Исмлар жилоси

Мактабимизда Мусурмонхўжа исмли бола бўларди. Билиб-билмай уни «Мусур» деб чақирардик.

Бунга ўзиям шу қадар кўникиб кетган эдики, иттифоқо исмини тўлиқ айтган тақдиримизда ҳам ғалати қабул қиларди:

– Намунча Мусурмонхўжалаб қолдинг?!— дерди хафа бўлиб.— Мени — «Мусур» десанг бўлди-да…

Бу гаплардан хабар топган муаллимимиз дашном берди:

– Ўрисчани тузукроқ ўқимасдан гапиришларинг ғалати-я. Ахир, «мусур» — қўқим (ахлатнинг бир тури) эканини наҳот тушунмасаларинг?

Бу гап жўрамизга ёқмади. Ўзича бизга шундай тушунтирди:

– Одамнинг оти бошқа тилга таржима қилинармикин? Физика фанида «қаршилик белгиси»ни яратган немис олимининг оти ўзбек тилида ғалати эшитилади, тўғрими? Бироқ, унинг устидан кулишга сира ҳаққимиз йўқ. Мен ҳам ўзбекман. Ўрисчадаги «мусур» бошқа нарса…

Жўрамизга маъқул «исм»ни айтиб чақирсак нима қипти? Хуллас, Мусурмонхўжани болаликка хос самимият билан «Мусур» деб чақириш одати тарк этилмади.

Йиллар ўтиб ақлимиз ҳам улғайди. Болаликда тушунмаганларимизни теранроқ англай бошладик. Исмлар масаласида муаллимимиз ҳақ экан! Исмларимизнинг айтилиши, ҳужжатларда ёзилиши ҳақида чуқурроқ фикрлаш лозим. Таниқли олим Эрнст Бегматовнинг «Ўзбек исмлари» («Ўзбекистон миллий энциклопедияси») Давлат илмий нашриёти, 1998 йил) китоби бу борада муносиб қўлланма бўлибди. Китобнинг 600-бетида шундай ёзилган: «Исмлар ва уларнинг миллий шаклларига лоқайдлик билан муносабатда бўлиш баъзи ўзбекча номларнинг русча бузилган шаклини «ижод қилиш»да ҳам кўринади. Натижада баъзи ота-оналар ўз фарзандларининг, ёшлар эса ўз дўстлари, ўртоқларининг, ака-укалар ё опа-сингилларининг исмларини Алик (Алишер, Аҳмаджон), Гуля (Гулнора, Гуландом), Диля (Дилбар, Дилором)… шаклларида бузиб айтишади. Бундай номбозлик, номбузарлик ҳаракати она тилига, қолаверса, рус тилига ҳам ҳурматсизликдир».

Болалигимизга бориб жўрамизни «мусур»га чиқарганимиздан хижолат бўлдик. Таассуфки, бундай хатоликни такрорлаб юрганлар ҳанузгача топилади. Баъзи бадиий асарларда ҳам «қисқартма исм»лар учрайди. Ўша муаллиф «асарим ҳаётий чиқсин» деган ўйда қаҳрамонларини шундай «сўзлаштиради». Буни ўқувчилар қандоқ қабул қилишаркин? Ана, фалон китобдаям шунақа ёзилган-ку, дея айрим китобхонлар ҳам ўша хатоликни такрорлаб юрмасмикин? Нима бўлганда ҳам исмларимизни тўғри талаффуз қилиб айтсак яхши бўларди-да.

Мусурмон, Мусурмонқул, Мусурмонбек, Мусурмонхўжа сингари исмларга келсак, Самарқанд, Қашқадарё, Сурхондарё вилоятларида улар кўп учрайди. Йиллар, асрлар оша авлоддан авлодга ўтиб келаётган бундай исмлар замирида ҳам қандайдир маънолар мужассамдир?

Баъзи болалар она қорнидаёқ суннат (хатна) қилинганга ўхшаб туғиладилар. Бундай болаларга Суннат, Суннатилло деб исм қўйилиши ҳақида мазкур китобнинг 400-бетида изоҳ берилган. Билишимизча, Мусурмон ҳам Худонинг қудрати билан она қорнидаёқ суннат қилинганларга нисбатан айтилади.

