Тилимиз ҳақида боболар бонги

Жадид боболаримиздан бири — Абдурауф Фитратнинг қуйида

тақдим этилаётган бетакрор мақоласида «туркча» дея асли она тилимиз — ўзбекчани назарда тутганини талабаларимиз теран англайдилар, дейди Дониш домла.

Фото Erkin Rabbimovich.

ТИЛИМИЗ (1919)

Дунёнинг энг бой, энг бахтсиз бир тили қайси тилдир? Биласизми? Туркча. Шоирлик қилмоқчи эмасман, сўзнинг тўғриси шудир. Дунёнинг эиг бой тили туркчадир, энг бахтсиз тили ёнаҳўл (яна шу) туркчадир….Араблар босдиқлари (босиб олган маъносида) ўлкага ёлғиз ҳукуматларини эмас, динларини, йўсинларинида танитғон, олинғон эдилар. Мусулмонликнинг туби, томири қуръон билан ҳадисдир. Шунинг учун янги мусулмонлар арабча ўрганишни ўзларига важоб деб билдилар, ўқидилар, ўргандилар, севдилар. Бундан кейин форсча ва туркча арабча бўғувига кириб қолдилар. Форс тилининг ҳол бутунлай ёмонлашди. Форслар ўз тилларини ташладилар. Ёлғуз китобларини эмас, ўзаро ёзувларини ҳам арабча ёза бошладилар. Лекин бу иш кўп чўзилмади. Форс тили бир силкиниш билан ўзини араб бўғувидан қутқара олди. Форс тилининг бу силкиниши Эрон шоири Фирдавсийнинг арабчаликка қарши қайнаған, қизиғон эронли бир миллатчи эди. Ўттиз йил тиришди, донгли «Шоҳнома» китобини ёзиб чиқарди. «Шоҳнома» ёзиб чиқарувдан Фирдавсийнинг иккита тилаги бор эди: Эрон улусининг арабдан совутиб, эронли туйғусини бермак ва араб тилини Эрондан суриб чиқармоқ. Шунинг учун «Шоҳнома»нинг ҳар бир еринда эронлини мақтаган шоир арабликка келганда:

Заҳир шутур хўрдан сусимор,
Арабро бажойи расидаст кор,
Ки тахти Каянро кўнад орзу,
Туфу, бар ту, чарх кардан туфу! —
деб қийқирмишдир. Бу сўзларнинг туркчаси шудир: Туь сути билан илон эти емакдан бошқа иш билмаган арабнинг иши, шу ерга чиқмишким, Эрон императорининг тахтини истайдилар. О, шу ишга сабаб бўлган фалак, туфу сенга, туфу!
Яна шунинг учундирки, Эронда арабча ҳоким бўлғон ир замонда ёзилғон «Шоҳнома»да арабча сўзлар йўқ даражада оздир. Фирдавсий бу икки тилакни билиб, онглаб, ишга киришганини билдирмакчи ўлиб, ёзадирким:
Бас, ранж бурдам соли си,
Амам зинда кардам ба дини форсий —
демишдир. Туркчаси: Бу ўттиз йил ичида кўп эмкардим (азоб чекмоқ), Эронни форсича ёзганим шу китоб ила тургиздим, демакдир. Форси ишда шундай қилиб ёқасини қутқормиш. Лекин, бизнинг бахтсиз туркчамиз бир Фирдавсий етиштира олмамиш.
Дунёнинг энг бой тили бўлғон туркчамиз ёлғуз арабча қумруқлар (зуғум) билан эмас, форсича тепкилари билан даҳи эзилмишдир. Кўзларимизни тўрт очиб қарайлик, дунёнинг энг буюк ҳакими бўлғон Ибн Сино туркдир. Иккинчи Арасту атолғон Форобий туркдир. Араб тилини мангулик тиргизиб келган Жавҳарий туркдир. Ваҳдати вужуд фалсафасининг имомларидан ўлган Жалолиддин Румий туркдир. Форсий адабиётнинг пайғамбарларидан бўлган Низомий даҳи туркдир. Шу ерда отлари ёзилғон кимсаларда ёлғуз турк улусини эмас, бутун дунёнинг улуғ кишилариндан эрурлар. Икки турк улуси бунларнинг асарлариндан оснилонолмай (ажралмоқ) қолмиш, балки ўзларини ҳам яхшигина таниёлмай қолмишдир. Бунлари ўз биликларини туркча ёзсалар эди, букун турк улусининг ҳоли эҳтимолки бошқа турли бўлар эди. Бахтсизлик бунданда ортиқ бўлурмикан?! Турк ўғли турк бўлғон Маҳмуд Ғазнавий Фирдавсийни чақириб, турк эзилишини кўрсатган «Шоҳнома»ни ёздурсун, дея ҳар йўлига бир олтун берсун. Шу бахтсизликдирки, турк ўғли бўлғон усмонли ҳоқонларига ўз туйғуларини форсича шеър билан сўй латми иедир.
Яна шул бахтсизликдирким: Кафказия туркларининг Қаларин тутмиш дея форс тилининг ҳурматиучун саксон ёринда сўзи ўрнида ҳаштот дедирмишдир…

Абдурауф Фитрат. Тилимиз (1919)
«Иштирокиюн» рўзномасининг
1919 йил 12 июндаги 32 сони.

TILIMIZ (1919)

Дунёнинг энг бой, энг бахтсиз бир тили қайси тилдир? Биласизми? Туркча..
Dunyoning eng boy, eng baxtsiz bir tili qaysi tildir? Bilasizmi? Turkcha. Shoirlik qilmoqchi emasman, so‘zning to‘g‘risi shudir. Dunyoning eig boy tili turkchadir, eng baxtsiz tili yonaho‘l (yana shu) turkchadir….Arablar bosdiqlari (bosib olgan ma’nosida) o‘lkaga yolg‘iz hukumatlarini emas, dinlarini, yo‘sinlarinida tanitg‘on, oling‘on edilar. Musulmonlikning tubi, tomiri qur’on bilan hadisdir. Shuning uchun yangi musulmonlar arabcha o‘rganishni o‘zlariga vajob deb bildilar, o‘qidilar, o‘rgandilar, sevdilar. Bundan keyin forscha va turkcha arabcha bo‘g‘uviga kirib qoldilar. Fors tilining hol butunlay yomonlashdi. Forslar o‘z tillarini tashladilar. Yolg‘uz kitoblarini emas, o‘zaro yozuvlarini ham arabcha yoza boshladilar. Lekin bu ish ko‘p cho‘zilmadi. Fors tili bir silkinish bilan o‘zini arab bo‘g‘uvidan qutqara oldi. Fors tilining bu silkinishi Eron shoiri Firdavsiyning arabchalikka qarshi qaynag‘an, qizig‘on eronli bir millatchi edi. O‘ttiz yil tirishdi, dongli «Shohnoma» kitobini yozib chiqardi. «Shohnoma» yozib chiqaruvdan Firdavsiyning ikkita tilagi bor edi: Eron ulusining arabdan sovutib, eronli tuyg‘usini bermak va arab tilini Erondan surib chiqarmoq. Shuning uchun «Shohnoma»ning har bir yerinda eronlini maqtagan shoir arablikka kelganda:
Zahir shutur xo‘rdan susimor,
Arabro bajoyi rasidast kor,
Ki taxti Kayanro ko‘nad orzu,
Tufu, bar tu, charx kardan tufu! —
deb qiyqirmishdir. Bu so‘zlarning turkchasi shudir: Tu suti bilan ilon eti yemakdan boshqa ish bilmagan arabning ishi, shu yerga chiqmishkim, Eron imperatorining taxtini istaydilar. O, shu ishga sabab bo‘lgan falak, tufu senga, tufu!
Yana shuning uchundirki, Eronda arabcha hokim bo‘lg‘on ir zamonda yozilg‘on «Shohnoma»da arabcha so‘zlar yo‘q darajada ozdir. Firdavsiy bu ikki tilakni bilib, onglab, ishga kirishganini bildirmakchi o‘lib, yozadirkim:
Bas, ranj burdam soli si,
Amam zinda kardam ba dini forsiy —
demishdir. Turkchasi: Bu o‘ttiz yil ichida ko‘p emkardim (azob chekmoq), Eronni forsicha yozganim shu kitob ila turgizdim, demakdir. Forsi ishda shunday qilib yoqasini qutqormish. Lekin, bizning baxtsiz turkchamiz bir Firdavsiy yetishtira olmamish.
Dunyoning eng boy tili bo‘lg‘on turkchamiz yolg‘uz arabcha qumruqlar (zug‘um) bilan emas, forsicha tepkilari bilan dahi ezilmishdir. Ko‘zlarimizni to‘rt ochib qaraylik, dunyoning eng buyuk hakimi bo‘lg‘on Ibn Sino turkdir. Ikkinchi Arastu atolg‘on Forobiy turkdir. Arab tilini mangulik tirgizib kelgan Javhariy turkdir. Vahdati vujud falsafasining imomlaridan o‘lgan Jaloliddin Rumiy turkdir. Forsiy adabiyotning payg‘ambarlaridan bo‘lgan Nizomiy dahi turkdir. Shu yerda otlari yozilg‘on kimsalarda yolg‘uz turk ulusini emas, butun dunyoning ulug‘ kishilarindan erurlar. Ikki turk ulusi bunlarning asarlarindan osnilonolmay (ajralmoq) qolmish, balki o‘zlarini ham yaxshigina taniyolmay qolmishdir. Bunlari o‘z biliklarini turkcha yozsalar edi, bukun turk ulusining holi ehtimolki boshqa turli bo‘lar edi. Baxtsizlik bundanda ortiq bo‘lurmikan?! Turk o‘g‘li turk bo‘lg‘on Mahmud G‘aznaviy Firdavsiyni chaqirib, turk ezilishini ko‘rsatgan «Shohnoma»ni yozdursun, deya har yo‘liga bir oltun bersun. Shu baxtsizlikdirki, turk o‘g‘li bo‘lg‘on usmonli hoqonlariga o‘z tuyg‘ularini forsicha she’r bilan so‘y latmi iyedir.
Yana shul baxtsizlikdirkim: Kafkaziya turklarining Qalarin tutmish deya fors tilining hurmatiuchun sakson yorinda so‘zi o‘rnida hashtot dedirmishdir…

Abdurauf Fitrat. Tilimiz (1919)
«Ishtirokiyun» ro‘znomasining
1919 yil 12 iyundagi 32 soni.

You may also like...

1 Response

  1. Tilga e’tibor- elga e’tibor deb bejizga aytilmagan. Har bir tilning umrboqiyligi esa albatta o‘zining ijobiy samarasini bermoqda. Turk tili eng chiroyli tillardan biri hisoblanadi.

Добавить комментарий для Maftuna JAMOLOVA Отменить ответ

Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *

Можно использовать следующие HTML-теги и атрибуты: <a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <strike> <strong>