Дорилфунундаги сабоқларим пайти мендан кўпинча журналистика соҳасига келишим, ижодкорликни танлашим сабаблари ҳақида сўрашади. “Бунга адабиёт ўқитувчимиз сабаб бўлган”, дейман ва шу фандан қишлоғимиз мактабида бизга дарс берган ўқитувчиларимни эслайман.

Ўтган аср эллигинчи йилларининг боши, эски масжид биносида жойлашган мактабда ўқиймиз. Қиш-қировли кунларда енгил-елпи кийимда, баъзан ялангоёқ мактаб биносига етиб олишнинг ўзи муаммо. Йўлдош тоға печкага ўт ёқиб, хонани иситгунча дилдираб ўтирамиз. Аммо дарс бошланиши билан совуқ қотганимиз ҳам, эрталабки чала-чулпа нонушта ҳам ёддан чиқиб кетади. Ўқитувчилар қўлларидаги якка-ягона, муқоваси аллақачон йиртилиб, саҳифалари сарғайиб кетган дарслик китобларини варақлаб, ундан шеър, ҳикоя ўқиб беришади, суратларни кўрсатишади, уйга вазифа беришади. Кейинроқ ҳар бир синфга беш-олтитадан дарслик ажратиладиган бўлди. Аммо уларни фақат аъло баҳога ўқийдиган, озодаликка риоя қиладиган, тартиб интизомли ўқувчиларга беришади. Кейинги синфга ўтганимизда, “Фалон ўқув йилида ушбу дарсликни фалончиев тутди”, деб исм-фамилиямизни ёзиб, кутубхонага топширамиз, кутубхоначи опа топшираётган китобимизнинг ҳолатини “аъло”, “яхши” ёки “ўрта” деб баҳолайди. Қандай баҳо қўйилиши кейинги ўқув йилида қандай китоб олишимизга боғлиқ бўлади.

Тўрт тарафини тоғ ва тепаликлар ўраб турадиган қишлоғимизда тўйлар асосан қиш кунлари бўларди, дошқозонда элга ош бериларди. У йиллари ҳамманинг уйида ҳам қозон қайнамас, кўп болалар мактабга оч-наҳор ҳам келишарди. Ўқитувчиларимиз, қишлоқ мутасаддилари ва тўй эгалари буни ҳисобга олиб, ўғил болаларни синф-синф саф торттириб, тўйга олиб боришарди (аёл ўқитувчиларга ва қиз болаларга ош тоғорада мактабга юбориларди). Аммо тўйга боришнинг бир муаммоси ҳам бўлардики, буни эсламаслигим мумкин эмас: болаларга ош тортувчи Мирусмон бува тўйхонага киришимиз билан “Қани, кундаликларингни кўрсатинглар”, деб туриб оларди. Бу ҳам майли, шеър ёдлаш, ўқиган китобларимиздан парча айтиб бериш, китоб муаллифларини билиш бўйича имтиҳон ҳам қиларди.

Аъло баҳога ўқийдиганларнинг ҳар иккитасига, уч-тўрт баҳога ўқийдиган, шеър ёдламайдиганларнинг ҳар учтасига кичик ликопчада икки марта қўл узатсангиз тугайдиган ош тортиларди. Бу “услуб”да таъсирчан танбеҳ билан бирга маънавий рағбат ҳам бор эди. Қишлоқда “Келаси ҳафта фалончиникида тўйда”, деган гап тарқалса, ўрта баҳо олувчи, улгурмовчи болалар баҳоларини тўғирлашга, китоб ўқишга ҳаракат қилиб қолишарди.