«Ўзбек исмлари»нинг 262-бетида Мусулмон, Мусулмонбек, Мусулмонқул каби исмларнинг араб тилидан кириб келганлиги, ислом динига эътиқод қилувчи, художўй деган маъноларни англатиши изоҳланган. Бироқ, китобда Мусурмон деган исм ҳақида ёзилмаган. Эҳтимол, у Мусулмоннинг ўзлашган ё маҳаллийлашган шаклидир?

Тилимизда мавжуд бўлган 14600 исмларни жамлаб, батартиб изоҳ ёзган муҳтарам олимимиз мазкур китобнинг қайта нашрларида бу арзимас масалага ҳам аниқлик киритиб кетсалар мақсадга мувофиқ бўларди.

Исмлар – аждодлардан катта мерос. Ҳар бир исм замирида улкан маъно бор. Доно бобокалонларимиз улар ҳақида оқиллик билан ўйлаганлар. Шу маънода ҳар бир исмни кашфиёт десак арзийди.

Исмларга турли замонларда турлича муносабатда бўлингани ҳақида тарихий асарлардан, халқ оғзаки ижодидан биламиз. Ўзбекона исмларга ўтмишда унчалик нотўғри муносабатда бўлинмаган. Охирлаб бораётган асримиздагина миллий исмларимизга бўлган муносабатда ноаниқликлар сезилди. Бунга бир томондан собиқ «қизил тузум» мафкураси, иккинчидан эса ўзимиз – ҳужжатларида исмлари хато ёзилиб қолганларнинг ўзлари ҳам сабабчидир.

Шўролар даврида ҳар бир гўдак дунёга келгани ҳамоно унга биринчи ҳужжат – «Туғилганлик ҳақида гувоҳнома» ёзиш қонунлаштирилганди. Бироқ, ҳамма бало шундан бошланган экан. Айрим исми шарифлар кўр-кўрона хато ёзилаверган. Нега имловий хато ёзяпсан, деб суриштирадиган, тўғри ёзилишини талаб қиладиган мард топилмаган. Бир жиҳатдан ўша даврда «ўзбекона исм бундоқ ёзилади» деб гапириш ҳам мумкин эмасди. Қилдан қийиқ ахтарадиган, тирноқ орасидан кир қидирадиган айрим кимсалар ҳар бир гапингдан миллатчилик «ҳиди анқиши»ни пойлашарди. Мафкура шунақа эди-да.

Тоҳир исмли боланинг ҳужжатида – «Тахир» деб ёзилган. Тахир – аччиқ, ачқимтил деган маънони англатишини ҳамма билади.

«Ўзбек исмлари» китоби 604-бетида шундай жумлани ўқиймиз:

«Туғилганлик гувоҳномаларида, паспортлар ва бошқа хил расмий ҳужжатларда анъанавий шаклларда расмийлашган ёки хато ёзилган исми шарифлар анчагина. …Исми шарифлар билан алоқадор муаммоларнинг ҳал бўлиши кўп жиҳатдан Бахт уйлари, қишлоқ кенгашлари йиғинлари ва паспорт бўлимларида номларни расмий ҳужжатларда қайд қилувчи кишиларнинг мутахассислик малакаси ва имловий савиясига боғлиқ. Улар фуқароларнинг исми шарифларини қайд қилиш ва тўғри ёзишда оқилона иш тутишлари, ўз шахсий мулоҳазаларига ёки баъзи нотўғри маълумотларга ёпишиб олмасликлари лозим». Бағоят доно фикр. Афсуски, ҳаётимизнинг худди шу қатламида бир муаммо кўндаланг турибди.

Биринчиси, фуқароларнинг исми шарифлари эски – «СССР паспорти»да қандоқ (қанақа хатолик билан) ёзилган бўлса, янги – Ўзбекистон фуқароси паспортига ҳам айнан шундай, ҳарфма-ҳарф (хатоси билан) кўчирилмоқда.

Иккинчиси, янги туғилган чақалоқларнинг илк ҳужжати – «Туғилганлик ҳақида гувоҳнома»сига уларнинг исми шарифини ёзишда аввало ота-онасининг паспортларидан (имловий хатоларини ҳам) айнан кўчирган ҳолда ёзмоқдалар. Юртимиз мустақиллигига қарамай, бундай мудҳиш хатоликни давом эттираётган лоқайд кимсалар ҳақида нима дейиш мумкин?!

Минг афсуски, исми шарифларимиз ёзилишидаги кўплаб қўпол имловий хатоликлар узлуксиз давом этаётир. Ахир, ҳар куни юртимизда минглаб ўғил-қизларга, фуқароларга «Туғилганлик ҳақида гувоҳнома», «Фуқаролик паспорти», «Ўрта маълумоти тўғрисида шаҳодатнома», «Никоҳ қоғози», қайсидир ўқув юртини тамомлаганлиги ҳақида диплом (аксарият илмга чанқоқ инсонлар икки-уч ўқув юртидан диплом олмоқдалар), «Ҳарбий билет», бирор партия ё уюшмага аъзолик билети, «Ҳайдовчилик гувоҳномаси», «Техпаспорт», «Меҳнат дафтари», «Уй дафтари», даволаш муассасаларидаги махсус дафтарлар ва ҳоказолар янгидан ёзилаётир. Булардан ташқари, ҳар куни сон-саноқсиз «Турар жойдан маълумотнома», иш жойидан маълумотнома, тавсифнома, меҳнатга лаёқати бор ё йўқлиги ҳақида варақа, тўловномалар, хизматсафар гувоҳномаси, нотариус ва бошқа ҳуқуқий идоралардан муҳим ҳужжатлар олинади. Ҳар бир ишхонада ҳисобчи, кадрлар бўлими, хазиначи ёзиб тўлдирадиган ҳужжатларга ҳам исми шарифингиз ёзилиши зарур. Албатта ўша паспортдагидек ёзилиши шарт. Ана энди бошда бир марта «адашиб» ёзилган «Халтаев Тахир»нинг шунча ҳужжатларда такрор-батакрор таҳқирланишини кўз олдингизга келтиринг!..

Инсоннинг исми шарифини бузиб ёзиш — гуноҳлар ичида энг оғир гуноҳ, дегим келади. Таассуфки, ҳар куни ўзимиз ҳам билиб-билмай ўша хатоликка қанчалик «ҳисса» қўшаётганимиз ҳақида ўйлаб кўрмаймиз. Ўғил-қизларимиз исми шарифи «Туғилганлик ҳақида гувоҳнома»сида қандоқ ёзилган бўлса, мактабда «журнал»га айнан шундоқ кўчирилмоқда. Сўнг, ўрта маълумот тўғрисидаги шаҳодатномага исми шариф ёзишда ҳам шундай йўл тутилаётир. Айни вақтда туман Ички ишлар бўлими паспорт бўлинмаси мутасаддилари ҳам илгариги ҳужжатларида қандоқ ёзилган бўлса, шундоқ ёзмоқдалар. Бошқа ҳужжатлар ҳам шу тариқа тўлдириб борилаверади.

Касбимиз тақозосига кўра кўплаб идора ва ташкилотларга ташриф буюрганимизда антиқа манзараларга дуч келамиз. Туппа-тузик ўзбекона исм-шарифлар эшикларга кўр-кўрона хато ёзиб қўйилган. Сабабини суриштирсак, ўша мансабдор кишидан — «паспортимда шундай ёзилган» деган мужмал жавоб эшитамиз. Касбимиздан бохабар бўлгач, ўша мансабдорларнинг, газетага ёзадиган бўлсангиз, исми фамилиям айнан паспортимдагидек бўлсин, деб қўйишлари ортиқча.

Ота-буванг руҳини чирқиллатма, дейдиган мард йўқ. Ҳей, барака топгур, паспортингда шунақа хато «ёзилиб қолган» бўлса, уни ким тузатиб беради? Одилона Қонунларимизга амал қилсангчи! Ўзбекистон Республикасининг «Давлат тили ҳақида»ги Қонуни 15-моддасида «Ўзбекистон Республикасида яшовчи шахслар, ўз миллатидан қатъи назар, ўз исмини, ота исми ва фамилиясини миллий-тарихий анъаналарга мувофиқ ёзиш ҳуқуқига эгадирлар» деб ёзилган! Маълумки, 1995 йил 21 декабрда мазкур қонун янги таҳрирда қабул қилинган. Унгача амал қилган қонунимизга мувофиқ ҳам кўпгина ватандошларимиз, миллатдошларимиз янги давр ҳужжатларини олиш шарафига мушарраф бўлганлар. “Давлат тили ҳақида”ги қонунда аввал бошданоқ исми шарифларнинг ҳужжатларда ёзилиш масаласи оқилона ҳал этилгани сир эмас. Унда шундай жумлалар қайд этилган эди: «Исмлар, ота исми ва фамилияларининг ягона тўғри шакли махсус маълумотномаларда қайд этилади. Ўзбекча исмлар, ота исми ва фамилиялар бошқа тилларда берилганда, айни чоқда, дунёга машҳур кишиларнинг ота исми ва фамилияси ўзбек тилида берилганда уларнинг асл ёзилиш хусусияти сақланиб қолади. Исмлар, ота исми ва фамилияларни ёзишда ўзбек тилининг ифода ва талаффуз қонуниятларига риоя этилади». Одилона қонунларимизга монанд исми шарифларимизнинг тўғри ёзилиши учун «махсус маълумотнома» ҳам дунё юзини кўрди. Бу – «Ўзбек исмлари» қомусий китобидир. Унда исмларнинг лотин алифбосида ёзилиш тартиби ҳам кўрсатилгани айни муддао бўлган.

Хўш, паспортидаги хатоликларни тўғрилаттириб олишлари учун ўша шахсларга бундан ортиқ яна қанақа ёрдам ё имтиёз керак? «Адолат» нашриёти 1999 йилда Ғафур Абдумажидовнинг «Ўзбекистон Республикасининг Давлат тили ҳақида»ги Қонунига шарҳлар» деб номланган рисоласини 5000 нусхада чоп этган. Рисоланинг 26-бетида шундай ёзилган: «ўзбек исмлари, ота исмлари ва фамилияларида анъанавий, умум томонидан қабул қилинган ўзбек имлоси нормаларини сақлаб қолиш мақсадга мувофиқдир. Масалан: Жўраев, Эргашев, аммо «Джураев», «Иргашев» эмас». Ана сизга қонуний изоҳ! Бундан ортиқ яна қандай ҳужжат талаб қиласиз?

Бунинг учун аввало инсон қалбида миллий туйғу бўлмоғи лозим! Собиқ «қизил тузум» даврида хатолик ўтибдими, энди уни тузатиш мавриди етган! Мустақиллик сизу бизга ана шу имкониятни берган!! Фақат, фамилияларини тўғрилаттириб ёздириш ҳар кимнинг ўзига боғлиқ. «Паспортимдаги имловий хатоликни тўғрилаттирсам, бошқа ҳужжатларимдаги хатоликларни ҳам тузатиб чиқишнинг ўзи бўладими?» дея тушкунликка тушишга ҳожат йўқ. Айтайлик, Холтоев Холтўра деган инсон ҳужжатларида «Халтаев Халтура» бўлиб ёзилиб қолган. Энди у Фуқаролик паспортида ҳам исми шарифини тўғрилаттирса бошқа ҳужжатлари нокерак бўлиб қолмайди. «Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик кодекси»да ҳар бир фуқаронинг қонуний ҳақ-ҳуқуқлари етарли даражада кафолатланган. Бирор қонунда «паспортида исм-фамилиясини тўғрилаттирганларнинг бошқа ҳужжатлари нокерак бўлиб қолиши» ҳақида гап-сўз йўқ. Қолаверса, чумчуқдан қўрқиб тариқ экмайдиган одамдек фуқаролик паспортидаги хатоликни тўғрилатган тақдирда «бошқа ҳужжатлари» ҳам ортиқча ташвиш бўлишидан қочиб юриш маънавиятли кишига тўғри келармикин?!

Авлодларим алам билан «қайси Халта, Халтура ё Тахирнинг авлоди эканмиз» дея ўксинмасин, десангиз, исмингизни асл ҳолида сақланг! Бунинг учун юртимиз истиқлоли имкон бермоқда!

 

Тўлқин ЭШБЕК,

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси

“Адашган қиз қисмати” ҳангомалар, ҳажвиялар, ҳикоялар тўплами 32-37 бетлар

Ismlar jilosi

 Maktabimizda Musurmonxo`ja ismli bola bo`lardi. Bilib-bilmay uni «Musur» deb chaqirardik.

Bunga o`ziyam shu qadar ko`nikib ketgan ediki, ittifoqo ismini to`liq aytgan taqdirimizda ham g`alati qabul qilardi:

– Namuncha Musurmonxo`jalab qolding?!— derdi xafa bo`lib.— Meni — «Musur» desang bo`ldi-da…

Bu gaplardan xabar topgan muallimimiz dashnom berdi:

– O`rischani tuzukroq o`qimasdan gapirishlaring g`alati-ya. Axir, «musur» — qo`qim (axlatning bir turi) ekanini nahot tushunmasalaring?

Bu gap jo`ramizga yoqmadi. O`zicha bizga shunday tushuntirdi:

– Odamning oti boshqa tilga tarjima qilinarmikin? Fizika fanida «qarshilik belgisi»ni yaratgan nemis olimining oti o`zbek tilida g`alati eshitiladi, to`g`rimi? Biroq, uning ustidan kulishga sira haqqimiz yo`q. Men ham o`zbekman. O`rischadagi «musur» boshqa narsa…

Jo`ramizga ma’qul «ism»ni aytib chaqirsak nima qipti? Xullas, Musurmonxo`jani bolalikka xos samimiyat bilan «Musur» deb chaqirish odati tark etilmadi.

Yillar o`tib aqlimiz ham ulg`aydi. Bolalikda tushunmaganlarimizni teranroq anglay boshladik. Ismlar masalasida muallimimiz haq ekan! Ismlarimizning aytilishi, hujjatlarda yozilishi haqida chuqurroq fikrlash lozim. Taniqli olim Ernst Begmatovning «O`zbek ismlari» («O`zbekiston milliy entsiklopediyasi») Davlat ilmiy nashriyoti, 1998 yil) kitobi bu borada munosib qo`llanma bo`libdi. Kitobning 600-betida shunday yozilgan: «Ismlar va ularning milliy shakllariga loqaydlik bilan munosabatda bo`lish ba’zi o`zbekcha nomlarning ruscha buzilgan shaklini «ijod qilish»da ham ko`rinadi. Natijada ba’zi ota-onalar o`z farzandlarining, yoshlar esa o`z do`stlari, o`rtoqlarining, aka-ukalar yo opa-singillarining ismlarini Alik (Alisher, Ahmadjon), Gulya (Gulnora, Gulandom), Dilya (Dilbar, Dilorom)… shakllarida buzib aytishadi. Bunday nombozlik, nombuzarlik harakati ona tiliga, qolaversa, rus tiliga ham hurmatsizlikdir».

Bolaligimizga borib jo`ramizni «musur»ga chiqarganimizdan xijolat bo`ldik. Taassufki, bunday xatolikni takrorlab yurganlar hanuzgacha topiladi. Ba’zi badiiy asarlarda ham «qisqartma ism»lar uchraydi. O`sha muallif «asarim hayotiy chiqsin» degan o`yda qahramonlarini shunday «so`zlashtiradi». Buni o`quvchilar qandoq qabul qilisharkin? Ana, falon kitobdayam shunaqa yozilgan-ku, deya ayrim kitobxonlar ham o`sha xatolikni takrorlab yurmasmikin? Nima bo`lganda ham ismlarimizni to`g`ri talaffuz qilib aytsak yaxshi bo`lardi-da.

Musurmon, Musurmonqul, Musurmonbek, Musurmonxo`ja singari ismlarga kelsak, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarida ular ko`p uchraydi. Yillar, asrlar osha avloddan avlodga o`tib kelayotgan bunday ismlar zamirida ham qandaydir ma’nolar mujassamdir?

Ba’zi bolalar ona qornidayoq sunnat (xatna) qilinganga o`xshab tug`iladilar. Bunday bolalarga Sunnat, Sunnatillo deb ism qo`yilishi haqida mazkur kitobning 400-betida izoh berilgan. Bilishimizcha, Musurmon ham Xudoning qudrati bilan ona qornidayoq sunnat qilinganlarga nisbatan aytiladi.

«O`zbek ismlari»ning 262-betida Musulmon, Musulmonbek, Musulmonqul kabi ismlarning arab tilidan kirib kelganligi, islom diniga e’tiqod qiluvchi, xudojo`y degan ma’nolarni anglatishi izohlangan. Biroq, kitobda Musurmon degan ism haqida yozilmagan. Ehtimol, u Musulmonning o`zlashgan yo mahalliylashgan shaklidir?

Tilimizda mavjud bo`lgan 14600 ismlarni jamlab, batartib izoh yozgan muhtaram olimimiz mazkur kitobning qayta nashrlarida bu arzimas masalaga ham aniqlik kiritib ketsalar maqsadga muvofiq bo`lardi.

Ismlar – ajdodlardan katta meros. Har bir ism zamirida ulkan ma’no bor. Dono bobokalonlarimiz ular haqida oqillik bilan o`ylaganlar. Shu ma’noda har bir ismni kashfiyot desak arziydi.

Ismlarga turli zamonlarda turlicha munosabatda bo`lingani haqida tarixiy asarlardan, xalq og`zaki ijodidan bilamiz. O`zbekona ismlarga o`tmishda unchalik noto`g`ri munosabatda bo`linmagan. Oxirlab borayotgan asrimizdagina milliy ismlarimizga bo`lgan munosabatda noaniqliklar sezildi. Bunga bir tomondan sobiq «qizil tuzum» mafkurasi, ikkinchidan esa o`zimiz – hujjatlarida ismlari xato yozilib qolganlarning o`zlari ham sababchidir.

Sho`rolar davrida har bir go`dak dunyoga kelgani hamono unga birinchi hujjat – «Tug`ilganlik haqida guvohnoma» yozish qonunlashtirilgandi. Biroq, hamma balo shundan boshlangan ekan. Ayrim ismi shariflar ko`r-ko`rona xato yozilavergan. Nega imloviy xato yozyapsan, deb surishtiradigan, to`g`ri yozilishini talab qiladigan mard topilmagan. Bir jihatdan o`sha davrda «o`zbekona ism bundoq yoziladi» deb gapirish ham mumkin emasdi. Qildan qiyiq axtaradigan, tirnoq orasidan kir qidiradigan ayrim kimsalar har bir gapingdan millatchilik «hidi anqishi»ni poylashardi. Mafkura shunaqa edi-da.

Tohir ismli bolaning hujjatida – «Taxir» deb yozilgan. Taxir – achchiq, achqimtil degan ma’noni anglatishini hamma biladi.

«O`zbek ismlari» kitobi 604-betida shunday jumlani o`qiymiz:

«Tug`ilganlik guvohnomalarida, pasportlar va boshqa xil rasmiy hujjatlarda an’anaviy shakllarda rasmiylashgan yoki xato yozilgan ismi shariflar anchagina. …Ismi shariflar bilan aloqador muammolarning hal bo`lishi ko`p jihatdan Baxt uylari, qishloq kengashlari yig`inlari va pasport bo`limlarida nomlarni rasmiy hujjatlarda qayd qiluvchi kishilarning mutaxassislik malakasi va imloviy saviyasiga bog`liq. Ular fuqarolarning ismi shariflarini qayd qilish va to`g`ri yozishda oqilona ish tutishlari, o`z shaxsiy mulohazalariga yoki ba’zi noto`g`ri ma’lumotlarga yopishib olmasliklari lozim». Bag`oyat dono fikr. Afsuski, hayotimizning xuddi shu qatlamida bir muammo ko`ndalang turibdi.

Birinchisi, fuqarolarning ismi shariflari eski – «SSSR pasporti»da qandoq (qanaqa xatolik bilan) yozilgan bo`lsa, yangi – O`zbekiston fuqarosi pasportiga ham aynan shunday, harfma-harf (xatosi bilan) ko`chirilmoqda.

Ikkinchisi, yangi tug`ilgan chaqaloqlarning ilk hujjati – «Tug`ilganlik haqida guvohnoma»siga ularning ismi sharifini yozishda avvalo ota-onasining pasportlaridan (imloviy xatolarini ham) aynan ko`chirgan holda yozmoqdalar. Yurtimiz mustaqilligiga qaramay, bunday mudhish xatolikni davom ettirayotgan loqayd kimsalar haqida nima deyish mumkin?!

Ming afsuski, ismi shariflarimiz yozilishidagi ko`plab qo`pol imloviy xatoliklar uzluksiz davom etayotir. Axir, har kuni yurtimizda minglab o`g`il-qizlarga, fuqarolarga «Tug`ilganlik haqida guvohnoma», «Fuqarolik pasporti», «O`rta ma’lumoti to`g`risida shahodatnoma», «Nikoh qog`ozi», qaysidir o`quv yurtini tamomlaganligi haqida diplom (aksariyat ilmga chanqoq insonlar ikki-uch o`quv yurtidan diplom olmoqdalar), «Harbiy bilet», biror partiya yo uyushmaga a’zolik bileti, «Haydovchilik guvohnomasi», «Texpasport», «Mehnat daftari», «Uy daftari», davolash muassasalaridagi maxsus daftarlar va hokazolar yangidan yozilayotir. Bulardan tashqari, har kuni son-sanoqsiz «Turar joydan ma’lumotnoma», ish joyidan ma’lumotnoma, tavsifnoma, mehnatga layoqati bor yo yo`qligi haqida varaqa, to`lovnomalar, xizmatsafar guvohnomasi, notarius va boshqa huquqiy idoralardan muhim hujjatlar olinadi. Har bir ishxonada hisobchi, kadrlar bo`limi, xazinachi yozib to`ldiradigan hujjatlarga ham ismi sharifingiz yozilishi zarur. Albatta o`sha pasportdagidek yozilishi shart. Ana endi boshda bir marta «adashib» yozilgan «Xaltayev Taxir»ning shuncha hujjatlarda takror-batakror tahqirlanishini ko`z oldingizga keltiring!..

Insonning ismi sharifini buzib yozish — gunohlar ichida eng og`ir gunoh, degim keladi. Taassufki, har kuni o`zimiz ham bilib-bilmay o`sha xatolikka qanchalik «hissa» qo`shayotganimiz haqida o`ylab ko`rmaymiz. O`g`il-qizlarimiz ismi sharifi «Tug`ilganlik haqida guvohnoma»sida qandoq yozilgan bo`lsa, maktabda «jurnal»ga aynan shundoq ko`chirilmoqda. So`ng, o`rta ma’lumot to`g`risidagi shahodatnomaga ismi sharif yozishda ham shunday yo`l tutilayotir. Ayni vaqtda tuman Ichki ishlar bo`limi pasport bo`linmasi mutasaddilari ham ilgarigi hujjatlarida qandoq yozilgan bo`lsa, shundoq yozmoqdalar. Boshqa hujjatlar ham shu tariqa to`ldirib borilaveradi.

Kasbimiz taqozosiga ko`ra ko`plab idora va tashkilotlarga tashrif buyurganimizda antiqa manzaralarga duch kelamiz. Tuppa-tuzik o`zbekona ism-shariflar eshiklarga ko`r-ko`rona xato yozib qo`yilgan. Sababini surishtirsak, o`sha mansabdor kishidan — «pasportimda shunday yozilgan» degan mujmal javob eshitamiz. Kasbimizdan boxabar bo`lgach, o`sha mansabdorlarning, gazetaga yozadigan bo`lsangiz, ismi familiyam aynan pasportimdagidek bo`lsin, deb qo`yishlari ortiqcha.

Ota-buvang ruhini chirqillatma, deydigan mard yo`q. Hey, baraka topgur, pasportingda shunaqa xato «yozilib qolgan» bo`lsa, uni kim tuzatib beradi? Odilona Qonunlarimizga amal qilsangchi! O`zbekiston Respublikasining «Davlat tili haqida»gi Qonuni 15-moddasida «O`zbekiston Respublikasida yashovchi shaxslar, o`z millatidan qat’i nazar, o`z ismini, ota ismi va familiyasini milliy-tarixiy an’analarga muvofiq yozish huquqiga egadirlar» deb yozilgan! Ma’lumki, 1995 yil 21 dekabrda mazkur qonun yangi tahrirda qabul qilingan. Ungacha amal qilgan qonunimizga muvofiq ham ko`pgina vatandoshlarimiz, millatdoshlarimiz yangi davr hujjatlarini olish sharafiga musharraf bo`lganlar. “Davlat tili haqida”gi qonunda avval boshdanoq ismi shariflarning hujjatlarda yozilish masalasi oqilona hal etilgani sir emas. Unda shunday jumlalar qayd etilgan edi: «Ismlar, ota ismi va familiyalarining yagona to`g`ri shakli maxsus ma’lumotnomalarda qayd etiladi. O`zbekcha ismlar, ota ismi va familiyalar boshqa tillarda berilganda, ayni choqda, dunyoga mashhur kishilarning ota ismi va familiyasi o`zbek tilida berilganda ularning asl yozilish xususiyati saqlanib qoladi. Ismlar, ota ismi va familiyalarni yozishda o`zbek tilining ifoda va talaffuz qonuniyatlariga rioya etiladi». Odilona qonunlarimizga monand ismi shariflarimizning to`g`ri yozilishi uchun «maxsus ma’lumotnoma» ham dunyo yuzini ko`rdi. Bu – «O`zbek ismlari» qomusiy kitobidir. Unda ismlarning lotin alifbosida yozilish tartibi ham ko`rsatilgani ayni muddao bo`lgan.

Xo`sh, pasportidagi xatoliklarni to`g`rilattirib olishlari uchun o`sha shaxslarga bundan ortiq yana qanaqa yordam yo imtiyoz kerak? «Adolat» nashriyoti 1999 yilda G`afur Abdumajidovning «O`zbekiston Respublikasining Davlat tili haqida»gi Qonuniga sharhlar» deb nomlangan risolasini 5000 nusxada chop etgan. Risolaning 26-betida shunday yozilgan: «o`zbek ismlari, ota ismlari va familiyalarida an’anaviy, umum tomonidan qabul qilingan o`zbek imlosi normalarini saqlab qolish maqsadga muvofiqdir. Masalan: Jo`rayev, Ergashyev, ammo «Djurayev», «Irgashyev» emas». Ana sizga qonuniy izoh! Bundan ortiq yana qanday hujjat talab qilasiz?

Buning uchun avvalo inson qalbida milliy tuyg`u bo`lmog`i lozim! Sobiq «qizil tuzum» davrida xatolik o`tibdimi, endi uni tuzatish mavridi etgan! Mustaqillik sizu bizga ana shu imkoniyatni bergan!! Faqat, familiyalarini to`g`rilattirib yozdirish har kimning o`ziga bog`liq. «Pasportimdagi imloviy xatolikni to`g`rilattirsam, boshqa hujjatlarimdagi xatoliklarni ham tuzatib chiqishning o`zi bo`ladimi?» deya tushkunlikka tushishga hojat yo`q. Aytaylik, Xoltoyev Xolto`ra degan inson hujjatlarida «Xaltayev Xaltura» bo`lib yozilib qolgan. Endi u Fuqarolik pasportida ham ismi sharifini to`g`rilattirsa boshqa hujjatlari nokerak bo`lib qolmaydi. «O`zbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksi»da har bir fuqaroning qonuniy haq-huquqlari etarli darajada kafolatlangan. Biror qonunda «pasportida ism-familiyasini to`g`rilattirganlarning boshqa hujjatlari nokerak bo`lib qolishi» haqida gap-so`z yo`q. Qolaversa, chumchuqdan qo`rqib tariq ekmaydigan odamdek fuqarolik pasportidagi xatolikni to`g`rilatgan taqdirda «boshqa hujjatlari» ham ortiqcha tashvish bo`lishidan qochib yurish ma’naviyatli kishiga to`g`ri kelarmikin?!

Avlodlarim alam bilan «qaysi Xalta, Xaltura yo Taxirning avlodi ekanmiz» deya o`ksinmasin, desangiz, ismingizni asl holida saqlang! Buning uchun yurtimiz istiqloli imkon bermoqda!

 

To`lqin ESHBEK,

O`zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi

“Adashgan qiz qismati” hangomalar, hajviyalar, hikoyalar to’plami 32-37 betlar