“Eti sizniki, suyagi bizniki”

Yaxshi maqolaga o`xshaydi, faqat muallifsiz…

“Sariq devni minib” asari qahramoni Hoshimboy qalpog`ini kiyib olib boshini ne balolarga qoldirdi deysiz. Ha, qalpoq uni tekis va ravon, chiroyli hamda nuqsonsizdek ko`ringan yo`ldan yurishiga bosh-qosh bo`ldi. U Hoshimjonga bir deguncha bo`y berdi, ko`z ochib-yumguncha bo`lgan fursatda olib qochib, kaltaklanishdan qutqardi. Ko`plab qahramonliklar, sirli va ajabtovur ishlarga qodir qalpoqchaning kuchi nega bilim berishga yetmadi? Axir u hamma narsaga qodir emasmidi?

Biz o`ylaymiz, buni oddiy odam bolasi ham eplay oladiku. Shunday emasmi? Lekin yosh kitobsevarlarimiz qalpoqchani sevadilar. Axir uning ko`magida Hoshimjon butun qishloq ahlini yolg`onchi oila kirdikorlaridan asrab qolmadimi? Demak, u yaxshi! Kitobsevar bolajonlar bizdan xafa bo`lmasin. Qalpoqchani ayblashga bizda sira asos yo`q. Faqat uning no`xotdek kamchiligi bor edi. Bu uning qo`lidan kelmaydigan – bilim berolmaslik qobiliyatida emas. Axir qalpoqda bilim nima qiladi? Bilim olish va uni o`rgatish uchun qancha matonat kerak deysiz.

Navoiy bobomiz bir harf o`rgatgan ustoz haqqini ming tillo bilan ham uzib bo`lmasligini bitib ketdi axir. Ular uchun tilloga teng narsa nima ekanligini bilasizmi? E’tibor bering, har qanday vijdonli va qalb ko`zi ochiq inson hayratga tushmay iloji yo`q.

Bizning yutug`imiz, shogirdlar muvaffaqqiyati tillo o`rnini bosarmish. Qiziq tabiatli insonlar. Yoshligimizda ota-onamiz tabiatiga hayron qolardik. O`zining ustida almisoqdan qolgan atigt bittagina kiyimi bor, bizda qalashib yotibdi. Shunda ham bozordan bizga loyiq kiyimlargina uyimizga kirib kelardi. Vijdonni qarang, biror marta rad qilmaganmiz. O`zingizning ustingizni butlang, yuring siz uchun xarid qilamiz demaganmiz. Ko`ra-bila turib, hamma hohish-istaklarimizning bajarilishini talab qilganmiz. Tan oling bunga hamisha erishganmiz. Chunki ota-onamiz bilishadi, ular Dadaqo`zi ota fikriga to`la qo`shiladilar: “Bolaning ko`ngli podsho”.

Bolaligimizda ko`rganimiz shunday yoqimli, hozir hamma “tabiiy” deb ataydigan, aslida g`ayritabiiy munosabatni vaqt o`tib ulg`ayishimiz jarayonida ustoz atalmish insonlarda ko`ra boshladik. Faqat ota-onamiz mehridan taltayib ketganmizda, ularning noodatiy muruvvat va xatti-harakatlarini ham xuddi hayot qonunidek qabul qilamiz. O`ylaymizki, ular shunga majbur. Do`stlar davrasida, ilm ahli ichida “Men bu fanni juda yaxshi bilaman”, “Bu sohada yetarli bilim va tajribaga egaman” deb ko`p aytishganini eshitganmiz. O`zimiz ham bunday jumlalarni ko`p bor ishlatamiz. Yana vijdonni ro`kach qilishga to`g`ri keladi. O`ylab qarasam, hech “Menga bu fanni yaxshi o`qitishgan” yoki “Bu sohada ustozlarim tufayli yetarli bilim va ko`nikmalarga ega bo`lganman” deya jumla tuzish haqida o`ylab ham ko`rmas ekanmiz.

Murabbiyni baxtiyor etgan o`sha tilloga erishganimizda ham bir jumla bilan eslamaymiz. Ular esa shu tilloga loyiq topilishimizni intizorlik bilan kutib o`tiradilar. Natijadan so`ng ikki xil jumla yaranglaydi: Ustoz aytadi: “Mening shogirdim”, shogird aytadi: “Mening g`alabam”.

Agar ota-onani ham yodga olsak, u ham ustozdek kamtar insonlar-da, “Mening farzandim” deydi xolos. Barcha oltin bizga, barcha qarsak bizga! Nima bunday holatda aybdor bormi, degan savol tug`iladi. Yo`q, bunda aybdor yo`q, qahramon ham biz emas. Bunda individ xususiyat, mehnat, izlanish, mehr-muruvvat mevasi, hatto millatimizga xos qadriyatlar bor. Kamchilik esa “biz” emas, “men” deb harakat qilishimizda, nimaning qadriga yetib, nimani tan olishni anglab yetmaganimizda.

Aslida ustozlarimiz ko`rsatayotgan to`g`ri yo`l va berayotgan ilm-u hikmat har qanday mo`jizadan-da kuchli. Uning o`zi mo`lizalarni yetaklaydi. Hoshimjonning sehrli qalpog`i qanday xatoga yo`l qo`ydi? Uning asli aybi nimada edi, degan savolga javob aytish vaqti keldi.

Qalpoqcha, avvalo, o`ziga suyanayotgan insonga to`g`ri yo`l ko`rsata olmadi. Hoshimjon hali yosh, kim qanday yo`l ko`rsatsa u yo`lni bosib o`tishga tayyor. Ayniqsa sehrli buyumga ega bo`lganida unda ko`plab yaxshi orzular paydo bo`ldi. Maqsadiga erishish uchun esa birgina imkoniyat borligini his etdi. U uchun qalpoqcha barcha orzularing ro`yobi. Oddiygina qilib aytganda, suyangan tog`iga aylandi. Mana shunday vaziyatda qalpoqcha uni to`g`ri yo`l bo`ylab yetaklaganda, bir marta bo`lsa-da “Men sehrliman, ammo hammasi o`z qo`lingda,” deganida edi… Shunda hammasi boshqacha bo`larmidi. Ana ko`ryapsizmi, bunday muhim vazifani hatto sehrli buyumlar ham bajara olmaydilar.

Ular bajara olmaydigan bunday mas’uliyatni esa ustozlarimiz kundalik hayotda necha bor uddalaydilar deysiz. Shuning uchun maktabga ilk qadam qo`yganimizda ota-onalarimiz farzndlarini murabbiylarimizga “Eti sizniki, suyagi bizniki” deb ishonib topshiradilar. Qiziq holat, ular bizdan ustozlarimiz o`gitiga amal qilsakkina rozi, ustozlarimiz esa aksincha ota-onani hurmat qilishimizni uqtiradilar. Demak, “Ustoz-otangdan ulug`” maqoli bilan bir o`rinda “Ustoz ham ota-ona” deyish mumkin ekan.

Oddiy bir holatni eslaylik. Hamma narsani o`rgatgan o`qituvchimiz nega ustozning har bir shogird hayotida tutgan o`rni to`g`risida va ularni hamisha xotirlab turishimiz biz uchun farz ekanini qulog`imizga quymagan? Ular bergan maslahatlarni bir yodimizga olaylik. Hammasida bosh qahramon o`zimiz: “Shogirdlarim, sizlar buyuk inson bo`lishingiz kerak, vatanga xizmat qilishingiz lozim, hamma maqsadlaringizga yetishishingiz darkor, ota-onangizni xurmat qiling, ular orzu qilgan farzand bo`ling”.

Qanday manfaatsiz va ezgu tilaklar! Uyimizda ham shunga o`xshash maslahat va talablarni esga olaylik: “Ustozingni xurmat qil, aytgan gapidan chiqma.bergan maslahatlarini qulog`ingga quyib ol”. O`quv dargohimizda ota-ona ulug`lansa, xonadonimizda ular tomonidan ustoz ulug`lanadi. Qarang qanday o`xshashlik, birdek ulug`vor insonlar ular. Bunday oddiy haqiqatlarni qachon sezamiz-u, qachon ularning mag`zini tushunib yetamiz. Balki buning uchun dono xalqimiz aytganidek, avvalo, ota-ona yoki ustoz bo`lib ko`rishimiz kerakmi?

Shu o`rinda bir fikr hayolimga keladi. Yaxshiyamki, yurtimizda 1-oktabr “Ustoz va murabbiylar kuni” nishonlanadi. Har holda yilda bir marta bo`lsa-da ularni eslash, minnatdorchilik bildirish uchun imkon tug`iladi. Balki shunday qilish lozimligini aslida eslatadi ham. Ularni eslaganimizda, esa ular ko`rsatgan yo`l-yo`riqlar, maslahatlarni ham yodga olishimiz va hamisha amal qilishimiz darkor. Zero, maktab direktori, o`qituvchilari aytgan bir og`iz gapning qanchalik to`g`ri ekanligini Hoshimjonga sehli qalpoqcha isbotladi. Ungacha esa qahramonimiz qanday uyatli holatlarga tushdi, qancha keraksiz mashaqqatlar chekdi. Buning uchun yuqoridagi fikrlardan chekingan holda qalpoqchadan minnatdor bo`lishimiz mumkin. Aslida yozuvchining ham maqsadi shunday edi. Ilm va bilimsiz hech narsaga erishib bo`lmasligini Hoshimjon orqali yana bir bor isbotlandi. Bizning nigohimiz esa o`sha bilim ortida turgan ustozlar mehnatiga ham tushishi kerak. Har holda , asarning o`zi ham ustozning mehnat mahsuli edi. Har qanday yozuvchi, jurnalist yoki havaskor inson qo`liga qalam olib biror narsa yozar ekan, albatta, undan ko`zlangan maqsad, insonlarga yetkazmoqchi bo`lgan fikrlari bo`ladi. Fikr-mulohaza esa o`quvchiga bog`liq. Biz aytmoqchi bo`lgan fikrlar shular edi. Xullas, buyog`iga “Eti sizniki, suyagi bizniki!”