Бугун бу гаплар қулоққа эриш туюлади. Аммо мен бу усулни чинакам халқона педагогика деб ҳисоблайман. Бизни фақат мактаб ўқитувчилари эмас кутубхоначи, маҳалла оқсоқоллари, қишлоқ фельшери, сартарош, қўни-қўшнилар тарбия қилишган. Эрталаб мактабга бораётганимизда оқсоқолларга дуч келиб қолсак, “Ассалому алайкум” деб салом берардик улар саломимизга алик олиб, пешонамизни силаб, имонбой бўлинглар деб дуо қилишарди, баъзи бирларимизга сал энгашиб, паст овозда: “Ўғлим, ўқишларинг яхшими, қулоғимга бир нималар чалингандай бўлди, тинчликми?”, деб маъноли қараб қўйишарди. Фельдшер кийим-бошимизга, сартарош ўсиб кетган сочимизга қарарди. Демоқчиманки, таълим-тарбия жараёни мактаб педагогика коллективи ва қишлоқ жамоатчилигининг умумий иши эди. Бу жараёндан ҳеч ким четда эмасди. Мактабга бирор ёрдам зарур бўлиб қолса, ҳамма лаббай дея жавоб қайтарарди. Қишлоқ кўчаларида ўйнаб юрганимизда ёки бошқа бир жойда катталарга дуч келиб қолсак, улар кутилмаганда “Етти жойда саккиз” ёки “Олти жойда тўққиз” деб каррадан имтиҳон қилиб туришарди. Қанча китоб ўқиганимизни сўрашарди. Маҳалла оқсоқоллари дарс пайти кўчада сандироқлаб юрган бола ёнидан бепарво ўтиб кетишмасди. Бу ҳам майли, улар ўқувчиларнинг одоб-ахлоқи, кўчада, тўй-тумоқда ўзини тутиши, дарсни ўзлаштириши билан ҳам қизиқишарди. Кутилмаганда синф хонасига кириб келиб, орқа партага ўтириб, биз билан бирга дарс тинглашарди.

Мактаб ҳақида гап кетганда, кўп нарсалар ёдга тушади. Кўпдан-кўп воқеалар худди куни кеча юз бергандек кўз ўнгингдан ўта бошлайди. Бунинг сабаби меҳнат фаолиятимни ўқитувчиликдан бошлаганим бўлса ажаб эмас. Бугун ҳаётимизнинг барча соҳалари жиддий ислоҳ қилинаётган, таълим-тарбия тизимини замонавийлаштириш, ўқитувчиларнинг ижтимоий маънавий мавқеини ошириш миллий юксалишга эришишнинг ягона йўли бўлиб турган бир пайтда ўтган эллигинчи-олтмишинчи йилларнинг ғаройиб педагогикасини эслаш зарурмикин, деган савол туғилиши, ўзгача мулоҳазалар бўлиши ҳам табиий. Бундай иштибоҳларга қийинчиликсиз жавоб қайтариш мумкин, деб ўйлайман.

Бунинг сабаби шуки, юртимиздан чиққан, номлари ҳамон дунё илмий-маънавий ҳаётида ёрқин юлдуз янглиғ чақнаётган алломаларнинг ҳаммалари бошланғич таълимни оилада ота-онадан, мактаб-мадрасаларда заҳматкаш мураббийлардан олишган. Навоий бобомизга, Ибн Синога, Беруний, Бухорий, Замахшарийдек алломаларга ҳам ўз касбининг фидойи усталари сабоқ беришган. Бугун давлатимизнинг фахру ғурури бўлиб турган олимлар, давлат ва жамоат арбоблари, таниқли ижодкорлар тўғрисида ҳам шундай дейиш мумкин. Демакки, “эски” ўқитиш услубида кейинчалик қаттол замонанинг зўри билан унут бўлиб кетган нималардир бўлганки, улар бундай юксак натижаларга эришишган, тажрибалари дунёга ёйилган. Иккинчи жаҳон уришидан майиб-мажруҳ бўлиб қайтган, бор-йўғи уч ёки олти ойлик педагогика курсларида таҳсил олган, анкеталарига умрларининг охирларигача “маълумоти тўлиқсиз олий” деб ёзилган домлаларимиз бизни ўша олтмишинчи йилларида қандай ўқитишган? Наҳотки бунга қизиқмасак?

Аниқ айта оламанки, она тили, арифметика, география, жисмоний тарбия, меҳнат дарслари ҳаётий мисоллар, қишлоқда ёки қўшни қишлоқларда бўлиб ўтган яхши-ёмон воқеаларнинг тафсилоти, ўрнак бўладиган ва бўлмайдиган жиҳатлари билан боғланган ҳолда ўтиларди. Тўғри талаффуз, равон нутқ, ифодали ўқиш, ўқиган нарсаларни эркин баён қилиш ва шу орқали қулоқни динг, хотирани мустаҳкамлашга эътибор берилган. Туман миқёсида ўтказиладиган танловларда ғолиб чиққан ўқувчиларнинг устозлари, ота-оналари моддий ва маънавий рағбатлантирилган.

Мактаб кутубхонасидаги ягона нусха китобларни ўқитувчиларимиз, сўнг тили бурро, овози ширали ўқувчилар сўзларни дона-дона қилиб, қироат билан, баъзи жойларида актёрлардай маҳорат кўрсатиб (ўзлари билмаган ҳолда образга кириб) ўқишар, бошқалар эса уларни тинглар эди. Баъзи дарслар мактаб ёнидаги боғда, тоғ ёнбағридаги лолазор сайҳонликда ўтиларди. Жам бўлиб эртак тинглаш, қаҳрамонларнинг жасоратларини муҳокама қилиш одатга айланганди. Айрим домлаларимиз ўқувчиларни бирор эртакнинг давомини тўқишга, ўқиган нарсаларидан хулоса чиқаришга, оз бўлса-да, фикрлашга ундарди.

Таассуфки, кейин-кейин бундай самарали усулларнинг барчаси бирин-кетин барҳам топди. Ура-урачилик замонлари келди. Дарсларга келмайдиган, фанларни ўзлаштирмайдиган суст ўқувчилар ҳам синфдан-синфга бемалол кўча бошлади. Ҳамма иллат шундан бошланди. Билса ҳам, билмаса ҳам, ўқитувчи баҳо қўйиб бериши керак. Бунга қўшимча, мактаб деган муассасага халқ маорифи бўлимидан ташқари ўша пайтлари мавжуд бўлган хўжалик ташкилотларининг катта-кичик раҳбарлари ҳам бошчилик қила бошлашди. Ғўза яганаси, қатқалоқ, чопиқ, ўрим-йиғим, қўзилатиш, пичан ўриш каби тоғ-дала ишлари мактаб зиммасига юкланди. Таълим-тарбия иши бутунлай издан чиқди. Дарсларнинг савияси, ўқитувчининг обрў-эътибори кескин тушиб кетди. Эркак ўқитувчилар бошқа соҳалар этагидан тутишди. Буларнинг ҳаммаси қандай нохуш оқибатларга олиб келгани ҳаммамизга кундай равшан.

Истиқлол йилларида таълим-тарбия тизимини ислоҳ қилишга кўп бор киришилди. Маълум натижаларга эришилди ҳам. Аммо мактаб ҳаёти, унинг мамлакат, миллат тақдиридаги ўрни, ўқитувчининг мавқеи ҳамон пастлигича қолаётгани сир эмас. Шу боисдан ҳам давлатимиз раҳбари ушбу тизим фаолиятини тубдан яхшилаш, таълим-тарбия ишини бугунги илғор дунёвий тажрибалардан кам бўлмаслигини таъминлаш, таълим педагогикасини аллома аждодларимиздан қолган илмий-маънавий мерос асосида янгилашни ўқитувчи-мураббийлар, халқ маорифи мутасаддилари билан бирга жамиятнинг фикрловчи, изланувчи, эртанги кунимизга бефарқ бўлмаган онгли, мушоҳадали аъзолари олдидаги муҳим вазифа деб белгилади. Бу борадаги муҳим қадамлардан бири ҳукуматимиз таркибида мактабгача тарбия масалалари билан бевосита шуғулланадиган вазирликнинг ташкил этилиши бўлди десак, хато бўлмайди. Бу идорани умуммиллий таълим- тарбия иморатининг пойдеворига қиёслаш мумкин. У қанча мустаҳкам ва мақсадга мувофиқ бўлса, олдимизга қўйилган ўта мураккаб вазифани талаб даражасида бажаришимиз шунча осон бўлади. Аммо… биргина шу пойдевор билан иш битмайди. Буни унутмаслигимиз керак.

Биз ҳануз таълимни бирламчи, тарбияни иккиламчи деб ҳисоблаймиз, “таълим-тарбия” деб ёзамиз. Аслида эса тарбия бирламчи бўлиши керак. Ёшлигимизда кўча чангитиб юрсак, маҳалла оқсоқоллари “Ҳай-ҳай, шовқин кўтарманглар, яқинда маҳалламизга келин тушади, куёв боланинг асабини бузманглар” дейишарди. Йиллар ўтиб билдикки, бу танбеҳ туғилажак фарзанднинг соғлиғи тўғрисидаги биринчи эҳтиёткорлик экан. Демакки, тарбия ишини жуда эрта, никоҳдан ҳам аввал бошлаш, япон биродарларимиз каби, фарзандларимизни саводли қилишдан олдин уларнинг митти қалбларида тўғрилик, ростгўйлик, ҳалоллик, меҳнаткашлик, ватансеварлик каби соф миллий туйғуларни шакллантиришимиз, миллатимиз келажаги янада буюк бўлишига, қонимизда шундай имкониятлар борлигига ишонтиришимиз зарур. Бунга эришмай туриб хорижий тиллар таълимини бошлаворсак, қаттиқ янглишган, тузатиб бўлмайдиган хатога йўл қўйган бўламиз. Инглиз тилини ўрганишга алоҳида эътибор бераётганимизнинг сабаби бу тилнинг дунё халқлари тиллари ичида энг зўри эканлигида эмас, дунёнинг бугунги илми айни шу тилда мавжудлигидадир.

Таклиф сифатида айтиш зарурки, педагогика олий ўқув юртларига қабул чоғида абитуриентлар нутқ мукаммаллиги, ифодали ўқиш, тўғри талаффуз, ишонтириш маҳорати, мураббийлик санъати бўйича ижодий имтиҳондан ўтишлари мақсадга мувофиқ, деб ўйлайман. Негаки, бўлажак ўқитувчининг айни шу жиҳатларига доир қусур ёки маҳорати ўқувчиларга албатта ўтади.

Мактаб ўқитувчилари ва ўқувчиларини таълим билан боғлиқ бўлмаган турли тадбирларга жалб этмаслик, улардан ҳуда-беҳуда ёзма ҳисобот талаб қилмаслик керак. Ҳар кунги сабоқ тўла ўтилиши зарур. Бу борада халқ таълими вазирлигининг махсус кўрсатмасига жойларда қандай амал қилинаётгани доимий эътиборда бўлмоғи даркор.

Мактабларда ўқув-тарбия ишининг сифати паст эканлигининг бевосита ва билвосита сабаблари мавжуд. Сир эмас, кейинги пайтларда мактабларга турли касб эгалари, жумладан, собиқ ўқувчилар – бугун депутат, таниқли тадбиркор, санъаткор, олим, ҳокимият, вазирлик ва идораларнинг масъул ходимлари, ёзувчи ва шоирлар тез-тез келиб туришибди. Улар иштирокида таъсирчан учрашувлар, давра суҳбатлари ўтказилмоқда. Бу — албатта яхши. Аммо…

Ўзингиз ҳам гувоҳ бўлгансиз: мактабга меҳмон ёки комиссия келадиган бўлса, дарслар тўхтатилиб, ўқувчилар кеч кузми, баҳор изғириними, бундан қатьий назар, енгил кийимда турнақатор бўлиб, ҳовлида соатлаб саф тортиб туришади. Келадиганлар кўп ҳолларда бир соат — ярим соат кечикиб келишади, аммо ҳеч ким сафни тарк этмайди. Собиқ тузумдан қолган бу номақбул маросимдан воз кечиш керак. Меҳмонлар сабоқни мароқ билан тинглаётган ёшларни, илҳом билан уларга дарс ўтаётган ўқитувчиларни, бийрон жавоб бераётган аълочиларни кўришсин, кузатишсин. Дарс пайти ҳеч ким ўқитувчи ва ўқувчиларни чалғитмасин.

Она тили, адабиёт, тарих фанларидан, шунингдек, маънавият, одоб- ахлоқ, мусиқа, спорт йўналишлари бўйича сабоқ берадиган ўқитувчиларга ижодий эркинлик, яъни дарсга ўз билими ва тажрибаси асосида ёндашиш, қўшимча манбалардан фойдаланиш, сабоқларга таниқли кишиларни таклиф этиш, ижодий сайрлар уюштириш ҳуқуқи берилса, айни муддао бўлар эди.

Шу ўринда педагоглик фаолиятимдан бир мисол келтирмоқчиман. Миллий университетимизнинг журналистика факультетида бакалавриат бўлими талабаларига публицист маҳорати фанидан сабоқ бераман. Ўқув йили бошланмай туриб, йил давомида қайси куни қайси мавзуни ўтишим аниқ бўлади ва тасдиқланади. Унга қатъий амал қилиш керак. Белгиланган тартиб-қоида шундай. Аммо мен халқимизнинг фидойи фарзандлари Одил Ёқубов, Пиримқул Қодиров, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов вафот этган кунлари режадаги мавзуда эмас, шу азиз инсонларнинг ҳаёти ва ижоди тўғрисида, публицистик асарлари хусусида эркин дарс ўтдим. Давлатимиз раҳбарининг фармонига биноан фаол ижодкорлар мамлакатимизнинг олий мукофотларига сазовор бўлганларида ҳам шундай қилдим. Буни кимдир маъқуллади, кимдир ўзбошимчаликка йўйди.

Мактабни ислоҳ қилиш билан боғлиқ вазифаларнинг энг қийини ва энг зарури дарсликлар масаласидир. Бу муаммони ҳал қилмай туриб, кутилган натижага эришиб бўлмайди. Ҳамма ҳаракатларимиз зое кетади. Бу борада мутахассис эмасман, аммо кузатганим шуки, АҚШда, қатор Европа мамлакатларида мактаб дарсликлари матни биздагидай кўп ва оғир эмас. Қисқа қилиб айтганда содда, қисқа ва тушунарли. Улар ҳар йили янгиланмайди, бир ёзилган дарслик мазмун-моҳиятига кўра кўп йиллар ўқувчиларнинг қўлида бўлади. Турфа хил мактабларнинг қуйи синфларида узоқ йиллар ишлаган (ишлаётган), қанчадан-қанча болаларни саводли қилган тажрибали мураббийлар ўқув дарсликлари, бизнинг иборамиз билан айтганда, кўргазмали қуроллар, йўриқномаларнинг асосий (ҳа, асосий!) муаллифлари бўлишади. Чунки, йигирма-ўттиз йил давомида бола билан ёнма-ён яшаган, бошида онадай парвона бўлиб, бирга нафас олган, турли ҳолатларда кўзи қандай чақнаши, нималардан ҳайратланиши, болалик тафаккури қандай шаклланишини ўз кўзи билан кўрган, қалбан ҳис этган кишигина болаларбоп дарслик, дастур, қўлланма қандай бўлишини аниқ билади. Бундай педагоглар ижтимоий ҳолати турлича бўлган оилаларнинг фарзандларига қандай муомала қилишни, улар билан ўзаро тил топишни ҳам яхши англашади.

Яна бир кузатганим шуки, бошланғич синфлар учун мўлжалланган дарсликларда бирламчи эътибор (юқори синфлар учун мўлжалланганларида қисман) ўқувчининг фаҳмлаш, фарқлаш, идрок этиш, ўзаро қиёслаш, дарсликнинг бир саҳифасига ёнма-ён жойлаштирилган расм, манзара, мева, барг, идиш, жиҳоз, техника воситалари ва ҳоказоларнинг ранги, ҳажми, тузилиши, кўриниши, бир-бирига алоқадорлиги ёки бунинг акси эканлигини, яъни атайин қилинган “хато”ларни топа олишига қаратилади. Биз ҳам шу йўлдан борсак, янглишмаймиз.

Кўриниб турибдики, бу чиндан ҳам мураккаб масала ва бошқа бир мустақил мақола учун мавзу.

http://uza.uz/oz/society/talim-umummilliy-ish-26-08-2019