Маҳорат мактаби: БОБУРНИНГ БОҚИЙ БОҒЛАРИ

Боғ яратиш анъанаси буюк аждодларимиздан мерос.

Амир Темур бобомизнинг Самарқанддаги серфайз боғлари довруғи етти иқлимга машҳур бўлган. Бу эзгу анъана илғор фикрли темурийзодалар, хусусан, Заҳириддин Муҳаммад Бобур томонидан ҳам давом эттирилган. Фалак гардиши ила ул мўътабар зотнинг “Боғи Шаҳроро”, “Боғи Жаҳоноро”, “Ўртабоғ”, “Боғи вафо”, “Боғи Бобур” каби боғлари ўзга юртларда қолиб кетди… Бугун ўша боғлар ўрнида бирор туп дарахт қолдими-йўқми, билмайман. Бироқ, буюк мутафаккир шоир ва давлат арбоби бўлган бобомиздан қолган беқиёс маънавий боғлардан нафақат биз, балки, бутун жаҳон аҳли асрлар оша баҳрамандирлар. Маънавият осмонида қуёш янглиғ порлаган бу хазинанинг эса умри боқийдир. Шу мавзуда анча йиллар муқаддам раҳматли адибимиз Пиримқул Қодиров шундай деган эди:

– Боғ яратганнинг номи боқий бўлар экан. Юртимиз истиқлоли берган яна бир беназир неъмат – шаҳримиз кўркига кўрк қўшиб турган энг гўзал боғлардан бирига Бобур номи берилгани бўлди. Кўз ўнгимизда Бобур боғи янгидан барпо этилгандек қувонган эдик. Бу истироҳат боғига қачон бормай буюк аждодимиз руҳи кезиб юрганини ҳис этаман…

Заҳириддин Муҳаммад Бобур таваллудининг 510 йиллиги муносабати билан 1993 йилда Юртбошимиз фармонига биноан мазкур истироҳат боғига ва унга туташ кўчага Бобур номи берилгани чиндан ҳам юртимизда улкан воқеа бўлган. Буюк бобомиз номи Андижондан тортиб Қорақалпоғистонгача барча вилоятларда, шаҳарларда абадийлаштирилгани бетакрор аждодимиз руҳини шод этган! Мирзо Бобур тенгсиз ижоди ила ҳар бир инсон қалбида эзгулик дарахтини ундириб кетган. Бу дарахтлар куртаги янги-янги авлодлар қалбида ҳам мудом барқ ураётир. Илло, Бобур бободек буюк аждодимиз билан фахрланмаган, қалбида ғурур ҳиссини туймаган юртдошимизни тасаввур қилолмайман. Қайсики қалбда Бобур боғлари барқ уриб турган экан, демак у юксак маънавиятга эришибди, ҳаётнинг маъносини, мазмун-моҳиятини англаб етибди, дегим келади.

Буюк аждодимиз ҳаёти ва ижоди ҳақида биз тенггилар ўтган асрнинг 79-йилигача фақат адабиёт дарсларида қисқача маълумотга эга бўлгандик. Ўша йили республикамиз маънавий ҳаётида порлаган яшиндек воқеа – Пиримқул Қодировнинг “Юлдузли тунлар” романи бўлди. Адабиёт ихлосмандларини ўшанда кузатгандим; гавжум шаҳарлардан сокин қишлоқларгача уйда, кўча-кўйда, ишхоналарда ҳамма-ҳамманинг қўлида бежирим муқовали “Юлдузли тунлар” китоби эди!

Романни иштиёқ билан мутолаа қилар эканман, ҳар кеча тушимда Бобур бобомизни кўрардим. Зарбоф тўнига монанд чиройли салласи ва пешонасига қадалган кўҳи-нури билан от устида келаётган бобомиз сиймосини кўриб ҳайратга тушардим…

Улкан истеъдод соҳиби бўлган адиб Пиримқул Қодировнинг ўз ибораси билан айтганда “тарихни телескоп билан кузатиб”, Бобур замонасини кўзи билан кўргандек тасвирлаганди. Романни мутолаа қилган ўқувчи кўз олдида буюк аждодимиз Мирзо Бобур ва замондошлари сиймоси яққол намоён бўлади. Ўзбекистон Республикаси Фан арбоби, адабиётшунос олим Абдуғафур Расулов таъбири билан айтганда, ёзувчи мазкур романи орқали Бобурни бутун бўйи-басти билан қайта гавдалантириб берган.

Раҳматли устоз адибимиз билан бу мавзуда кўп суҳбат қурганмиз. Ҳар гал у кишининг ҳузурига борганда уй бекаси София опамиз илиққина кутиб оларди. Бошидаги дўпписи ярашган Пиримқул ака вазмин қадамлар ила ижодхонасидан чиқиб келарди. Салом-алик асносида қанча тарихий роман-у қиссалар, сермазмун бадиа ва мақолалар битилган файзли хонага кўз югуртирардим. Устоз ҳар куни ўтирадиган хона тўрида Бобур Мирзонинг мўъжазгина гиламга нақшланган сурати гўё нур таратиб турарди. Жавонда терилган китобларнинг бир қисми хонадон соҳибининг ижод маҳсуллари. Бу китобларнинг бир қисми дунёнинг турли давлатларида турфа тилларда нашр этилган. Демак, айни дамда минглаб хорижликлар ҳам ўша китобларни ўз тилларида мутолаа қилишаётганини тасаввур этишнинг ўзи мароқли!

Устоз суҳбати – ибрат мактаби эди биз учун. Бир гал мавзу “Юлдузли тунлар”га уланди.

– Пиримқул ака, романга бундай чиройли ном қўйилишига ҳам нимадир “туртки” бўлганми?

– Бир куни тушимда Мирзо Бобур негадир мени туриб қўйганмиш,– деди устоз кулимсираб.– Уйғониб қарасам, тип-тиниқ осмонда юлдузлар чарақлаб турибди. Шу куни Абдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар”ини ўйлаб ётгандим. Ўша бетакрор романнинг номига ҳамоҳанг равишда буни “Юлдузли тунлар” деб аташ фикри пайдо бўлди…

– Роман моҳиятан мозий даричаларидан бирини очган, десак муболаға бўлмас. Унда ўтмишимиздаги энг ёрқин сиймолардан бири – Бобур Мирзони ёрқин бадиий бўёқлар воситасида кўрамиз. Бу роман китобхонлар маънавий оламини қанчалик бойитгани ҳақида кўп фикрлар айтилди. Шу тобда Бобур бобомиз ҳақида нималарни ўйлаётганингиз ҳам мухлисларингиз учун жуда қизиқарли…

– Собиқ мустабид тузум даврида сохталаштирилган ва ноҳақ қораланган буюк аждодларимиз тўғрисида тарихий манбаларда битилган ҳақиқатларни баҳоли қудрат тиклашга интилдим. “Юлдузли тунлар” романи ёзилгани учун ўша даврда бошимиз не балоларга қолганини китобхонларимиз яхши билади. Ҳаттоки, Бобурнинг 500 йиллиги республикамизда умуман нишонланмагани ғоят афсусланарли эди. Шундай мудҳиш даврда ҳақиқатни гапириш тузумга қарши ҳаракат деб қараларди… Юртимизда ҳали мустабид тузум ҳукм сураётганига қарамай Президентимиз Ислом Каримов тарихий ҳақиқатларни тиклашга киришгани жуда улуғвор ишларнинг бошланиши эди. 1989 йилда “Бобурнома” китоби 200000 нусхада чоп этилган бўлса, 1990 йил октябрь ойида бу шоҳ асар яратилганлигининг 460 йиллиги нишонланиши бизга руҳий қувват бахш этди. “Аввало, улуғ ватандошимиз Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг шоҳ асари бўлмиш “Бобурнома” ёзилганлигининг 460 йиллигини кенг нишонлаётганимиздан хурсандмиз,– деган эдилар Юртбошимиз.– Бу байрам айни пайтда Шарқ халқлари тарихи ва адабиётига беқиёс ҳурмат ва муҳаббатни ифода этади”. Ўша куни кечқурун Алишер Навоий номидаги Давлат академик опера ва балет катта театрида “Бобурнома”нинг 460 йиллигига бағишлаб ўтказилган тантанали кеча тарихий ҳақиқатнинг том маънода тикланаётгани ифодаси эди.

– Бобур ҳақида бор ҳақиқатни гапириш шунчалик оғир бўлган экан, ўз замонасида шоҳ ва шоирликнинг оғир “юк”ларни буюк бобомиз қандоқ кўтарганига ҳайрон-у лол қоласан киши…

– Ўн икки ёшида Фарғона водийсида давлат бошлиғи бўлиш Мирзо Бобурга бобокалони – Амир Темурдан мерос эди. Тенгсиз даҳо даражасидаги истеъдод ва довюраклик ҳам унга Амир Темурдан ўтган ирсий мерос бўлди. Бобур ўз номига муносиб шердиллик билан Самарқанд учун курашиб, бобомерос шаҳарни уч марта қўлга киритган. Аммо ўша даврнинг ёвузфеъл беклари унга кўп хиёнатлар қилган. Тақдир тақозоси билан Бобур туғилган юртидан жудо бўлгани, кўнглига туккан орзуси – пароканда вилоятларнинг бошини қовуштириб улуғ давлат барпо этиш мақсадини Ҳиндистонда амалга оширганини романда баҳоли қудрат акс эттиришга ҳаракат қилганмиз…

– Китобхонлар билан бир учрашувда буюк аждодимизнинг тенгсиз мероси – “Бобурнома” ҳамда бетакрор ғазаллари, рубоийларини ўрганиб бориш келгуси авлодларни ҳам маънавий камол топишига хизмат қилишини таъкидлаган эдингиз…

– Бобур ўз қалб ҳарорати ва маънавиятини гўзал шеърий асарларга, “Бобурнома”дай ўлмас қомусга жойлаб, авлодларга мерос қилиб қолдирган,– деди устоз адиб ён дафтарини варақлаб.– “Бобурнома”ни бутун дунё XVI аср учун мисли кўрилмаган адабий, илмий ва инсоний кашфиёт сифатида эъзозлайди. Бобурдан олдин бадиий адабиётда ҳеч бир шоҳ ва шоир ўз кўрган-кечирганларини, ютуқ ва камчиликларини бу қадар ҳаққоний ҳамда дадиллик билан очиб бермаган. Ҳинд олимлари “Бобурнома”ни улуғ француз адиби Жан-Жак Руссонинг “Иқрори”га қиёс қиладилар. Эришган ютуқларини баён қилиш билан бирга қилган хатоларига ҳам иқрор бўлишдек маънавий жасоратни Бобур бобомиз Руссодан икки аср илгари кўрсатганини қиёсий таҳлил этсак, буюк аждодимизнинг ўз даврига нисбатан қанчалик олдинга кетганидан ҳайратга тушамиз. “Бобурнома”даги табиат тасвирлари, Марказий Осиё, Афғонистон ва Ҳиндистон халқларининг тарихига оид нодир кузатишлар, тилга, динга, ҳуқуқшуносликка, санъат ва адабиётга оид тадқиқотлар Бобур Мирзонинг қомусий билимлар эгаси бўлганини кўрсатади. Демоқчиманки, бугунги ва келгуси авлодлар ҳам бу буюк маънавий меросни теран ўрганиб боришлари уларни албатта маънан юксакликка олиб чиқаверди.

Устознинг бундай ҳикматли суҳбатлари яхшигина адабиёт дарси эди. Бу хонадонга қачон келмай, суҳбатлар мавзуси “Темур тузуклари”, темурийлар сулоласидаги энг ёрқин сиймолардан бири Бобур Мирзо ва “Бобурнома”га уланиб кетарди. Устознинг умр йўлдоши София она ҳам “Юлдузли тунлар” (“Бобур”) романи яратилиши билан боғлиқ воқеалар ҳақида сўзлаб берарди. Бу дилтортар суҳбатлар ҳамон қулоқларим остида жаранглайди. Уларнинг бир қисми газеталарда ёритилган бўлса, анчагинасини фақат қоғозга қоралаб қўйганмиз. Не тонгки, бугун шу азиз инсонлар – адиб ва умр йўлдоши ҳам тарихга айланди… Пиримқул ака ва София онанинг чироғини ёқиб ўтирган қизлари Яхшигул опа шундай деди:

– Отам раҳматли ўз ижоди билан Бобур Мирзо сиймосини яратган экан, ул зотни ҳамиша барҳаёт деб атардилар…

Пиримқул Қодиров ва Тўлқин Эшбек 1987 йилда Қибрай туман газетаси таҳририятида.

Аслида эса, ўша ўлмас асарлари билан атоқли адиб Пиримқул Қодиров ҳам мангу барҳаётдир.

Тошкентга ўзгача файзу тароват бахш этиб турган Бобур боғида устоз билан сайр этган дамларни хотирлар эканман, не ажабки, буюк аждодимиз Заҳириддин Муҳаммад Бобур ёнида улуғ адиб Пиримқул Қодиров руҳлари ҳам бирга шодон кезиб юрганини ҳис этдим!..

Тўлқин ЭШБЕК,

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси