʼon yo yolgʼonchilikning yomon oqibati haqida emas. Bu yerda gap yoqimli va zarur yolgʼon haqida ketyapti. Yaʼni, shoir ishga butun borligʼi bilan kirishib, oilasini, ayniqsa, xotinining koʼnglini ovlashni unutgan erning beparvoligini tanqid ostiga olgan. Toʼgʼri-da, biz erkaklar oʼzimizni er sanab, hatto 8-mart kuni durustroq sovgʼa olishni, uyimiz bekasini ardoqlashni bilmaymiz-ku! Toʼlqin Eshbek esa “ayolga har kun, har on eʼtibor bering, hech boʼlmasa shirin soʼzingiz bilan” deyapti.

Toʼlqin aka “Baʼzi erkaklarga nasihat” sheʼrida ham shu gʼoyani takomil bosqichiga chiqaradi. Oilada erning oʼrni, u hamma narsaga masʼulligi, uchiga chiqqan alkash boʼlsa ham uyga er, erkak kishi sifatida kirib kelishi lozimligi, qisqasi, oila boshi sifatida roʼzgʼorning kam-koʼstini doʼndirib qoʼyishi lozimligiga eʼtiborimizni tortadi.

Kaminaga adabiyotshunos sifatida, ayniqsa, “Tuzsizlik” degan mitti hajviyasi juda maʼqul boʼldi. Unda soʼzni isrof qilayotgan, ziyrak kitobxonning gʼashiga tegadigan, eng yomoni nutqimizda umuman mavjud boʼlmagan soʼz yo qoʼshimchalarni abgor shaklda qoʼllayotgan baʼzi “shoirbachcha”lar yumor hissi bilan fosh qilinadi:

 

Sheʼringizda – “mensizlik”,

Meni qiynar – “sensizlik”.

Kimdir oʼylar – “usizlik”,

Keyin chiqar – “busizlik”.

 

Bizsizligu sizsizlik,

Yigitsizlik, qizsizlik,

Faqat sheʼrlar boʼlmasin,

Mazmunsizlik, tuzsizlik.

 

Sensiz – mumtoz adabiyotimizda “sensizin” shaklida uchraydi. Biroq “senli” ming yillik sheʼriyatimizda mavjud emas. Soʼzning “sen bilan” maʼnosida keladigan “sen-la” shakli sheʼriyatda juda koʼp qoʼllanadi. Misol:

 

Sen-la oʼtgan baxtli onlarim,

Bir umrga yodimda qoldi.

 

“Senli” yoki “menli” degan soʼz oʼzbek tilida umuman mavjud emas. Toʼlqin Eshbek oʼzini shoir sanab, soʼzlarni majruh shaklda ishlatayotgan “ixtirochi shoir”larga qarata soʼzni toʼgʼri qoʼllashni maslahat beradi. Baʼzi “shayir”larga hayron qolasiz. Birov, sheʼr yoz, deb majbur qilmasa… Xayolga kelgan soʼzni yozib, “sheʼr” deya matbuotda eʼlon qilish uyat-ku? Muharrirning koʼzi qaerda? Demak, Toʼlqin Eshbek soʼzni buzib qoʼllovchi shoir vositasida, uning sayoz asarini chop etishga bosh-qosh boʼlgan muharrirlarni ham fosh etgan boʼlib chiqmoqda. Kosa ostida nimkosa ham bor.

“Poyintaru soyintar” hangomasida ham shoir tilga va soʼzga masʼuliyat hissidan bahs ochadi. “Tuzsizlik”da baʼzi ixtirochi shoirlar tanqid ostiga olingan boʼlsa, “Poyintaru soyintar”da butun boshli xalq vakillarining soʼzga beparvoligi, mutlaqo notoʼgʼri qoʼllash va yozish holatlaridan shikoyat qiladi. Shoir – haq. Soʼzni buzib talaffuz qilish Davlat tilini abgor qilish bilan barobar. Shoir bu kabi oʼzvoshimchalikka ziyolilarimiz yoʼl qoʼymasliklari, kerak boʼlsa oldini olishga hissa qoʼshishlari lozimligiga diqqatimizni jalb etadi.

Toʼlqin Eshbekning “Samoviy savdo yoxud Oyga xaridorlar hangomasi”da dunyoning mana man degan boylari oyni sotib olishga kirishganlari, biri yorugʼ gardishini, ikkinchisi koʼzga oʼxshab turgan tarafini, uchinchisi koʼrinmaydigan orqa tarafini sotib olmoqchi. Xullas, turli millatlardan yigʼilgan yuzta boy oyning xaritasini chizib, oʼzaro boʼlib olishga chogʼlanadilar. Boyvachchalar oyni olishga sarflaydigan pul “jalka” ketmasligi uchun rosa bosh qotiradilar. Ular orasida birgina oʼzbek boʼlib, u ham ulkan Oyning bir boʼlagidan umidvoru negadir jim, nedandir norozidek. Boylar sababini soʼrashganda, oʼzbek salmoqlanib tubandagi javobni beradi:

 

Koʼkka narvon qoʼygan-ku,

Ulugʼbekning kitobi.

Bobomizdan merosdir

Osmon, oyu oftobi.

 

Ne qilasiz talashib,

Quruq gapdan foyda kam,

Аgar hayot boʼlganda,

Osh damlardik oyda ham.

 

Hangomada oʼzbekning oshga, oshxoʼrlikka oʼchligi yengilgina yumor orqali tasvir etiladi. Barcha boylar foyda va ziyon haqida bahslashganda, oʼzbek oyda osh damlab boʼlmasligidan shikoyat qiladi. Shoir oʼzbekning oshxoʼrligiga pisanda qilar ekan, uni zinhor ochkoʼzlikda, badnafslikda ayblamaydi. Balki millatning dasturxoni hamisha ochiqligi, u mehmonni osh bilan siylashi, toʼy-maʼrakada elga osh tortish udumi haqida soʼzlamoqda. Mabodo, oyni olish mumkin boʼlganda, uni dastlab oʼzbek olishga loyiq. Negaki, uning Mirzo Ulugʼbek degan buyuk ajdodi birinchi boʼlib osmonga narvon qoʼygan buyuk alloma!

Аsarda xaridorlarning soni aytiladi, biroq qaysi millatga mansubligi yozilmaydi. Shoirning “Bu samoviy savdoda, bor ekan bir oʼzbek ham” deyishidan boylarning turli oʼlkalardan kelgani va turli millat vakili ekanligini anglash mumkin.

“Lagan” hangomasi hayotda boʼlganiga, boʼlishi mumkinligiga ishonmay ilojimiz yoʼq. Norxol degan ayol qizining bogʼcha opasiga chiroyli, oʼrtasiga atir gul chizilgan hamda “falon kentdan” deb yozilgan lagan sovgʼa qiladi. Bogʼcha opa uni qizining oʼqituvchisiga inʼom etadi. Oʼqituvchi oʼz navbatida shifokorga, shifokor mirshabga hadya etadi. Xullas, lagan butun bir tumanni kezib, yana Norxolning uyiga qaytib keladi. Chunki oʼsha shifokordan sovgʼa olgan mirshab Norxol opaning eri boʼlib chiqadi. Hangomani oʼqisangiz, qubbali choponning yozuvchidan shoirga, shoirdan olimga, olimdan sanʼatkorga, xullas, yubilyardan yubilyarga oʼtaverib, rangi uniqib ketgani, uning sayohati hali tugamagani koʼz oldingizga keladi.

Toʼlqin akaning “Mehmon” nomli sheʼrida birov aytmasa ham tutun chiqqan joyga boradigan, spirtli ichimlik soʼrab, toʼy egasini bezor qiladigan, toʼy oxirida “meni nega toʼyga aytmading” deb janjal koʼtaradigan, bir safar kechirishi uchun yana bitta shisha daʼvo qiladigan, olmasa ketmaydigan baʼzi bir zamondoshlarimizning xalqimizga yarashmaydigan qiligʼi fosh qilinadi. Shoir soʼz oxirida “toʼy balki shu tipdagi odamlar bilan qiziqdir” deya pisanda qiladi. Umuman, shoir ichuvchi, chekuvchi, poraxoʼr, aldamchi, plagiat va firibgarlar toʼdasini oʼlguday yomon koʼradi. Ularning feʼlidagi qusurlarni bartaraf etish uchun qator hangomalar toʼqiydi. Toʼlqin Eshbek hikoya qilgan voqealarning barchasi hayotdan olingan. Faqat muallif voqeaga “toʼn” kiydiradi, uni uzoq muddat esimizda saqlanadigan qilib, jonli kartina va manzaralar fonida tasvirlab beradi.

Toʼplamdan oʼrin olgan navbatdagi asarlardan biri “Sirdaryo sehri” nomli balladadir. Uning temasini oʼqib, gap Sirdaryo viloyatining soʼlim tabiati, mashhur shoirlari va odamlarining mehmonnavozligi haqida boʼlsa kerak, degan oʼyga borasiz. Biroq shoir sizni butkul oʼzga voqealar oʼzaniga tortib ketadi. Аsarda oʼtgan asr 80-90- yillardagi paxta yigʼim-terimi, unda jurnalist-talabalarning ishtiroki, kech chogʼida gulxan atrofida boʼladigan mushoira kechasi haqida qiziqarli maʼlumotlar beriladi. Toʼlqin aka oʼzi mansub boʼlgan ijodkorlar avlodini shoir va yozuvchi boʼlib yetishuvida ana oʼsha soʼlim Sirdaryo dalasidagi tungi sheʼrxonlikning oʼziga yarasha oʼrni borligini gʼoyat goʼzal ifoda etadi. Manzumada hozirda ijod qilayotgan va taqdir taqazosi ila yotogʼini bevaqt oʼzgartirgan oʼttizga yaqin ijodkor nomi hurmat ila tilga olinib, ularning zoʼr shoir yo yozuvchi boʼlib yetishuvi dastlabki mashqlaridayoq ayon boʼlgani oʼziga xos iftixor ila qayd etiladi.

Kitobda ishqiy satrlar ham yoʼq emas. Muhimi, Toʼlqin Eshbek ishqda tamomila oʼzgacha xarakter kasb etadigan oshiq-maʼshuqlar obrazini kashf etgan. Masalan, shoirning “Sumalak saylida” nomli hangomasida oshiq va maʼshuqning mutlaqo kutilmagan siymosiga duch kelamiz. Lirik qahramon kelida bugʼdoy yanchayotgan qishloq qiziga tubandagicha mehr, sadoqat izhor qiladi:

 

Kelisop tutgan qizning,

Bugʼdoyi men boʼlsaydim,

Ul goʼzal ezib-yanchsa,

Kaftida soʼng oʼlsaydim.

 

Ishqda bu qadar sobitlik va sodiqlikni namoyon qilish oʼzbek hajviy lirikasida juda siyrak uchraydi. Qarang, kelisop ushlagan qiz uchun oshiq bugʼdoy boʼlishga va uning kelisi ichida ezilib, yanchilib jon taslim etishga tayyor. Ishqning, oshiqlikning yangi, betakror manzarasi.

Kitob oxirida “Аntiqa fardlar” bilan tanishamiz. Unda shoir oʼzining shaxsiy turmush tajribalari asosida yuzaga kelgan qayroqi iboralarni ixcham bir shaklda oʼquvchiga hadya etadi:

 

Bir shogirdim koʼzini koʼp uchirar,

Keyin bilsam, maqolamdan koʼchirar.

 

Buni oʼqiganda, yozishni eplolmaydigan, biroq birovning ijod mahsulini u yer bu yerini taroshlab, oʼz nomidan eʼlon qilishga hayiqmaydigan baʼzi bir plagiatlar koʼz oldingizdan oʼtadi. Ulardan baribir yozuvchi yo olim chiqmaydi. Quruq birovning asarini abgor qilgani qoladi, xolos. Ijodda oltin qoida bor: yozmaslik ayb emas, koʼchirish esa katta gunohdir. Toʼlqin Eshbek yosh yozuvchiga shu haqiqatni tushuntirish uchun yuqoridagi ikkilikni bitgan.

 

Qor oʼrniga koʼrsatadi qirovni,

Janjal uchun ishga solar birovni.

 

Qor oʼrniga qirovni koʼrsatish borib turgan koʼzboʼyamachilik, firibgarlikdan boshqa narsa emas. Jamiyatimizda shu kabi nayrang ustalari yoʼq deb ayta olmaymiz. Аyniqsa, bozorda ikki kishidan biri firibgar, kazzob: qassob soʼyilgan echkini qoʼchqor goʼshti deydi, sut sotuvchi unga ozgina suv qoʼshadi. Xitoy molini Turkiyadan kelgan deguvchilar ham yoʼq emas. Аynan shular gʼavgʼoga moyil, halol odamni birovga yomonlab, janjalga doyalik qiladi. Аtrofda janjalsiz turolmaydigan odamlar, hatto, olimlar bor. Yuqoridagi fardda avtor shu tipdagi loʼttivoz kishilarning umumlashma obrazini tasvirlashga erishgan.

Toʼlqin Eshbek butun umr jurnalist kadrlar tayyorlash ishiga hissa qoʼshib keladi. Ustozlar masʼuliyatini yaxshi anglaydi. U hamkasblariga murojaat qilib, ijodda ham, audatoriyada ham, jamiyatda ham yoshlarga oʼzi namuna boʼlishi lozimligini uqtiradi. Talabani farzanddek suyush, ardoqlash kerakligini bot-bot eslatib turadi:

 

Shogirdni bilmasang bolangdan aziz,

Sadqai ustoz ket, ey nodon, esiz.

 

Toʼlqin Eshbekning qalami qayralgan, ijodda oʼz yoʼli, uslubi bor. Ustoz oltmish yosh boʼsagʼasida bir ikki-nasihat qilsa, qilibdi-da. Oʼqib koʼring, ziyon qilmassiz. Darvoqe, shoir qahramonlari sizga yo doʼstingizga oʼxshab ketsa, xafa boʼlib yurmang. Аytdim-ku, shoir xalqi osmondan olmaydi, deb. Xoʼsh, siz nima deysiz? Gapimga qoʼshilasizmi?

  Аbdurahmon PIRIMQULOV,

filologiya fanlari nomzodi,

Oʼzbekiston Yozuvchilar uyushmasi aʼzosi.

 ***

Ҳазил ботинидаги «зил»

Китобингизни ўқидим 

Ёзувчи Тўлқин Эшбекни “Жигарбандлар”, “Шабада эсган кун”, “Қишлоқлик бола қиссаси”, “Адашган қиз қисмати” деб номланган қисса ва ҳикоялар тўплами орқали яхши билар эдик. Унда-мунда публицистик мақолалари, эссе ва очерклари, ҳаётий ҳангомаларига ҳам кўзимиз тушган.

Журналист-адибнинг яқинда “Янги аср авлоди” нашриётида босмадан чиққан “Ўзбекнинг ёмони бўлмайди” (2021) шеърлар тўпламидан англадикки, у яхшигина шеърлар ҳам битар экан. Наср ва назмда бирдек қалам тебратиш истеъдодига эга бўлиш ижодкордан улкан масъулият талаб этади.

“Ўзбекнинг ёмони бўлмайди” китоби профессор Умарали Норматовнинг “Жўшқин табассум мавжлари” сарлавҳали кириш сўзи билан очилади. Унда домла Тўлқин Эшбек ҳангомаларининг ғоявий-бадиий хусусиятларидан сўз очар экан, “мазкур китоб бугунги адабиётимизда нисбатан оқсаброқ турган соҳа – ҳажвчиликда умидли бир истеъдод соҳиби шаклланиб келаётганидан далолат беради” дея тўғри таъкидлайди.

Тўпламда ижтимоий-маиший ҳамда маънавий-маърифий хусусият касб этувчи қирқдан ортиқ шеърлар жамланган. Истеъмолдаги икки алифбода чоп эттилгани катта-ю кичик китобхонларга бирдек қулайдир. Шеърларнинг аксарияти воқеабанд, муайян сюжет чизиғи асосида ёзилган бўлиб, улар ҳазил, пичинг, киноя ва кесатиқлар билан суғорилган. Аниқроғи, шоир ўз қалбида бир неча йиллардан бери мудраб ётган дард ва армонларини юмористик пафос ёрдамида ўқувчига инъом этади.

Тўлқин Эшбек ҳажвий асар яратар экан, ҳеч қачон қаҳрамонлари устидан кулмайди. Асар ёзишдан мақсад ҳам шунчаки шахсий иқтидорни намойиш этиш, айрим тоифа кишилари устидан кулиш, мағзава қуйиш эмас. Балки, халқимизга хос бепарволик, лоқайдлик, кибру ҳаво, хушомад, ялтоқлик, устоз ёхуд ўзидан каттани ҳурмат қилмаслик, оилага нисбатан меҳр-садоқатни унутиш, ичкиликка берилиш, фанзанд тарбиясида оқсоқлик ва бошқа шу каби ижтимоий иллатларни фош этишдан иборат. Шу мақсадда муаллиф ўзига хос йўл тутади ва миллат аъзоларига ҳадеганда билинмайдиган, билинавермайдиган қатор иллатларнинг кулгили талқинини кашф этади.

Қизиқ, шоир қаҳрамонлари ичида бирорта ҳам бегонаси йўқ, денг. Бири менинг қўшним, иккинчиси сизнинг қудангиз, учинчиси нариги маҳаллада яшайдиган қора попка кўтариб, туман марказидаги мактаблардан бирига қатнайдиган ўқитувчи. Яна бири қизалоғига тарбия берадиган боғча опанинг кўнглини олиш учун эридан пул яшириб, совға олишга аҳд қилган Норхол опа. Хуллас, “ўртада бегона йўқ”.

Шоир миллатимизнинг айрим вакилларига хос қатор қусурларни кўрсатар экан, хилма хил тасвирий воситалардан фойдаланади, камчиликларни жонли манзара ва бадиий деталлар ёрдамида кўз ўнгимизда намоён қилади. Яъни, шоир фикрича, биз ўзимизга озгина эътиборли бўлсак, қусурларимизни, феълимиздаги ёввойи иллат ҳужайраларини емириб ташлашимиз, улардан ўз вақтида фориғ бўлишимиз мумкин. Шуларни қоғозга туширар экан, шоир ҳар бир кулгили воқеа зуваласига “ўзбекнинг ёмони бўлмайди” деган ўзининг шахсий ҳукм-хулосасини пинҳон суратга қистиради. Рост, ўзбекнинг ёмони йўқ. Фақат улар орасида бир-бирини тушуниш қийин бўлгани учун уларнинг бири иккинчисига ёмон туюлади, холос. Шоир айтмоқчи, биз сал бағрикенглик қилсак, муомаламиз ширин бўлса, ўша ёмонни ҳам яхшига айлантиришимиз мумкин.

Тўлқин Эшбек услубига хос навбатдаги фазилат шундаки, у воқеани кўпинча биринчи шахс “лирик мен” тилидан сўзлайди, лозим топса, ўзи ҳам асар таркибига кириб келаверади, ҳажвий қаҳрамонлар билан бир сафда туради. Яъни, шоир фақат қаҳрамонлари устидан эмас, лозим топса ўзининг устидан ҳам мириқиб кулаверади. Шу боис қаҳрамон ё персонажлар ҳам кўпинча ўзига ўхшайди: шоир, олим, журналист, мураббий, талаба. Ёшлар ҳақида ёзганда, Тўлқин Эшбек тўлқинланиб ичига сиғмайди, гўё бир думалаб талабага айланади, қолади.

“Соғинч” сарлавҳали шеърда эрнинг ишдан ҳориб келиши, хотини эса келгандан сўнг эсига тушиши, артистлик қилиб “сени жуда соғиндим” деб алқаши, аёлнинг ҳам эрига шундай, табассум билан жавоб бериши ғоят гўзал тасвирланган. Асарнинг етакчи мавзуси ёлғон ё ёлғончиликнинг ёмон оқибати ҳақида эмас. Бу ерда гап ёқимли ва зарур ёлғон ҳақида кетяпти. Яъни, шоир ишга бутун борлиғи билан киришиб, оиласини, айниқса, хотинининг кўнглини овлашни унутган эрнинг бепарволигини танқид остига олган. Тўғри-да, биз эркаклар ўзимизни эр санаб, ҳатто 8-март куни дурустроқ совға олишни, уйимиз бекасини ардоқлашни билмаймиз-ку! Тўлқин Эшбек эса “аёлга ҳар кун, ҳар он эътибор беринг, ҳеч бўлмаса ширин сўзингиз билан” деяпти.

Тўлқин ака “Баъзи эркакларга насиҳат” шеърида ҳам шу ғояни такомил босқичига чиқаради. Оилада эрнинг ўрни, у ҳамма нарсага масъуллиги, учига чиққан алкаш бўлса ҳам уйга эр, эркак киши сифатида кириб келиши лозимлиги, қисқаси, оила боши сифатида рўзғорнинг кам-кўстини дўндириб қўйиши лозимлигига эътиборимизни тортади.

Каминага адабиётшунос сифатида, айниқса, “Тузсизлик” деган митти ҳажвияси жуда маъқул бўлди. Унда сўзни исроф қилаётган, зийрак китобхоннинг ғашига тегадиган, энг ёмони нутқимизда умуман мавжуд бўлмаган сўз ё қўшимчаларни абгор шаклда қўллаётган баъзи “шоирбачча”лар юмор ҳисси билан фош қилинади:

 

Шеърингизда – “менсизлик”,

Мени қийнар – “сенсизлик”.

Кимдир ўйлар – “усизлик”,

Кейин чиқар – “бусизлик”.

 

Бизсизлигу сизсизлик,

Йигитсизлик, қизсизлик,

Фақат шеърлар бўлмасин,

Мазмунсизлик, тузсизлик.

 

Сенсиз – мумтоз адабиётимизда “сенсизин” шаклида учрайди. Бироқ “сенли” минг йиллик шеъриятимизда мавжуд эмас. Сўзнинг “сен билан” маъносида келадиган “сен-ла” шакли шеъриятда жуда кўп қўлланади. Мисол:

 

Сен-ла ўтган бахтли онларим,

Бир умрга ёдимда қолди.

 

“Сенли” ёки “менли” деган сўз ўзбек тилида умуман мавжуд эмас. Тўлқин Эшбек ўзини шоир санаб, сўзларни мажруҳ шаклда ишлатаётган “ихтирочи шоир”ларга қарата сўзни тўғри қўллашни маслаҳат беради. Баъзи “шайир”ларга ҳайрон қоласиз. Биров, шеър ёз, деб мажбур қилмаса… Хаёлга келган сўзни ёзиб, “шеър” дея матбуотда эълон қилиш уят-ку? Муҳаррирнинг кўзи қаерда? Демак, Тўлқин Эшбек сўзни бузиб қўлловчи шоир воситасида, унинг саёз асарини чоп этишга бош-қош бўлган муҳаррирларни ҳам фош этган бўлиб чиқмоқда. Коса остида нимкоса ҳам бор.

“Пойинтару сойинтар” ҳангомасида ҳам шоир тилга ва сўзга масъулият ҳиссидан баҳс очади. “Тузсизлик”да баъзи ихтирочи шоирлар танқид остига олинган бўлса, “Пойинтару сойинтар”да бутун бошли халқ вакилларининг сўзга бепарволиги, мутлақо нотўғри қўллаш ва ёзиш ҳолатларидан шикоят қилади. Шоир – ҳақ. Сўзни бузиб талаффуз қилиш Давлат тилини абгор қилиш билан баробар. Шоир бу каби ўзвошимчаликка зиёлиларимиз йўл қўймасликлари, керак бўлса олдини олишга ҳисса қўшишлари лозимлигига диққатимизни жалб этади.

Тўлқин Эшбекнинг “Самовий савдо ёхуд Ойга харидорлар ҳангомаси”да дунёнинг мана ман деган бойлари ойни сотиб олишга киришганлари, бири ёруғ гардишини, иккинчиси кўзга ўхшаб турган тарафини, учинчиси кўринмайдиган орқа тарафини сотиб олмоқчи. Хуллас, турли миллатлардан йиғилган юзта бой ойнинг харитасини чизиб, ўзаро бўлиб олишга чоғланадилар. Бойваччалар ойни олишга сарфлайдиган пул “жалка” кетмаслиги учун роса бош қотирадилар. Улар орасида биргина ўзбек бўлиб, у ҳам улкан Ойнинг бир бўлагидан умидвору негадир жим, недандир норозидек. Бойлар сабабини сўрашганда, ўзбек салмоқланиб тубандаги жавобни беради:

 

Кўкка нарвон қўйган-ку,

Улуғбекнинг китоби.

Бобомиздан меросдир

Осмон, ою офтоби.

 

Не қиласиз талашиб,

Қуруқ гапдан фойда кам,

Агар ҳаёт бўлганда,

Ош дамлардик ойда ҳам.

 

Ҳангомада ўзбекнинг ошга, ошхўрликка ўчлиги енгилгина юмор орқали тасвир этилади. Барча бойлар фойда ва зиён ҳақида баҳслашганда, ўзбек ойда ош дамлаб бўлмаслигидан шикоят қилади. Шоир ўзбекнинг ошхўрлигига писанда қилар экан, уни зинҳор очкўзликда, баднафсликда айбламайди. Балки миллатнинг дастурхони ҳамиша очиқлиги, у меҳмонни ош билан сийлаши, тўй-маъракада элга ош тортиш удуми ҳақида сўзламоқда. Мабодо, ойни олиш мумкин бўлганда, уни дастлаб ўзбек олишга лойиқ. Негаки, унинг Мирзо Улуғбек деган буюк аждоди биринчи бўлиб осмонга нарвон қўйган буюк аллома!

Асарда харидорларнинг сони айтилади, бироқ қайси миллатга мансублиги ёзилмайди. Шоирнинг “Бу самовий савдода, бор экан бир ўзбек ҳам” дейишидан бойларнинг турли ўлкалардан келгани ва турли миллат вакили эканлигини англаш мумкин.

“Лаган” ҳангомаси ҳаётда бўлганига, бўлиши мумкинлигига ишонмай иложимиз йўқ. Норхол деган аёл қизининг боғча опасига чиройли, ўртасига атир гул чизилган ҳамда “фалон кентдан” деб ёзилган лаган совға қилади. Боғча опа уни қизининг ўқитувчисига инъом этади. Ўқитувчи ўз навбатида шифокорга, шифокор миршабга ҳадя этади. Хуллас, лаган бутун бир туманни кезиб, яна Норхолнинг уйига қайтиб келади. Чунки ўша шифокордан совға олган миршаб Норхол опанинг эри бўлиб чиқади. Ҳангомани ўқисангиз, қуббали чопоннинг ёзувчидан шоирга, шоирдан олимга, олимдан санъаткорга, хуллас, юбилярдан юбилярга ўтавериб, ранги униқиб кетгани, унинг саёҳати ҳали тугамагани кўз олдингизга келади.

Тўлқин аканинг “Меҳмон” номли шеърида биров айтмаса ҳам тутун чиққан жойга борадиган, спиртли ичимлик сўраб, тўй эгасини безор қиладиган, тўй охирида “мени нега тўйга айтмадинг” деб жанжал кўтарадиган, бир сафар кечириши учун яна битта шиша даъво қиладиган, олмаса кетмайдиган баъзи бир замондошларимизнинг халқимизга ярашмайдиган қилиғи фош қилинади. Шоир сўз охирида “тўй балки шу типдаги одамлар билан қизиқдир” дея писанда қилади. Умуман, шоир ичувчи, чекувчи, порахўр, алдамчи, плагиат ва фирибгарлар тўдасини ўлгудай ёмон кўради. Уларнинг феълидаги қусурларни бартараф этиш учун қатор ҳангомалар тўқийди. Тўлқин Эшбек ҳикоя қилган воқеаларнинг барчаси ҳаётдан олинган. Фақат муаллиф воқеага “тўн” кийдиради, уни узоқ муддат эсимизда сақланадиган қилиб, жонли картина ва манзаралар фонида тасвирлаб беради.

Тўпламдан ўрин олган навбатдаги асарлардан бири “Сирдарё сеҳри” номли баллададир. Унинг темасини ўқиб, гап Сирдарё вилоятининг сўлим табиати, машҳур шоирлари ва одамларининг меҳмоннавозлиги ҳақида бўлса керак, деган ўйга борасиз. Бироқ шоир сизни буткул ўзга воқеалар ўзанига тортиб кетади. Асарда ўтган аср 80-90- йиллардаги пахта йиғим-терими, унда журналист-талабаларнинг иштироки, кеч чоғида гулхан атрофида бўладиган мушоира кечаси ҳақида қизиқарли маълумотлар берилади. Тўлқин ака ўзи мансуб бўлган ижодкорлар авлодини шоир ва ёзувчи бўлиб етишувида ана ўша сўлим Сирдарё даласидаги тунги шеърхонликнинг ўзига яраша ўрни борлигини ғоят гўзал ифода этади. Манзумада ҳозирда ижод қилаётган ва тақдир тақазоси ила ётоғини бевақт ўзгартирган ўттизга яқин ижодкор номи ҳурмат ила тилга олиниб, уларнинг зўр шоир ё ёзувчи бўлиб етишуви дастлабки машқларидаёқ аён бўлгани ўзига хос ифтихор ила қайд этилади.

Китобда ишқий сатрлар ҳам йўқ эмас. Муҳими, Тўлқин Эшбек ишқда тамомила ўзгача характер касб этадиган ошиқ-маъшуқлар образини кашф этган. Масалан, шоирнинг “Сумалак сайлида” номли ҳангомасида ошиқ ва маъшуқнинг мутлақо кутилмаган сиймосига дуч келамиз. Лирик қаҳрамон келида буғдой янчаётган қишлоқ қизига тубандагича меҳр, садоқат изҳор қилади:

 

Келисоп тутган қизнинг,

Буғдойи мен бўлсайдим,

Ул гўзал эзиб-янчса,

Кафтида сўнг ўлсайдим.

 

Ишқда бу қадар собитлик ва содиқликни намоён қилиш ўзбек ҳажвий лирикасида жуда сийрак учрайди. Қаранг, келисоп ушлаган қиз учун ошиқ буғдой бўлишга ва унинг келиси ичида эзилиб, янчилиб жон таслим этишга тайёр. Ишқнинг, ошиқликнинг янги, бетакрор манзараси.

Китоб охирида “Антиқа фардлар” билан танишамиз. Унда шоир ўзининг шахсий турмуш тажрибалари асосида юзага келган қайроқи ибораларни ихчам бир шаклда ўқувчига ҳадя этади:

 

Бир шогирдим кўзини кўп учирар,

Кейин билсам, мақоламдан кўчирар.

 

Буни ўқиганда, ёзишни эплолмайдиган, бироқ бировнинг ижод маҳсулини у ер бу ерини тарошлаб, ўз номидан эълон қилишга ҳайиқмайдиган баъзи бир плагиатлар кўз олдингиздан ўтади. Улардан барибир ёзувчи ё олим чиқмайди. Қуруқ бировнинг асарини абгор қилгани қолади, холос. Ижодда олтин қоида бор: ёзмаслик айб эмас, кўчириш эса катта гуноҳдир. Тўлқин Эшбек ёш ёзувчига шу ҳақиқатни тушунтириш учун юқоридаги иккиликни битган.

 

Қор ўрнига кўрсатади қировни,

Жанжал учун ишга солар бировни.

 

Қор ўрнига қировни кўрсатиш бориб турган кўзбўямачилик, фирибгарликдан бошқа нарса эмас. Жамиятимизда шу каби найранг усталари йўқ деб айта олмаймиз. Айниқса, бозорда икки кишидан бири фирибгар, каззоб: қассоб сўйилган эчкини қўчқор гўшти дейди, сут сотувчи унга озгина сув қўшади. Хитой молини Туркиядан келган дегувчилар ҳам йўқ эмас. Айнан шулар ғавғога мойил, ҳалол одамни бировга ёмонлаб, жанжалга доялик қилади. Атрофда жанжалсиз туролмайдиган одамлар, ҳатто, олимлар бор. Юқоридаги фардда автор шу типдаги лўттивоз кишиларнинг умумлашма образини тасвирлашга эришган.

Тўлқин Эшбек бутун умр журналист кадрлар тайёрлаш ишига ҳисса қўшиб келади. Устозлар масъулиятини яхши англайди. У ҳамкасбларига мурожаат қилиб, ижодда ҳам, аудаторияда ҳам, жамиятда ҳам ёшларга ўзи намуна бўлиши лозимлигини уқтиради. Талабани фарзанддек суюш, ардоқлаш кераклигини бот-бот эслатиб туради:

 

Шогирдни билмасанг болангдан азиз,

Садқаи устоз кет, эй нодон, эсиз.

 

Тўлқин Эшбекнинг қалами қайралган, ижодда ўз йўли, услуби бор. Устоз олтмиш ёш бўсағасида бир икки-насиҳат қилса, қилибди-да. Ўқиб кўринг, зиён қилмассиз. Дарвоқе, шоир қаҳрамонлари сизга ё дўстингизга ўхшаб кетса, хафа бўлиб юрманг. Айтдим-ку, шоир халқи осмондан олмайди, деб. Хўш, сиз нима дейсиз? Гапимга қўшиласизми?

  

Абдураҳмон ПИРИМҚУЛОВ,

филология фанлари номзоди,

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси.