Шодмон Отабекнинг шодон ҳангомалари

Машҳур кишилар, буюк сиймоларга ҳамма даврда қизиқиш билан

қаралган. Буюк аждодимиз Мирзо Улуғбекнинг «Тўрт улус тарихи» асарини мутолаа қилар экансиз, кўз ўнгингиздан юзлаб барҳаёт сиймолар гавдалангандек туюлаверади.

Мир Алишер Навоийнинг туркий тилдаги мактубларидан иборат «Муншаот» («Мактублар») мажмуасида ўзбек ва форсий тилларда ижод қилган 359 ижодкор ҳаёти ва ёзган асарлари ҳақида ноёб маълумотлар берилган. Беқиёс адабий ва тарихий аҳамиятга эга «Муншаот»да ўша давр подшоҳлари, шаҳзодалари, илм ва адабиёт аҳли билан ёзишмалари ўрин олганини биламиз.

Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг «Бобурнома» асарида ҳам кўплаб улуғ сиймолар ҳақида қимматли маълумотлар берилган. Хуллас, машҳур кишилар ҳаётига оид китоблар, хотиралар тўпламларининг мухлислари ўзига яраша.

Ўтган асрда ҳам улуғ сиймолар ҳаёти ва фаолиятини ёрқин акс эттирувчи қатор хотира-китоблар яратилди. Хусусан, Наим Каримовнинг «Чўлпон», «Ойбек», «Ойбек ва Зарифа», Азиз Қаюмовнинг «Академик Ғафур Ғулом», Зарифа Саидносированинг «Ойбегим менинг», Кибриё Қаҳҳорованинг «Чорак аср ҳамнафас», Ҳабибулла Қодирийнинг «Отам ҳақида» деб номланган китоблари, Пиримқул Қодировнинг “Қалб кўзлари” тўпламидан ўрин олган “Адабий авлодлар оқибати”, Хайриддин Султоннинг “Ҳақиқат жамоли” китобидаги “Азизлар ёди” туркумидан ёзилган хотиралари адабиёт ихлосмандларида катта қизиқиш уйғотган.

Улуғ сиймолар ҳақида турлича ёзиш мумкин. “Таржимаи ҳол” ёки таҳлилий мақола шаклида ёзилган хотиралар шунчаки маълумот ё манба сифатида ўқиб кўрилиши бор гап. Бироқ, ўша сиймолар ҳақида мухлислари орасида қизиқарли, пурмаъно гап-сўзлар юрадики, уларнинг баъзилари кулгили латифалардан ҳам ошиб тушади. Бундай ҳангомалар мазмун-моҳиятига кўра ўша латифалардан ибратлироқ ҳам туюлади. Сўнгги ўн йилликлар мобайнида Ғафур Ғулом, Абдулла Қаҳҳор, Ойбек, Мақсуд Шайхзода, Чустий, Саид Аҳмад, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Ўткир Ҳошимов, Неъмат Аминов каби ёзувчи-шоирлар ҳаётидан қанча латифанамо ҳангомалар мухлислар тилидан тушмайди. Бу ажиб ҳангомалар китобхонлар қалбига “таржимаи ҳол”дан кўра кўпроқ муҳрланиб қолади. Севимли адибимиз Шодмон Отабекнинг “Дўрмон ҳангомалари” ана шу жиҳати билан баъзи “расмий” ҳужжат ва маълумотларга нисбатан оммабопроқ ҳисобланади. Айтайлик, Собир Мирвалиевнинг “Ўзбек адиблари” деб номланган тўпламида таниқли ёзувчи-шоирларнинг асосан таржимаи ҳоли баён этилиб, қисман ўзига хос ижодий портрети чизилган. Адабиёт ихлосмандлари бу тўпламдан манба сифатида фойдаланиши мумкин.

Адабиётга “Дўрмон ҳангомалари” деб номланган ажиб адабий гурунглари билан кириб келган адибимиз Шодмон Отабек образ яратишда ўзига хос йўл танлаган. Унинг қаҳрамонлари – замондош ёзувчи-шоирлар. Муаллифнинг ҳар бир “қаҳрамони”нинг портретини ўзига хос тарзда яратади. Унда тўқима образлар ё бадиий бўёқларга ҳожат қолдирмайди. “Қаҳрамони”нинг ибратли жиҳатларини борлигича кўрсатишга ҳаракат қилади ва муайян мақсадларига эришади.

Юқорида номлари тилга олинган хотира-китобларда маълум шахслар ҳақида асосан таржимаи ҳол шаклида маълумотлар баён этилган. Уларни мутолаа қилган ўқувчи кўз ўнгида номлари тилга олинган шахсларнинг ҳаётдаги характерлари қандоқ бўлгани унчалик гавдаланмайди. “Дўрмон ҳангомалари” шу жиҳати билан қадрлики, унда “қаҳрамон”лар жонли тарзда намоён бўлади, гурунгларига ошно қилади, маънавий озиқ беради.

Биз учун Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Мир Алишер Навоий, Бобур боболаримиз давридаги аждодларимизнинг ҳаёти, улар яшаган даврга хос характерлар қандоқ бўлгани қизиқарли, албатта. Бироқ, ўша давр одамларининг ички дунёси, муомала маданиятлари, характерларини унча тасаввур эта олмаймиз. Ўша аждодлар образини тасаввуримизга сингдирадиган “Дўрмон ҳангомалари”га ўхшаш асарлар ёзилмаган.

Тасаввур қилинг, тўрт-беш аср илгари шундоқ асарлар ёзилганида ўша замон кишилари, азиз аждодларимиз маънавий оламидан қанча баҳра олишимиз мумкин бўларди.

“Дўрмон ҳангомалари”да муаллиф сўнгги ярим аср мобайнида ўзи кўрган, ҳамсуҳбат бўлган замондош ижодкорлари образини ғоят жонли тарзда қоғозга тушуради. Шунингдек, илгарироқ адабиётимизда ёрқин из қолдирган Садриддин Айний, Ғафур Ғулом, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор ҳаётидаги юморга бой ҳангомаларни ҳам ёзади. Бу ҳангомаларни ўқиганлар бугун ҳам беҳудага кулмайди. Масалан, “Абдулла Қаҳҳор бир куни” туркумидан ўрин олган қуйдаги ҳангомага эътибор қилинг:

Лунжимга боса қолсин

Абдулла Қаҳҳорни бир куни телевизорга таклиф қилишади. Кўрсатув бошланишидан олдин ёш муҳаррир ёзувчидан сўрайди:

– Домла, фикрларингизни қоғозга тушириб келдингизми?

– Йўқ, мен қоғозсиз ҳам гапиравераман.

– Узр, бизда тартиб шундай, фикрларингизни “юқоридагилар”га тасдиқлатиб олишимиз керак.

– Ундай бўлса, айтинг, ўша “юқоридагилар”ингиз муҳрини лунжимга босиб қўя қолишсин,– дейди адиб.

Бугун Ўзбекистон телевидениесида “Муносабат” кўрсатуви ҳар ҳафта икки-уч бора бир ярим соат мобайнида жонли эфирда намойиш этилмоқда. Энг қизиғи, бошловчи Қуддус Аъзам кўрсатув олдидан иштирок этувчиларни “тўғридан-тўғри эфирга узатилаётган кўрсатувда эҳтиёт бўлиб гапириш зарурлиги”ни огоҳлантириш, ҳушёр торттириш ўрнига ҳаммани дадил, муаммолар ва уларнинг ечимлари ҳақида бемалол сўзлашга даъват этади ҳамда илҳомлантиради!

Бошқа каналларда сьёмка қилиб олинадиган кўрсатувларда ҳам эмин-эркин гапириш одатий ҳолга айланмоқда. Телевидениемиз энди элнинг эркин минбарига айланиб бораётгани эътиборга молик ҳодиса. Абдулла Қаҳҳорнинг “Лунжимга боса қолсин” ҳангомасини ўқиганлар ярим аср илгариги мудҳиш воқеликлар билан бугунги эркинликларни қиёсий таҳлил қилиши мумкин. Бунинг маънисига етганлар албатта шукрона қилса арзийди!

Юқорида тўрт-беш аср илгари яшаган аждодларимиз характери биз учун мавҳумлигини айтдик, энди “Дўрмон ҳангомалари” китобига яна тўрт-беш асрдан кейинги авлодларимиз кўзи билан қарашга бир ҳаракат қилиб кўринг. Худо хоҳласа, 25 аср китобхонлари ҳам Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Ўткир Ҳошимов ва бошқа даҳо ёзувчи-шоирларнинг асарларини мароқ билан ўқиш баробарида улар ҳаётига ҳам албатта қизиқиш билан қарашларига шубҳа қилмаймиз. Хўш, улар “Дўрмон ҳангомалари” китобидан ўзлари учун қандай мўъжизаларни кашф этиши мумкинлигини тасаввур этяпсизми?

Келгуси авлодлар бу китобни ўқиш баробарида 20-21 асрда ижод қилишган ўнлаб ёзувчи-шоирлар ҳаётига руҳан ошно бўладилар, қай бир жиҳатларидан ибрат ва андоза оладилар, ўзлари учун хулосалар чиқарадилар. Бугунги сўз бойликларимиз, суҳбатлашиш маданиятимиз ва маънавиятимиз, дейлик, беш асрдан кейинги авлодларга қанчалик даражада бўлмасин қизиқарли туюлишига шубҳа қилмаймиз. Кимдир ундан баҳра ололса, демак, “Дўрмон ҳангомалари” китобининг қадри шунга яраша бўлади.

Мазкур китобнинг иккинчи нашрига сўзбоши ёзган Ўзбекистон Қаҳрамони Озод Шарафиддиновнинг “Латифасиз яшаб бўлмайди” сарлавҳали мақоласида қайд этилганидек, “Уларнинг ҳаммаси биз учун қадрли ёзувчиларнинг унутилмас сиймоларини яна бир бор гавдалантиради”. Ардоқли шоиримиз, Ўзбекистон Қаҳрамони Эркин Воҳидов китобнинг навбатдаги нашрларига ёзган “Кулгуга йўғрилган мерос” сарлавҳали сўзбошида таъкидлаганидек, “Дўрмон ҳангомалари” муттасил ёзилиб, тўлдириб бориладиган ва мухлислар ҳамиша орзиқиб кутадиган, суйиб, талашиб тортишиб ўқийдиган китоб бўлиб қолади”.

Бу тилаклар заҳматкаш адибимизга янада илҳом бахш этиб, “Дўрмон ҳангомалари” китобининг янги-янги нашрларини ҳали кўп яратишига умид қилиб қоламиз.

Тўлқин ЭШБЕК,

ЎзМУ Журналистика факультети доценти,

филология фанлари номзоди