Matematika fakultetida Ijodiy guruh tashkil etildi

Azaldan ko`plab matematik allomalar ijod bilan ham shug`ullanganlari haqida yaxshi bilamiz.

Xo`sh, bugungi yosh matematiklar ijodga – ilmiy-ommabop maqolalar, badiiy asarlar yozishga qiziqmaydimi? “O`zbekiston Milliy universiteti” gazetasi va talaba-yoshlar minbariga aylangan www.uchildiz.uz tahririyatlariga eng ko`p aynan shu fakultetning iste’dodli qalamkashlaridan maqolalar, she’rlar kelmoqda.

Bugungi axborot asri deb nom olgan globallashuv davrida talaba-yoshlarning kitobga qiziqishi, ijodga ishtiyoqini har tomonlama qo`llab-quvvatlash maqsadida Matematika fakultetida “Zukko qalamkash” deb nomlangan Ijodiy guruh tashkil etildi.

O`zMU Axborot xizmati rahbari, filologiya fanlari nomzodi, dotsent, O`zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi To`lqin Eshbek va Matematika fakulteti dekani Nasriddin Jabborov ijodga qiziqqan talabalarni har tomonlama qo`llab-quvvatlash, ularga mahorat darslari tashkil etish, kitobxonlik kunlari, taniqli shoir va adiblar bilan uchrashuvlar o`tkazib turish, pirovardida, yosh qalamkashlarning ijod namunalarini ijtimoiy tarmoqlarda, gazetalarda keng yoritib borish, sara asarlarni jamlab to`plamlar nashr etish yuzasidan o`z fikr-mulohazalarini bayon etdilar.

Ijodkor talabalar yig`ilishida qayd etilganidek, buyuk ajdodimiz – alloma Muhammad Muso al-Xorazmiy 783-850 yillarda yashab ijod qilgan. U buyuk matematik, astronom va geograf sifatida nom qozongan. «Algebra» so`zining o`zi uning «Al-kitob al-muxtasar fi hisob al-jabr va al-muqobala» risolasidan olingan. Uning arifmetika risolasi hind raqamlariga asoslangan bo`lib, hozirgi kunda biz foydalanadigan o`nlik pozistion hisoblash sistemasi va shu sistemadagi amallarning Evropada tarqalishiga sabab bo`ldi. Olimning «al-Xorazmiy» nomi esa «algoritm» shaklida fanda abadiy o`rnashib qoldi. Uning geografiyaga doir asari arab tilida o`nlab geografik asarlarning yaratilishiga zamin yaratdi. Xorazmiyning «Zij»i Evropada ham, Sharq mamlakatlarida ham astronomiyaning rivojlanish yo`lini ko`rsatib berdi. Xorazmiy qalamiga mansub 20 dan ortiq asarlarning faqat 10 tasi bizgacha yetib kelgan. Bular «Al-jabr va al-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob» — algebraik asar, «Hind hisobi haqida kitob» yoki «qo`shish va ayirish haqida kitob» — arifmetik asar, «Kitob surat-ul-arz» — geografiyaga oid asar. «Zij», «Asturlob bilan ishlash haqida kitob», «Asturlob yasash haqida kitob», «Asturlob yordamida azimutni aniqlash haqida», «Kitob ar-ruhoma», «Kitob at-ta’rix», «Yahudiylarning taqvimi va bayramlarini aniqlash haqida risola». Bu asarlarning to`rttasi arab tilida, bittasi Farg`oniyning asari tarkibida, ikkitasi lotincha tarjimada saqlangan va qolgan uchtasi hali topilgan emas. Xorazmiyning eng yirik astronomik asari — uning «Zij»idir. Olim bu asarini 830 yil atrofida yozgan. Xorazmiyning «Zij»i 37 bob, 116 jadvaldan iborat. Asarning avvalgi besh bobi xronologiyaga bag`ishlangan bo`lib, «to`fon», «iskandar», «safar» va xristian eralaridagi sanalarni hijriy eraga ko`chirish qoidalari keltiriladi. Xorazmiyning bu asari uning arifmetik va algebraik risolalari kabi bunday asarlarga ehtiyoj tug`ilgan paytda yuzaga keladi va bu asari bilan olim astronomik asarlar yozilish uslubini standartlashtirdi, bu standart esa to Ulug`bek «Zij»igacha o`z kuchini saqladi. Xorazmiyning «Zij»i geografiya sohasidagi buyuk kashfiyotlarga ham aloqador bo`ldi. Kitobda shaharlar, tog`lar, dengizlar, orollar va daryolardagi 2402 ta geografik joyning koordinatlari keltiriladi. Shaharlar, daryolar, tog`lar, orollar va boshqa ob’ektlar iqlimlar bo`yicha taq-simlangan. Iqlim so`zi aslida yunoncha klima — «og`ish» so`zidan kelib chiqqan bo`lib, uni fanga Gipparx (eramizdan oldingi II asr) kiritgan. Gipparx Erning odamlar yashaydigan qismini 12 ta iqlimga ajratgan. Xorazmiyning «Kitob surat-ul-arz» asari ko`p olimlar tomonidan o`rganilgan. Lekin asar shu paytgacha to`la ravishda birorta hozirgi zamon tiliga tarjima qilinmagan. 1983 yili olimning 1200 yillik yubileyi munosabati bilan bizda bu asarning o`zbekcha tarjimasi Xorazmiyning «Tanlangan asarlar»i tarkibida chop etildi. Xorazmiyning yuqorida keltirilgan asarlariyoq u fanning qator tarmoqlarining asoschisi bo`lganligini ko`rsatadi. Uning g`oyalari matematika va astronomiyaning oyoqqa turishi, rivojlanishiga sabab bo`ldi. Hozirgi davrda uning xizmatlari jahon afkor ommasi tomonidan e’tirof etilgan. Xorazmiy asarlari dunyoning turli kutubxonalarida saqlanadi. Turli g`arb va sharq tillariga tarjima etilgan. U o`z asarlari, ixtirolari bilan nafaqat o`z vatanining ilmiy yutug`i, o`z davri madaniyatining yuksak natijalarini butun dunyo va barcha asrlarga mashhur etdi.

