Устозлик мақоми

Шарқда, хусусан, биз ўзбекларда устоз мақоми ниҳоятда баланд. Муайян касб, ҳунар ёхуд санъат эгаси ўз соҳасининг сир-асрорларини шу соҳанинг бошқа етакчи, тажрибали билимдонидан ўрганади ва худди шу жойда устоз-шогирдлик муносабати шаклланади.

Илм жабҳасида бу сўз расмий характерга эга. Дейлик, бир фан номзодининг фақат биргина расмий устози бўлади. Халқимиз тилидаги машҳур мақолни эсга олайлик: устоз — отангдан улуғ. Ушбу мақол шаклини бир оз таҳрир билан «отангдек» дейдиган ҳам бўлишди. Бу унча тўғри эмас. Унутмаслик керакки, бу ўринда гап «гап» ҳақида эмас, «мақол» ҳақида кетяпти.

Мақол бу халқ оғзаки ижодининг ўзига хос жанри — адабий ҳодисадир. Адабиёт эса сўзга, фикру мулоҳазага пардоз беради, ошириб гапиришни тақозо қилади. Бинобарин, мақолга сўз санъати мезонларидан келиб чиқиб муносабат билдириш лозим. Мақол таркибидаги «дан»ни «дек» деб ўзгартириш унинг сўз санъатига хос хусусиятини хийла сийқалаштиради. Демоқчиманки, адабий унсур муболағасиз қўлланса, мақолнинг ўзига хос тароватига путур етади. Боз устига мақол моҳияти ота мавқеини пасайтиришни эмас, устозга кўрсатилиши лозим бўлган алоҳида эҳтиромни ўзида мажассамлаштирган.

Мақол моҳиятини англашнинг мураккаб жиҳати йўқ. Бўлмайдиям. Баъзилар дейдики, ота фарзандни дунёга келтирган зот, у кишидан устун бўладиган инсон ҳаётда бўлиши мумкин эмас. Тўғри, бу фикрда жон йўқ эмас. Шу билан бирга, бу шарқона ахлоқ мезонларини ёхуд унинг моҳиятини, шунингдек, эстетик сўз жозибасини идрок этадиганлар фикри эмас. Устозни улуғлаш отага бўлган эҳтиромнинг олий босқичи. Алҳол, ўзгача эмас.

Ҳаётда гоҳо оилавий шароитидан, аниқроғи отасининг ношудлигидан азият чеккан одамлар ҳам учрайди. Уларга шу мақол шаклларини кўрсатсангиз, шубҳасиз, биринчисини — «отангдан улуғ» деган муқобилни танлайди. Бу ерда бошқа парадокс бор. У ўз фикрининг тўғрилигини етарлича англаяпти. Яъни, у масалага ўз ҳаётидан келиб чиқиб муносабат билдиряпти. Шунга қарамай, унинг фикри машҳур мақол моҳиятига тўла мос.

Ҳозир «шогирди» ҳақида оғиз кўпиртириб гапирадиган «устозча»лар кўпайиб бораётгандек. Айниқса, қўшиқчилар ўртасида. Савияли ёки ўзига яраша дунёқарашли мухлисга эга бўлмаган уч-тўрт хонандалар ҳали ўз йўналишига етарлича эга бўлмай туриб, «шогирдларим» дея бонг уриш нақадар одобсизлик эканини билишмайди. Улар шогирдлари ҳақида мақтаниб сўзлашдан олдин, устозлик бурчларини тўлиқ адо этиш ҳақида ўйласалар яхши бўлур эди. Эл орасида машҳур, деган эътироф ҳам рағбат, албатта, аммо бу ҳали устозлик рутбасига эришди дегани эмас. Устозлик мақоми бу тушунчалардан баланд туради. Яхши санъаткор бўлиш эҳтимол осондир. Бироқ устоз санъаткор бўлишнинг ўзига яраша масъулияти бор. Бу фикр изоҳга муҳтож бўлмаса керак.

Нуфузли санъаткоримиз, Ўзбекистон халқ артисти Ғуломжон Ёқубов ўз услуби, йўналишида ижод қилиб, халқ назарига тушаётган бир неча шогирдлари бўлгани ҳолда яқинда берган бир интервюсида: «Менинг шогирдим йўқ, мабодо санъатимдан баҳраманд бўлиб, қўшиқларимни айтиш орқали ўз йўналишини топишга интилаётган хонандалар мени ўзларига устоз билсалар, мен ҳам уларни шогирдим, деб ҳисоблайман», дебди. Ана буни чинакам устоз эътирофи десак, арзийди. Ҳақиқий устоз камтар бўлсин. Талабчанлик, қатъийлик, меҳрибонлик ва бошқа фазилатлар худди шу камтарликдан униб чиқаверади. Алқисса, устоз — отангдан улуғ. Зинҳор ўзгача эмас.

Абдураҳмон ПИРИМҚУЛОВ,

адабиётшунос

“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси 2011 йил 21 октябрь сонидан олинди.

 Ustozlik maqomi

Ustoz — otangdan ulug`, degan maqolni mutaxassislar asoslamoqda.

 Sharqda, xususan, biz o`zbeklarda ustoz maqomi nihoyatda baland. Muayyan kasb, hunar yoxud san’at egasi o`z sohasining sir-asrorlarini shu sohaning boshqa yetakchi, tajribali bilimdonidan o`rganadi va xuddi shu joyda ustoz-shogirdlik munosabati shakllanadi.

Ilm jabhasida bu so`z rasmiy xarakterga ega. Deylik, bir fan nomzodining faqat birgina rasmiy ustozi bo`ladi. Xalqimiz tilidagi mashhur maqolni esga olaylik: ustoz — otangdan ulug`. Ushbu maqol shaklini bir oz tahrir bilan «otangdek» deydigan ham bo`lishdi. Bu uncha to`g`ri emas. Unutmaslik kerakki, bu o`rinda gap «gap» haqida emas, «maqol» haqida ketyapti.

Maqol bu xalq og`zaki ijodining o`ziga xos janri — adabiy hodisadir. Adabiyot esa so`zga, fikru mulohazaga pardoz beradi, oshirib gapirishni taqozo qiladi. Binobarin, maqolga so`z san’ati mezonlaridan kelib chiqib munosabat bildirish lozim. Maqol tarkibidagi «dan»ni «dek» deb o`zgartirish uning so`z san’atiga xos xususiyatini xiyla siyqalashtiradi. Demoqchimanki, adabiy unsur mubolag`asiz qo`llansa, maqolning o`ziga xos tarovatiga putur etadi. Boz ustiga maqol mohiyati ota mavqeini pasaytirishni emas, ustozga ko`rsatilishi lozim bo`lgan alohida ehtiromni o`zida majassamlashtirgan.

Maqol mohiyatini anglashning murakkab jihati yo`q. Bo`lmaydiyam. Ba’zilar deydiki, ota farzandni dunyoga keltirgan zot, u kishidan ustun bo`ladigan inson hayotda bo`lishi mumkin emas. To`g`ri, bu fikrda jon yo`q emas. Shu bilan birga, bu sharqona axloq mezonlarini yoxud uning mohiyatini, shuningdek, estetik so`z jozibasini idrok etadiganlar fikri emas. Ustozni ulug`lash otaga bo`lgan ehtiromning oliy bosqichi. Alhol, o`zgacha emas.

Hayotda goho oilaviy sharoitidan, aniqrog`i otasining noshudligidan aziyat chekkan odamlar ham uchraydi. Ularga shu maqol shakllarini ko`rsatsangiz, shubhasiz, birinchisini — «otangdan ulug`» degan muqobilni tanlaydi. Bu erda boshqa paradoks bor. U o`z fikrining to`g`riligini etarlicha anglayapti. Ya’ni, u masalaga o`z hayotidan kelib chiqib munosabat bildiryapti. Shunga qaramay, uning fikri mashhur maqol mohiyatiga to`la mos.

Hozir «shogirdi» haqida og`iz ko`pirtirib gapiradigan «ustozcha»lar ko`payib borayotgandek. Ayniqsa, qo`shiqchilar o`rtasida. Saviyali yoki o`ziga yarasha dunyoqarashli muxlisga ega bo`lmagan uch-to`rt xonandalar hali o`z yo`nalishiga etarlicha ega bo`lmay turib, «shogirdlarim» deya bong urish naqadar odobsizlik ekanini bilishmaydi. Ular shogirdlari haqida maqtanib so`zlashdan oldin, ustozlik burchlarini to`liq ado etish haqida o`ylasalar yaxshi bo`lur edi. El orasida mashhur, degan e’tirof ham rag`bat, albatta, ammo bu hali ustozlik rutbasiga erishdi degani emas. Ustozlik maqomi bu tushunchalardan baland turadi. Yaxshi san’atkor bo`lish ehtimol osondir. Biroq ustoz san’atkor bo`lishning o`ziga yarasha mas’uliyati bor. Bu fikr izohga muhtoj bo`lmasa kerak.

Nufuzli san’atkorimiz, O`zbekiston xalq artisti G`ulomjon Yoqubov o`z uslubi, yo`nalishida ijod qilib, xalq nazariga tushayotgan bir necha shogirdlari bo`lgani holda yaqinda bergan bir intervyusida: «Mening shogirdim yo`q, mabodo san’atimdan bahramand bo`lib, qo`shiqlarimni aytish orqali o`z yo`nalishini topishga intilayotgan xonandalar meni o`zlariga ustoz bilsalar, men ham ularni shogirdim, deb hisoblayman», debdi. Ana buni chinakam ustoz e’tirofi desak, arziydi. Haqiqiy ustoz kamtar bo`lsin. Talabchanlik, qat’iylik, mehribonlik va boshqa fazilatlar xuddi shu kamtarlikdan unib chiqaveradi. Alqissa, ustoz — otangdan ulug`. Zinhor o`zgacha emas.

 Abdurahmon PIRIMQULOV,

adabiyotshunos

“O`zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi 2011 yil 21 oktyabr sonidan olindi.