1048-1131 yillarda yashab ijod qilgan ulug` faylasuf, shoir, munajjim, matematik Umar Xayyomning riyoziyot, ilmi nujum va falsafaga oid ko`plab asarlar yozgan. U Buxoro shaharida ham o`qigan. 1074 yildan boshlab matematika, astronomiya sohasida tadqiqotlar olib borgan. Uning «Risolatul-kavn vat-taklif» («Koinot va uning vazifalari»), «Risola fil-vujud» («Borliq haqida risola»), «Risola fi kulliyati vujud» («Borliq umumiyligi haqida risola») kabi asarlari mashhur. Umar Xayyom o`z ruboiylarini ilmiy izlanishlardan charchagan paytida turli daftarlarning hoshiyasiga bitgan. Qismat o`yinini qarangki, olim o`z umrining asosiy qismini sarflagan fanning turli sohalaridagi buyuk kashfiyotlari bir chekkada qolib, u ikkinchi darajali hisoblagan ruboiylari Xayyom nomini dunyoga taratdi. Bugungi kunda Umar Xayyom ruboiylari kirib bormagan o`zbek xonadoni bo`lmasa kerak. Avval tafakkurda tug`ilib, keyin qalb qo`riga yo`g`rilgan Umar Xayyom ruboiylari, bir so`z bilan aytganda, Olam va Odam haqida. Shoir dunyo evrilishlariga donishmandona bosiqlik, taassuf aralash loqaydlik bilan qaraydi: dunyoni o`zgartirishki qo`lingdan kelmas ekan, uni deb qayg`urish behuda. Uning uchun tug`ilish va o`lim, yaxshilik va yomonlik, halol va harom — bir xil: hammasi o`z tabiiy qonuniyatiga asoslanadi.

– Universitetimiz tarixida yorqin iz qoldirgan ulug` siymo Toshmuhammad Qori-Niyoziyning «Hayot maktabi» va boshqa kitoblarini talabalar sinchkovlik bilan o`qishlarini tavsiya etaman,– dedi To`lqin Eshbek.– Akademik hamisha ilm va ijod bilan shug`ullangan. Uning «Ulug`bekning astronomik maktabi» asari ham ma’naviy xazinamizga aylangan. Xo`sh, ana shunday ulug` siymolardek kamolga yetish uchun nima qilmoq kerak? “Zukko qalamkash” ijodiy guruhi a’zolariga ana shu buyuk ajdodlarimizning ijodiy an’anasini davom ettirishlariga tilakdoshmiz.

Yig`ilishda ijodkor talaba Lola G`aniyeva guruh sardori, Bahodir Ernazarov birinchi o`rinbosari etib saylandilar.

“Zukko qalamkash” guruhi a’zolarining ijod namunalari o`z muxlislarini topishiga va kelgusida o`ziga xos ma’naviy xazinaga aylanishiga tilakdoshmiz.

Ulug`bek USMONOV,

O`zMU gazetasi muxbiri

 Математика факультетида Ижодий гуруҳ ташкил этилди

Азалдан кўплаб математик алломалар ижод билан ҳам шуғулланганлари ҳақида яхши биламиз.

Хўш, бугунги ёш математиклар ижодга – илмий-оммабоп мақолалар, бадиий асарлар ёзишга қизиқмайдими? “Ўзбекистон Миллий университети” газетаси ва талаба-ёшлар минбарига айланган www.uchildiz.uz таҳририятларига энг кўп айнан шу факультетнинг истеъдодли қаламкашларидан мақолалар, шеърлар келмоқда.

Бугунги ахборот асри деб ном олган глобаллашув даврида талаба-ёшларнинг китобга қизиқиши, ижодга иштиёқини ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш мақсадида Математика факультетида “Зукко қаламкаш” деб номланган Ижодий гуруҳ ташкил этилди.

ЎзМУ Ахборот хизмати раҳбари, филология фанлари номзоди, доцент, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси Тўлқин Эшбек ва Математика факультети декани Насриддин Жабборов ижодга қизиққан талабаларни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш, уларга маҳорат дарслари ташкил этиш, китобхонлик кунлари, таниқли шоир ва адиблар билан учрашувлар ўтказиб туриш, пировардида, ёш қаламкашларнинг ижод намуналарини ижтимоий тармоқларда, газеталарда кенг ёритиб бориш, сара асарларни жамлаб тўпламлар нашр этиш юзасидан ўз фикр-мулоҳазаларини баён этдилар.

Ижодкор талабалар йиғилишида қайд этилганидек, буюк аждодимиз – аллома Муҳаммад Мусо ал-Хоразмий 783-850 йилларда яшаб ижод қилган. У буюк математик, астроном ва географ сифатида ном қозонган. «Алгебра» сўзининг ўзи унинг «Ал-китоб ал-мухтасар фи ҳисоб ал-жабр ва ал-муқобала» рисоласидан олинган. Унинг арифметика рисоласи ҳинд рақамларига асосланган бўлиб, ҳозирги кунда биз фойдаланадиган ўнлик позицион ҳисоблаш системаси ва шу системадаги амалларнинг Европада тарқалишига сабаб бўлди. Олимнинг «ал-Хоразмий» номи эса «алгоритм» шаклида фанда абадий ўрнашиб қолди. Унинг географияга доир асари араб тилида ўнлаб географик асарларнинг яратилишига замин яратди. Хоразмийнинг «Зиж»и Европада ҳам, Шарқ мамлакатларида ҳам астрономиянинг ривожланиш йўлини кўрсатиб берди. Хоразмий қаламига мансуб 20 дан ортиқ асарларнинг фақат 10 таси бизгача етиб келган. Булар «Ал-жабр ва ал-муқобала ҳисоби ҳақида қисқача китоб» — алгебраик асар, «Ҳинд ҳисоби ҳақида китоб» ёки «қўшиш ва айириш ҳақида китоб» — арифметик асар, «Китоб сурат-ул-арз» — географияга оид асар. «Зиж», «Астурлоб билан ишлаш ҳақида китоб», «Астурлоб ясаш ҳақида китоб», «Астурлоб ёрдамида азимутни аниқлаш ҳақида», «Китоб ар-руҳома», «Китоб ат-таърих», «Яҳудийларнинг тақвими ва байрамларини аниқлаш ҳақида рисола». Бу асарларнинг тўрттаси араб тилида, биттаси Фарғонийнинг асари таркибида, иккитаси лотинча таржимада сақланган ва қолган учтаси ҳали топилган эмас. Хоразмийнинг энг йирик астрономик асари — унинг «Зиж»идир. Олим бу асарини 830 йил атрофида ёзган. Хоразмийнинг «Зиж»и 37 боб, 116 жадвалдан иборат. Асарнинг аввалги беш боби хронологияга бағишланган бўлиб, «тўфон», «искандар», «сафар» ва христиан эраларидаги саналарни ҳижрий эрага кўчириш қоидалари келтирилади. Хоразмийнинг бу асари унинг арифметик ва алгебраик рисолалари каби бундай асарларга эҳтиёж туғилган пайтда юзага келади ва бу асари билан олим астрономик асарлар ёзилиш услубини стандартлаштирди, бу стандарт эса то Улуғбек «Зиж»игача ўз кучини сақлади. Хоразмийнинг «Зиж»и география соҳасидаги буюк кашфиётларга ҳам алоқадор бўлди. Китобда шаҳарлар, тоғлар, денгизлар, ороллар ва дарёлардаги 2402 та географик жойнинг координатлари келтирилади. Шаҳарлар, дарёлар, тоғлар, ороллар ва бошқа объектлар иқлимлар бўйича тақ-симланган. Иқлим сўзи аслида юнонча клима — «оғиш» сўзидан келиб чиққан бўлиб, уни фанга Гиппарх (эрамиздан олдинги II аср) киритган. Гиппарх Ернинг одамлар яшайдиган қисмини 12 та иқлимга ажратган. Хоразмийнинг «Китоб сурат-ул-арз» асари кўп олимлар томонидан ўрганилган. Лекин асар шу пайтгача тўла равишда бирорта ҳозирги замон тилига таржима қилинмаган. 1983 йили олимнинг 1200 йиллик юбилейи муносабати билан бизда бу асарнинг ўзбекча таржимаси Хоразмийнинг «Танланган асарлар»и таркибида чоп этилди. Хоразмийнинг юқорида келтирилган асарлариёқ у фаннинг қатор тармоқларининг асосчиси бўлганлигини кўрсатади. Унинг ғоялари математика ва астрономиянинг оёққа туриши, ривожланишига сабаб бўлди. Ҳозирги даврда унинг хизматлари жаҳон афкор оммаси томонидан эътироф этилган. Хоразмий асарлари дунёнинг турли кутубхоналарида сақланади. Турли ғарб ва шарқ тилларига таржима этилган. У ўз асарлари, ихтиролари билан нафақат ўз ватанининг илмий ютуғи, ўз даври маданиятининг юксак натижаларини бутун дунё ва барча асрларга машҳур этди.

1048-1131 йилларда яшаб ижод қилган улуғ файласуф, шоир, мунажжим, математик Умар Хайёмнинг риёзиёт, илми нужум ва фалсафага оид кўплаб асарлар ёзган. У Бухоро шаҳарида ҳам ўқиган. 1074 йилдан бошлаб математика, астрономия соҳасида тадқиқотлар олиб борган. Унинг «Рисолатул-кавн ват-таклиф» («Коинот ва унинг вазифалари»), «Рисола фил-вужуд» («Борлиқ ҳақида рисола»), «Рисола фи куллияти вужуд» («Борлиқ умумийлиги ҳақида рисола») каби асарлари машҳур. Умар Хайём ўз рубоийларини илмий изланишлардан чарчаган пайтида турли дафтарларнинг ҳошиясига битган. Қисмат ўйинини қарангки, олим ўз умрининг асосий қисмини сарфлаган фаннинг турли соҳаларидаги буюк кашфиётлари бир чеккада қолиб, у иккинчи даражали ҳисоблаган рубоийлари Хайём номини дунёга таратди. Бугунги кунда Умар Хайём рубоийлари кириб бормаган ўзбек хонадони бўлмаса керак. Аввал тафаккурда туғилиб, кейин қалб қўрига йўғрилган Умар Хайём рубоийлари, бир сўз билан айтганда, Олам ва Одам ҳақида. Шоир дунё эврилишларига донишмандона босиқлик, таассуф аралаш лоқайдлик билан қарайди: дунёни ўзгартиришки қўлингдан келмас экан, уни деб қайғуриш беҳуда. Унинг учун туғилиш ва ўлим, яхшилик ва ёмонлик, ҳалол ва ҳаром — бир хил: ҳаммаси ўз табиий қонуниятига асосланади.

– Университетимиз тарихида ёрқин из қолдирган улуғ сиймо Тошмуҳаммад Қори-Ниёзийнинг «Ҳаёт мактаби» ва бошқа китобларини талабалар синчковлик билан ўқишларини тавсия этаман,– деди Тўлқин Эшбек.– Академик ҳамиша илм ва ижод билан шуғулланган. Унинг «Улуғбекнинг астрономик мактаби» асари ҳам маънавий хазинамизга айланган. Хўш, ана шундай улуғ сиймолардек камолга етиш учун нима қилмоқ керак? “Зукко қаламкаш” ижодий гуруҳи аъзоларига ана шу буюк аждодларимизнинг ижодий анъанасини давом эттиришларига тилакдошмиз.

Йиғилишда ижодкор талаба Лола Ғаниева гуруҳ сардори, Баҳодир Эрназаров биринчи ўринбосари этиб сайландилар.

“Зукко қаламкаш” гуруҳи аъзоларининг ижод намуналари ўз мухлисларини топишига ва келгусида ўзига хос маънавий хазинага айланишига тилакдошмиз.

Улуғбек УСМОНОВ,

ЎзМУ газетаси мухбири