Mahorat maktabi: Эркин Воҳидов. «СЎЗ ЛАТОФАТИ» КИТОБИДАН ҚАТРАЛАР

   Бир томчи шабнамдек мўъжаз ва тиниқ элчи деган соф ўзбекча туркий сўзда қанча хикмат бор!

Бизнинг шундай улуғ шеъриятимиз бор, бойликда беқиёс она тилимиз бор. Тил миллатнинг бош белгиси ҳисобланади. Тил бор — миллат бор. Тил йўқ — миллат йўқ.

Холиқи олам одамзодга идрок ва Сўз айтиш неъматини бериб, уни барча хилқатларидан устун яратди, жонли ва жонсиз оламга ҳоким қилди. Оламни идрок қилган инсон Сўзни идрок қилади. Сўзни идрок қилиб оламни янада теранроқ идрок қилади. Сўзнинг илдизига етган киши дунё­нинг тагига етгандек баҳра топади. Инсоният тарихи сўзлар қисматида яшириниб ётар экан.

Оламни охиригача англаб бўлмагандек, Сўзнинг ҳам тубига етиш имконсиздир. Биз кўзламоқ, кўзикмоқ, кўзгунинг кўздан келиб чиқишини биламиз, лекин кўз нима сабабдан кўз дейилганини, нега уни биров айн, биров чашм, биров глаз, биров ай деб аташини билмаймиз. Нега тошни бизнинг аждод тош деган, бошқалар хажар, санг, камень, стоун, штайн атаганлар, бу юзлаб номлар қаердан келган, билолмаймиз. Биз фақат фаразлар қиламиз, асил ҳақиқат эса сирлар уммони тубида ётибди. Лекин барибир тинчимас идрок эгаси бўлган одамзод ғаввос бўлиб бу уммон остини кезади, кашфиётлар қилади ва кашфиётлари ҳам чексиздир.

Ўйласам, изланишларимиз каби ғофиллигимиз-да поёнсиз экан. Сўзни эшитамиз, сўзлашни қотирамиз, лекин Сўз мағзини чақиш аксар хаёлимизга келмайди. Нега шундай деймиз, дея ўзимизга савол бермаймиз. Бу синоат тўла олам бамисоли олисдаги юлдузлардек ноаён қолаверади. Узум едим, “узум” дедим, билсам, токдан узиб едим, дегандек, ўз қўлим билан ишкомдан узум узатуриб, бу сўзнинг узмоқдан олингани хаёлимга келган эди. Ахир унган нарсани унум, ғуж ўсган мевани ғужум, жамият тузилишини тузум, чўғнинг қўридан қолган кулни қурум, деймиз. Оғизга солиб ютганимиз ютум, томоқдан қулт этиб ўтган сув қултум бўлганидек ишкомдан узиб еганимиз узум бўлади-да, дея ўз содда кашфиётимдан суюнган эдим.

Она тилимни муаззам ва улуғ десам, эъзозлаб бошга кўтарсам, бунинг боиси ўзимники бўлгани, жонимга яқинлиги учун эмас. Шунга ишонганим, иймон келтирганим учун, менинг ҳам бир-икки тилдан хабарим бўлиб, қиёслаш имкониятларим борлиги учундир.

Бир томчи шабнамдек мўъжаз ва тиниқ элчи деган соф ўзбекча туркий сўзда қанча хикмат бор!

Эл деб, элат деб халқни айтамиз. Яна ёв ҳеч қачон эл бўлмайди, деймиз, ёмонга элакишма деган ўгитимиз бор. Бу ўринда эл дўстлик, яқинлик маъноларини билдиради. Эл қадимда давлат тушунчасини ҳам ифода қилган. Элчи бир халқдан, бир давлатдан бошқа юртга юборилган вакилгина эмас, балки элни элга эл қиладиган одам, халқлар ўртасида меҳр риштасини боғловчи, дўстлик кўпригини қурувчи ҳамдир.

Сўзнинг ўзида шахс зиммасидаги залворли юк бор. Элчи адолат ва эзгулик йўлида ҳақ сўзни айтишга бурчли инсон.

Унинг жонига эса кафолат ҳужжати қилиб, қонундек мустаҳкам, шоҳлар ҳукмидек қатъий ҳикмат, айтилган: Элчига ўлим йўқ!

Омонат деган ўзбекона сўзга қалб қулоғини тутинг. Қанчалар теран инсоний туйғулар бор бу сўзда. У мулк ҳақида айтилса бировнинг омонати, жон ҳақида айтилса оллоҳнинг омонати. Банда учун дунё омонат, дунё учун банданинг ўзи омонат.

“Ёғилур ҳар дам фалакдан бошингга гарди фироқ,
Ўт равонроқким, омонатдир басе бу эски тоқ.”

Инсон бошига осмондан гард ёғилиб туради. Биз бугун бу гардни космик чанг, деймиз. Фазовий жисмларнинг Ер атмосферасида ёниб кетишидан ҳосил бўлган кул, деймиз. Бундай гардни Ҳазрат Навоий беш аср муқаддам қаёқдан билган, дея ҳайрон бўлманг. Берунийлар, Улуғбеклар яшаган юртда фазо сирлари аён эди. Ҳайратга сабаб бошқа, яъни бу илмий ҳақиқатнинг фалсафий хулосаси, бадиий тимсолидир. Эй одамзод, дейдилар ҳазрат, бошингга ёққан само чанглари айрилиқ гардларидир. Томидан тупроқ ёғилган уйда узоқ туриб бўлмайди. Бундай уй омонат. Чириган том остида яшаш хатарли. Осмонидан гард ёғилган дунёни, бу эски тоқни ҳам равонроқ, тезроқ тарк этган яхшидир. Омонат сўзининг маъно товланишига қаранг. Уй омонат, олам омонат.

Бир куни Миртемир домланинг уйига бордик. Домла ўзбек мумтоз адабиётини жуда яхши биладиган, зукко одам эди. Суҳбат асносида кабинетига кирганимизда, китоб жавонининг кўзга яқин ерида Пушкин, энг чеккада эса ҳазрат Навоийнинг суратлари турарди. Шунда мен ажабланиб: «Бу қанақаси бўлди, домла, ватанпарварлигингиз қаерда қолди, ўзбекнинг даҳо шоирини бир чеккага суриб қўйибсиз» дедим. Домла бир неча сония сукут сақлаб турди-да, ке­йин жилмайганча: «Мен Пушкинга қарашга уялмайман, чунки унинг бутун ижодини ўқиганман, ўрганганман. Ҳазратга қарашга эса уяламан, сабаби, у кишининг ижодини ақл билан ҳам, қалб билан ҳам англаб етганимча йўқ» деб жавоб қилди. Мана шу гапларни таниқли навоийшунос олим Абдуқодир Ҳайитметовга айтганимда, у киши «Гарчи мен бутун умримни Навоий ижодини ўрганишга бахшида этган бўлсам-да, бу уммон тубига етолган эмасман» деди.

Она тили умуммиллат мулкидир, демак, тил олдидаги масъулият ҳам умуммиллий. Мен ўзбекман, деган ҳар бир инсон ўзбек тили учун қайғурмоғи керак. Унутилган сўзларни тиклаш, борини бойитиб бориш, хорижий атамаларга муносиб истилоҳлар топиш ёлғиз тилшуносларнинг эмас, миллатнинг ишидир. Эски тузум барбод бўлди. Остановка турганда бекат, район турганда туман, вилка турганда санчқи дейишга нима бор, дегувчиларнинг даври ўтди.

Араб, форс тилларини сув қилиб ичиб юборган тадқиқотчилар сўзнинг энг чуқур илдизига етиб аслиятни маҳкам тутиб оладилар. Дунё хатога тўлиб кетганидан жонфиғон бўладилар. Риштон эмас, Рошидон; Бувайда эмас, Биби Убайда; арава эмас, ароба деб ёзиш ва айтишни талаб қиладилар. Уламолар, фузалолар дейиш саводсизлик, инсон ҳуқуқлари эмас, ҳақлари дейиш керак, чунки уламо, фузало, ҳуқуқ олим, фозил, ҳақ сўзларининг кўплиги деб қизишадилар. Айниқса, ахборотлар сўзини эшитсалар борми, сочлари тик бўлади. Ҳақиқатан ҳам хабарнинг жамъи – ахбор. Ахборотга айланиб яна бир кўплик қўшимчаси ортди. Ахборотлар десак энди хабар учта лардан лорсиллаган бўлади.

Одамларда тафаккур кучи ортгани сари тасаввур кучи камайиб бормоқда. Завқ-шавқ ўрнини совуқ ҳисоб-китоб эгалламоқда. Ақл ва юрак баҳсида ҳиссиёт енгилиб, қуруқ мантиқ ғалаба қилмоқда. Бу жамият учун хатарли ҳол. Ўзбек аскияни унутса, дўстона ҳазилларни эсдан чиқарса, сўзнинг латофатини англамай қолса бу фалокатдир.

Халқда “Меҳмон отангдан азиз”, “Устоз отангдан улуғ” деган ҳикмат бор. Бирор ақлли зот, отадан улуғ, отадан азиз инсон бўлмайди, деб айтган чоғи, кейинги вақтда “Меҳмон отангдек азиз”, “Устоз отангдек улуғ” дейиш урф бўлди. Отадан улуғ ва азиз кишининг йўқлиги ҳақиқат. Айнан шунинг учун ҳам бу ташбеҳ ишлатилади.

Мақолни таҳрир қилувчи ошноларга маслаҳатим бор: Агар “дан” ўрнига “дек” қўшишни жуда хоҳласангиз, халқнинг бошқа бир ибораси борки, уни шундай таҳрир қилса савобли иш бўлади. “Тўйлар қилинг, қамишдан бел боғлаб хизмат қилай,” дейдилар. Аслида қамишдан бел боғлаш эмас, қамишдек бел боғлаб хизмат қилиш тўғрироқ бўлади.

Тўйга чорлаганда таклиф қиламиз ёки лутфан ташриф буюришингизни сўраймиз, дейилади. Бизга биринчи жумла ўта қисқа, иккинчиси ўта узун туюлиб, ўртачасини танлаймиз: лутфан таклиф қиламиз! Ўзимиз билмаган ҳолда меҳмонни камситиб, ўз шахсимизни улуғлаймиз.

Сўз бамисоли чарақлаган юлдуз, оқиб ётган дарё, эсиб турган шамол каби хамманики. Ҳеч ким ҳеч кимга, ҳеч бир халқ бошқа ҳеч бир халққа, менинг сўзимни олдинг, ўзгартирдинг, буздинг, дея даъво қилмайди. Руслар фиръавнни фараон, Бобилни Вавилон, Сурияни Сирия деб айтсалар, бизнинг исмларимизни Кадыр, Таджи, Гулям деб талаффуз қилсалар биров, ҳай, нима қиляпсан, демайди. Чунки бу ҳол кўпга келган тўй. Ўзимиз ҳам талай хорижий сўзларнинг додини берганмиз.

Курайдиган қуролимиз курак, ички аъзо ичак, гул тубида турадиган идиш тубак – биз уни тувак деймиз – эканини билиш қийин эмас, лекин кўксимизда гурсиллаб урган юракни юрак дейиш тўғрими ёки урак? Юрак юрадими, урадими? Кўкрак-чи? Нега кўксимизни шундай атаймиз? Кўксим осмон, дегандек бу ном кўк, яъни осмон билан боғлиқми? Ундоқ десак, эмикдош маъносини англатувчи кўкалдош сўзидаги кўк ўзаги нимани англатади? Кўкракка алоқаси йўқмикан?.. Бундай жумбоқлар юзлаб, минглаб сўзларимиз замирида ётибди. Улар бизни қийнаши, уйқу бермаслиги керак, Маҳмуд Кошғарий бобомизнинг китоби ёстиғимиз остида бўлмоғи керак.

Маош деганда биз бугун ойлик иш ҳақини тушунамиз. Аслида бу сўзнинг маъноси тириклик, ҳаёт кечириш, яшамоқдир. Ҳазрат Навоий ҳам “Маош айламак аждаҳо комида”, дея бу сўзни худди шундай маънода айтганлар. Яъни шоҳ ҳузурида унинг истак-иродаси билан яшамоқ аждаҳо оғзида тириклик қилмоқ билан баробар.

Бизга таниш ҳамма сўзлар ҳам биз тушунган маънони англатмайди. Агар Ҳиндистонга журналист сифатида борган бўлсангиз зинҳор базинҳор “камина мухбирман” дея кўрманг. Мен ярамас жосусман, деган бўласиз.Чунки “камина” тубан, пасткаш маъносини англатади. “Мухбир” эса айғоқчи демакдир. Яна бир маслаҳат, ҳиндистонлик дўстингизни ватанга таклиф қилмоқчи бўлсангиз, асло сенга таклиф олиб келдим ёки таклиф юбораман, деб айтманг. Негаки, таклиф сўзи кулфат келтиришни англатади.

Болаликдаги шеърий машқларимнинг бирида, шаббода, тўхта бир пас, деб ёзган эканман. Деворий газета муҳаррири, ўзбек адабий тилида бир пас деган сўз йўқ, бир нафас дейиш керак, деб ўзи қизил қалам билан тўғрилаб қўйган… Луғатларга қарадим. Пос – туннинг саккиздан бири, деб шарҳланибди. Демак, тахминан бир соатга тенг тунги муддат – пос, бир соатлик тунги соқчи – посбон, русча часовой маъносидаги атама бўлиб чиқди. Ажабки, ўз сўзимиз бўлган пос жаҳон кезиб, яна ўзимизга пост шаклида, қўриқланадиган жой, соқчининг ўрни ҳамда лавозим маъноларини олиб қайтибди. Демак, ўзбекнинг бир паси бир соат бўлар экан. Гапимни бир пасда тугатаман, деган сўзнинг маъносини ўзингиз тушунаверинг.

Туркий халқларнинг кўргилиги шундаки, қадимги турк ёзуви йўқолиб кетган. Мўғулистоннинг Ўрхун, Россиянинг Енисей дарёлари соҳилидан топилган ёдгорликлар хати бир замонлар поёнсиз кенгликларда макон тутган халқларимизни бирлаштирган эди. Бамисоли хитойи тасвирхат – иероглифлар турли лаҳжаларда сўзлашувчи бир ярим миллиардлик халқни боғлаб тургандек. Бизнинг ҳам кўҳна ёзувимиз барҳаёт бўлиб, тараққий топганида, тилларимиз бу қадар йироқлашиб кетмас, қардош элларимиз мулоқотида учинчи тил восита бўлмас эди. Бизлар ягона буюк тилнинг усмонли, ўзбек, қозоқ, қирғиз, татар, бошқирд, тува, қораўғиз шеваларида сўзлашардик. Ёзи жазирама Туркман чўлларидан то аёзи бешафқат Ёқутистонгача поёнсиз маконда бизга тилмоч керак бўлмасди.

Тобаки деган сўзимиз бор. Унинг қисмати ажойиб. Тоб ўзак сўзнинг қизитиш, куйдириш маъноларидан келиб чиққан тоба (ясси қозонча, биз уни това, тава деймиз), тобланиш, обу тоб, тобига келтириш сингари калималар кўп. Тобаки деб тобада пиширилган ёки умуман қовурилган таом айтилади. Хуллас, тобаки деган сўз “сафарга чиқиб”, Россияга борди ва ўрис бўлиб қайтди. Мелибой – Миша, Сафарбой – Саша, Эргашбой Эрик бўлиб қайтгани каби Тобаки деган номини Табака қилиб келди. Тобада пишган таом экани эсидан чиқди ва қовурилган жўжага айланди. Биз ҳам ўзимизнинг “боламиз”ни танимай, Табака деб чақирадиган бўлдик.

Жонкуяр аждодларимиз сонсиз луғатлар тузиб, келажак авлоднинг саводини ўйлаганлар. Агар ўша луғатлар қўлимизда бўлганда фаннинг барча соҳаларида ўзбекча сўзлар кўпроқ ва устунроқ бўларди. Юридик шахс, жисмоний шахс, ҳуқуқбузарлик сингари зўрма-зўраки таржималарга эҳтиёж қолмасди. Олтин пробасини ўзбекча нима десак бўлади, деб бош қотирмас эдик. Ўзбекистоннинг тўқсон тўққиз ёрғитли тилласи бор, дея ифтихор билан айтардик. Олтинимиз ёнида олтин сўзимизга-да эга бўлардик. Мустақил юртимизнинг ўз мустақил армияси ўз ҳарбий атамаларини топарди. Саркарда ёнида сартиб, сарҳанг, сарлашкар, сипоҳсолор каби жанговар унвон-даражаларимиз бўлар, авангард, аръергард ўрнида хировул, чиндовул деб, ўнг ва сўл флангни баронғор, жавонғор дея Темур бобомиз айтгандек айтардик. Бу соф туркий сўзларнинг талаффузи қийин бўлса, маймана, майсара дердик. Мен асл ўзбекча юзбоши, мингбоши, айниқса, қўрбоши унвонларини тилга олмадим.

Ўзбек тилининг ўз грамматикаси – сарфу наҳви йўқ. Кимга тобе бўлсак унинг тили қоидаларини олганмиз. Хозирда рус тилининг сўз ясаш, гап қуриш, имло талабларини шундоққина қабул қилганмиз. Тилшунослик атамаларимиз бари русчадан таржима қилинган. Ўз она тилимизга мос грамматика яратиш ҳам олимларимиз бўйнидаги қарз. Ҳам бугунги авлод, ҳам келажак насллар олдида ўташ зарур бўлган, кечиктириб бўлмас қарз бу.

Тилимизда зимистон деган сўз бор. Боғистон, гулистон сўзлари каби чиройли, ёруғ калима. Лекин негадир зулматни билдиради. У аслида тиниқ ва оппоқ сўз. Форс ва рус тиллари қариндош бўлганидек, зимистон русча зима сўзи билан эгизак. Қиш кечасининг узун ва қоронғилиги учун зулматли тун зимистон қоронғиси дейилган, яъни қиш қоронғиси. Лекин биз гапни қисқа қилишга устамиз-ку. Зимистон қоронғисини ҳам қисқа қилиб зимистон дея қолдик. Тилшунос олимларимиз барака топсинлар, халойиқнинг айтгани бўла қолсин, деб, луғатларда зимистонга қоп-қоронғи кеча дея изоҳ бердилар. Хато қонуний тус олди.

Хунук деган сўзни биз кўрксиз, бадбашара деб тушунамиз. Аслида бу сўз совуқ дегани. Ташқари хунук, иссиқ кийиниб ол, десак тўғри бўлади. Лекин бундай деб айтсак кулги бўламиз. Ажабо, совуқ маъносидаги сўз қандай қилиб кўрксизга айланди? Бунга ҳам сабаб – қисқартиришга ўчлигимиз. Аввалда уни совуқ маъносида тўғри ишлатганмиз. Турқи совуқ одамни турқи хунук деганмиз. Кейинча турқ тушиб қолди, хунукнинг ўзини айтадиган бўлдик.

Оғзингни юм, овозингни ўчир, деган сўзни туғилгандан ўлгунча эшитамиз. Жим бўлиш бизга асрлар давомида сингдирилган. Ҳужайраларимизга жо бўлган. Яшаган юртимиз ўчган овозлар мамлакати бўлди. “Ғунча то оғзини очди, бўлди вайрон оқибат” деган шеърлар бизни тарбиялади. Озод ва мустақил бўлиб ҳам ички ҳадикдан тўла фориғ бўлмадик. Дарҳақиқат, шаҳар қуриш осону онгни ўзгартириш қийин экан.

Бу гаплар тилшунос олимнинг ҳукми эмас, бир қаламкашнинг ўйлари, холос. Сизнинг ҳам кўнглингизда шундай оғриқли гаплар кўп. Лекин менга гапиришни ким қўйибди, дея индамайсиз, баҳсга кирмайсиз. Ваҳоланки, тил ҳаммамизники. Фақат тилшуносларга боғлаб берилган томорқа эмас.

Илм ҳам, ижод ҳам баҳс билан тирик. Маърифат излаган инсон хато қилишдан чўчимайди. Маърифатли инсон бировнинг хатосидан кулмайди. Билмасанг гапирма, жим ўтир, демайди. Хатони тузатади, ўз фикрини айтади. Хато айтган ҳам қизариб-бўзармайди. Баҳс қилади, ё “фикрингиз маъқул,” дейди.

Навоийни билиш, тўла англаш ҳали бирон замондошимизга насиб этмаган. Катта-катта шоир, улуғ олимларимиз бу нарсани ўз суҳбатларида, илмий изланишлари, мақолаларида кўп бор таъкидлашган. Биз Навоийни англаш йўлидаги одамлармиз, холос. Уни билишимиз ҳам маълум бир даражада-да. Чунки унга кимдир кўпроқ, кимдир эса камроқ мурожаат этган бўлиши мумкин. Лекин Навоийни билмаган, тушунмаган, ижодидан умуман бехабар ижодкорни ўзбек миллатининг шоири ёки ёзувчиси деб ҳам бўлмайди. Навоийдан бегоналашган одамдан ҳеч қачон дуруст ижодкор чиқмайди, деб ўйлайман.

Навоийнинг ижодини тушуниш, анг­лаш учун форс, араб, эски ўзбек тилларини ўрганиш билан бир қаторда Қуръони карим, ҳадис, тасаввуф илмидан бохабар бўлиш, ундан кейин Навоий даврини, у яшаган муҳитни билиш лозим. Бугунги кунда Навоийни имкон қадар тўлиқ англашга интилиш учун ҳамма шароит етарли. Бу имкониятдан фойдаланишимиз керак. Навоийни билсак, ижодига чуқур кириб борсакгина, «Мен ўзбекман, Навоийнинг авлодиман» дея оламиз!

Erkin Vohidov
«SO’Z LATOFATI» KITOBIDAN QATRALAR

Bir tomchi shabnamdek mo»jaz va tiniq elchi degan sof o’zbekcha turkiy so’zda qancha xikmat bor!

Bizning shunday ulug’ she’riyatimiz bor, boylikda beqiyos ona tilimiz bor. Til millatning bosh belgisi hisoblanadi. Til bor — millat bor. Til yo’q — millat yo’q.

Xoliqi olam odamzodga idrok va So’z aytish ne’matini berib, uni barcha xilqatlaridan ustun yaratdi, jonli va jonsiz olamga hokim qildi. Olamni idrok qilgan inson So’zni idrok qiladi. So’zni idrok qilib olamni yanada teranroq idrok qiladi. So’zning ildiziga yetgan kishi dunyo­ning tagiga yetgandek bahra topadi. Insoniyat tarixi so’zlar qismatida yashirinib yotar ekan.

Olamni oxirigacha anglab bo’lmagandek, So’zning ham tubiga yetish imkonsizdir. Biz ko’zlamoq, ko’zikmoq, ko’zguning ko’zdan kelib chiqishini bilamiz, lekin ko’z nima sababdan ko’z deyilganini, nega uni birov ayn, birov chashm, birov glaz, birov ay deb atashini bilmaymiz. Nega toshni bizning ajdod tosh degan, boshqalar xajar, sang, kamen`, stoun, shtayn ataganlar, bu yuzlab nomlar qaerdan kelgan, bilolmaymiz. Biz faqat farazlar qilamiz, asil haqiqat esa sirlar ummoni tubida yotibdi. Lekin baribir tinchimas idrok egasi bo’lgan odamzod g’avvos bo’lib bu ummon ostini kezadi, kashfiyotlar qiladi va kashfiyotlari ham cheksizdir.

O’ylasam, izlanishlarimiz kabi g’ofilligimiz-da poyonsiz ekan. So’zni eshitamiz, so’zlashni qotiramiz, lekin So’z mag’zini chaqish aksar xayolimizga kelmaydi. Nega shunday deymiz, deya o’zimizga savol bermaymiz. Bu sinoat to’la olam bamisoli olisdagi yulduzlardek noayon qolaveradi. Uzum yedim, “uzum” dedim, bilsam, tokdan uzib yedim, degandek, o’z qo’lim bilan ishkomdan uzum uzaturib, bu so’zning uzmoqdan olingani xayolimga kelgan edi. Axir ungan narsani unum, g’uj o’sgan mevani
g’ujum, jamiyat tuzilishini tuzum, cho’g’ning qo’ridan qolgan kulni qurum, deymiz. Og’izga solib yutganimiz yutum, tomoqdan qult etib o’tgan suv qultum bo’lganidek ishkomdan uzib yeganimiz uzum bo’ladi-da, deya o’z sodda kashfiyotimdan suyungan edim.

Ona  tilimni muazzam va ulug’ desam, e’zozlab boshga ko’tarsam, buning boisi o’zimniki bo’lgani, jonimga yaqinligi uchun emas. Shunga ishonganim, iymon keltirganim uchun, mening ham bir-ikki tildan xabarim bo’lib, qiyoslash imkoniyatlarim borligi uchundir.

Bir  tomchi shabnamdek mo»jaz va tiniq elchi degan sof o’zbekcha turkiy so’zda qancha xikmat bor!

El  deb, elat deb xalqni aytamiz. Yana yov hech qachon el bo’lmaydi, deymiz, yomonga elakishma degan o’gitimiz bor. Bu o’rinda el do’stlik, yaqinlik ma’nolarini bildiradi. El qadimda davlat tushunchasini ham ifoda qilgan. Elchi bir xalqdan, bir davlatdan boshqa yurtga yuborilgan vakilgina emas, balki elni elga el qiladigan odam, xalqlar o’rtasida mehr rishtasini bog’lovchi, do’stlik ko’prigini quruvchi hamdir.

So’zning o’zida shaxs zimmasidagi zalvorli yuk bor. Elchi adolat va ezgulik yo’lida haq so’zni aytishga burchli inson.

Uning joniga esa kafolat hujjati qilib, qonundek mustahkam, shohlar hukmidek qat’iy hikmat, aytilgan: Elchiga o’lim yo’q!

Omonat degan o’zbekona so’zga qalb qulog’ini tuting. Qanchalar teran insoniy tuyg’ular bor bu so’zda. U mulk haqida aytilsa birovning omonati, jon haqida aytilsa ollohning omonati. Banda uchun dunyo omonat, dunyo uchun bandaning o’zi omonat.

“Yog’ilur har dam falakdan boshingga gardi firoq,
O’t ravonroqkim, omonatdir base bu eski toq.”

Inson boshiga osmondan gard yog’ilib turadi. Biz bugun bu gardni kosmik chang, deymiz. Fazoviy jismlarning Yer atmosferasida yonib ketishidan hosil bo’lgan kul, deymiz. Bunday gardni Hazrat Navoiy besh asr muqaddam qayoqdan bilgan, deya hayron bo’lmang. Beruniylar, Ulug’beklar yashagan yurtda fazo sirlari ayon edi. Hayratga sabab boshqa, ya’ni bu ilmiy haqiqatning falsafiy xulosasi, badiiy timsolidir. Ey odamzod, deydilar hazrat, boshingga yoqqan samo changlari ayriliq gardlaridir. Tomidan tuproq yog’ilgan uyda uzoq turib bo’lmaydi. Bunday uy omonat. Chirigan tom ostida yashash xatarli. Osmonidan gard yog’ilgan dunyoni, bu eski toqni ham ravonroq, tezroq tark etgan yaxshidir. Omonat so’zining ma’no tovlanishiga qarang. Uy omonat, olam omonat.

Bir kuni Mirtemir domlaning uyiga bordik. Domla o’zbek mumtoz adabiyotini juda yaxshi biladigan, zukko odam edi. Suhbat asnosida kabinetiga kirganimizda, kitob javonining ko’zga yaqin yerida Pushkin, eng chekkada esa hazrat Navoiyning suratlari turardi. Shunda men ajablanib: «Bu qanaqasi bo’ldi, domla, vatanparvarligingiz qaerda qoldi, o’zbekning daho shoirini bir chekkaga surib qo’yibsiz» dedim. Domla bir necha soniya sukut saqlab turdi-da, ke­yin jilmaygancha: «Men Pushkinga qarashga uyalmayman, chunki uning butun ijodini o’qiganman, o’rganganman. Hazratga qarashga esa uyalaman, sababi, u kishining ijodini aql bilan ham, qalb bilan ham anglab yetganimcha yo’q» deb javob qildi. Mana shu gaplarni taniqli navoiyshunos olim Abduqodir Hayitmetovga aytganimda, u kishi «Garchi men butun umrimni Navoiy ijodini o’rganishga baxshida etgan bo’lsam-da, bu ummon tubiga yetolgan emasman» dedi.

Ona  tili umummillat mulkidir, demak, til oldidagi mas’uliyat ham umummilliy. Men o’zbekman, degan har bir inson o’zbek tili uchun qayg’urmog’i kerak. Unutilgan so’zlarni tiklash, borini boyitib borish, xorijiy atamalarga munosib istilohlar topish yolg’iz tilshunoslarning emas, millatning ishidir. Eski tuzum barbod bo’ldi. Ostanovka turganda bekat, rayon turganda tuman, vilka turganda sanchqi deyishga nima bor, deguvchilarning davri o’tdi.

Arab, fors tillarini suv qilib ichib yuborgan tadqiqotchilar so’zning eng chuqur ildiziga yetib asliyatni mahkam tutib oladilar. Dunyo xatoga to’lib ketganidan jonfig’on bo’ladilar. Rishton emas, Roshidon; Buvayda emas, Bibi Ubayda; arava emas, aroba deb yozish va aytishni talab qiladilar. Ulamolar, fuzalolar deyish savodsizlik, inson huquqlari emas, haqlari deyish kerak, chunki ulamo, fuzalo, huquq olim, fozil, haq so’zlarining ko’pligi deb qizishadilar. Ayniqsa, axborotlar so’zini eshitsalar bormi, sochlari tik bo’ladi. Haqiqatan ham xabarning jam’i – axbor. Axborotga aylanib yana bir ko’plik qo’shimchasi ortdi. Axborotlar desak endi xabar uchta lardan lorsillagan bo’ladi.

Odamlarda tafakkur kuchi ortgani sari tasavvur kuchi kamayib bormoqda. Zavq-shavq o’rnini sovuq hisob-kitob egallamoqda. Aql va yurak bahsida hissiyot yengilib, quruq mantiq g’alaba qilmoqda. Bu jamiyat uchun xatarli hol. O’zbek askiyani unutsa, do’stona hazillarni esdan chiqarsa, so’zning latofatini anglamay qolsa bu falokatdir.

Xalqda “Mehmon otangdan aziz”, “Ustoz otangdan ulug’” degan hikmat bor. Biror aqlli zot, otadan ulug’, otadan aziz inson bo’lmaydi, deb aytgan chog’i, keyingi vaqtda “Mehmon otangdek aziz”, “Ustoz otangdek ulug’” deyish urf bo’ldi. Otadan ulug’ va aziz kishining yo’qligi haqiqat. Aynan shuning uchun ham bu tashbeh ishlatiladi.

Maqolni tahrir qiluvchi oshnolarga maslahatim bor: Agar “dan” o’rniga “dek” qo’shishni juda xohlasangiz, xalqning boshqa bir iborasi borki, uni shunday tahrir qilsa savobli ish bo’ladi. “To’ylar qiling, qamishdan bel bog’lab xizmat qilay,” deydilar. Aslida qamishdan bel bog’lash emas, qamishdek bel bog’lab xizmat qilish to’g’riroq bo’ladi.

To’yga chorlaganda taklif qilamiz yoki lutfan tashrif buyurishingizni so’raymiz, deyiladi. Bizga birinchi jumla o’ta qisqa, ikkinchisi o’ta uzun tuyulib, o’rtachasini tanlaymiz: lutfan taklif qilamiz! O’zimiz bilmagan holda mehmonni kamsitib, o’z shaxsimizni ulug’laymiz.

So’z  bamisoli charaqlagan yulduz, oqib yotgan daryo, esib turgan shamol kabi xammaniki. Hech kim hech kimga, hech bir xalq boshqa hech bir xalqqa, mening so’zimni olding, o’zgartirding, buzding, deya da’vo qilmaydi. Ruslar fir’avnni faraon, Bobilni Vavilon, Suriyani Siriya deb aytsalar, bizning ismlarimizni Kadir, Tadji, Gulyam deb talaffuz qilsalar birov, hay, nima qilyapsan, demaydi. Chunki bu hol ko’pga kelgan to’y. O’zimiz ham talay xorijiy so’zlarning dodini berganmiz.

Kuraydigan qurolimiz kurak, ichki a’zo ichak, gul tubida turadigan idish tubak – biz uni tuvak deymiz – ekanini bilish qiyin emas, lekin ko’ksimizda gursillab urgan yurakni yurak deyish to’g’rimi yoki urak? Yurak yuradimi, uradimi? Ko’krak-chi? Nega ko’ksimizni shunday ataymiz? Ko’ksim osmon, degandek bu nom ko’k, ya’ni osmon bilan bog’liqmi? Undoq desak, emikdosh ma’nosini anglatuvchi ko’kaldosh so’zidagi ko’k o’zagi nimani anglatadi? Ko’krakka aloqasi yo’qmikan?.. Bunday jumboqlar yuzlab, minglab so’zlarimiz zamirida yotibdi. Ular bizni qiynashi, uyqu bermasligi kerak, Mahmud Koshg’ariy bobomizning kitobi yostig’imiz ostida bo’lmog’i kerak.

Maosh deganda biz bugun oylik ish haqini tushunamiz. Aslida bu so’zning ma’nosi tiriklik, hayot kechirish, yashamoqdir. Hazrat Navoiy ham “Maosh aylamak ajdaho komida”, deya bu so’zni xuddi shunday ma’noda aytganlar. Ya’ni shoh huzurida uning istak-irodasi bilan yashamoq ajdaho og’zida tiriklik qilmoq bilan barobar.

Bizga tanish hamma so’zlar ham biz tushungan ma’noni anglatmaydi. Agar Hindistonga jurnalist sifatida borgan bo’lsangiz zinhor bazinhor “kamina muxbirman” deya ko’rmang. Men yaramas josusman, degan bo’lasiz.Chunki “kamina” tuban, pastkash ma’nosini anglatadi. “Muxbir” esa ayg’oqchi demakdir. Yana bir maslahat, hindistonlik do’stingizni vatanga taklif qilmoqchi bo’lsangiz, aslo senga taklif olib keldim yoki taklif yuboraman, deb aytmang. Negaki, taklif so’zi kulfat keltirishni anglatadi.

Bolalikdagi she’riy mashqlarimning birida, shabboda, to’xta bir pas, deb yozgan ekanman. Devoriy gazeta muharriri, o’zbek adabiy tilida bir pas degan so’z yo’q, bir nafas deyish kerak, deb o’zi qizil qalam bilan to’g’rilab qo’ygan… Lug’atlarga qaradim. Pos – tunning sakkizdan biri, deb sharhlanibdi. Demak, taxminan bir soatga
teng tungi muddat – pos, bir soatlik tungi soqchi – posbon, ruscha chasovoy ma’nosidagi atama bo’lib chiqdi. Ajabki, o’z so’zimiz bo’lgan pos jahon kezib, yana o’zimizga post shaklida, qo’riqlanadigan joy, soqchining o’rni hamda lavozim ma’nolarini olib qaytibdi. Demak, o’zbekning bir pasi bir soat bo’lar ekan. Gapimni bir pasda tugataman, degan so’zning ma’nosini o’zingiz tushunavering.

Turkiy xalqlarning ko’rgiligi shundaki, qadimgi turk yozuvi yo’qolib ketgan. Mo’g’ulistonning O’rxun, Rossiyaning Yenisey daryolari sohilidan topilgan yodgorliklar xati bir zamonlar poyonsiz kengliklarda makon tutgan xalqlarimizni birlashtirgan edi. Bamisoli xitoyi tasvirxat – ierogliflar turli lahjalarda so’zlashuvchi bir yarim milliardlik xalqni bog’lab turgandek. Bizning ham ko’hna yozuvimiz barhayot bo’lib, taraqqiy topganida, tillarimiz bu qadar yiroqlashib ketmas, qardosh ellarimiz muloqotida uchinchi til vosita bo’lmas edi. Bizlar yagona buyuk tilning usmonli, o’zbek, qozoq, qirg’iz, tatar, boshqird, tuva, qorao’g’iz shevalarida so’zlashardik. Yozi jazirama Turkman cho’llaridan to ayozi beshafqat Yoqutistongacha poyonsiz makonda bizga tilmoch kerak bo’lmasdi.

Tobaki degan so’zimiz bor. Uning qismati ajoyib. Tob o’zak so’zning qizitish, kuydirish ma’nolaridan kelib chiqqan toba (yassi qozoncha, biz uni tova, tava deymiz), toblanish, obu tob, tobiga keltirish singari kalimalar ko’p. Tobaki deb tobada pishirilgan yoki umuman qovurilgan taom aytiladi. Xullas, tobaki degan so’z “safarga chiqib”, Rossiyaga bordi va o’ris bo’lib qaytdi. Meliboy – Misha, Safarboy – Sasha, Ergashboy Erik bo’lib qaytgani kabi Tobaki degan nomini Tabaka qilib keldi. Tobada pishgan taom ekani esidan chiqdi va qovurilgan jo’jaga aylandi. Biz ham o’zimizning “bolamiz”ni tanimay, Tabaka deb chaqiradigan bo’ldik.

Jonkuyar ajdodlarimiz sonsiz lug’atlar tuzib, kelajak avlodning savodini o’ylaganlar. Agar o’sha lug’atlar qo’limizda bo’lganda fanning barcha sohalarida o’zbekcha so’zlar ko’proq va ustunroq bo’lardi. Yuridik shaxs, jismoniy shaxs, huquqbuzarlik singari zo’rma-zo’raki tarjimalarga ehtiyoj qolmasdi. Oltin probasini o’zbekcha nima desak bo’ladi, deb bosh qotirmas edik. O’zbekistonning to’qson to’qqiz yorg’itli tillasi bor, deya iftixor bilan aytardik. Oltinimiz yonida oltin so’zimizga-da ega bo’lardik. Mustaqil yurtimizning o’z mustaqil armiyasi o’z harbiy atamalarini topardi. Sarkarda yonida sartib, sarhang, sarlashkar, sipohsolor kabi jangovar unvon-darajalarimiz bo’lar, avangard, ar’ergard o’rnida xirovul, chindovul deb, o’ng va so’l flangni barong’or, javong’or deya Temur bobomiz aytgandek aytardik. Bu sof turkiy so’zlarning talaffuzi qiyin bo’lsa, maymana, maysara derdik. Men asl o’zbekcha yuzboshi, mingboshi, ayniqsa, qo’rboshi unvonlarini tilga olmadim.

O’zbek tilining o’z grammatikasi – sarfu nahvi yo’q. Kimga tobe bo’lsak uning tili qoidalarini olganmiz. Xozirda rus tilining so’z yasash, gap qurish, imlo talablarini shundoqqina qabul qilganmiz. Tilshunoslik atamalarimiz bari ruschadan tarjima qilingan. O’z ona tilimizga mos grammatika yaratish ham olimlarimiz bo’ynidagi qarz. Ham bugungi avlod, ham kelajak nasllar oldida o’tash zarur bo’lgan, kechiktirib bo’lmas qarz bu.

Tilimizda zimiston degan so’z bor. Bog’iston, guliston so’zlari kabi chiroyli, yorug’ kalima. Lekin negadir zulmatni bildiradi. U aslida tiniq va oppoq so’z. Fors va rus tillari qarindosh bo’lganidek, zimiston ruscha zima so’zi bilan egizak. Qish kechasining uzun va qorong’iligi uchun zulmatli tun zimiston qorong’isi deyilgan, ya’ni qish qorong’isi. Lekin biz gapni qisqa qilishga ustamiz-ku. Zimiston qorong’isini ham qisqa qilib zimiston deya qoldik. Tilshunos olimlarimiz baraka topsinlar, xaloyiqning aytgani bo’la qolsin, deb, lug’atlarda zimistonga qop-qorong’i kecha deya izoh berdilar. Xato qonuniy tus oldi.

Xunuk degan so’zni biz ko’rksiz, badbashara deb tushunamiz. Aslida bu so’z sovuq degani. Tashqari xunuk, issiq kiyinib ol, desak to’g’ri bo’ladi. Lekin bunday deb aytsak kulgi bo’lamiz. Ajabo, sovuq ma’nosidagi so’z qanday qilib ko’rksizga aylandi? Bunga ham sabab – qisqartirishga o’chligimiz. Avvalda uni sovuq ma’nosida to’g’ri ishlatganmiz. Turqi sovuq odamni turqi xunuk deganmiz. Keyincha turq tushib qoldi, xunukning o’zini aytadigan bo’ldik.

Og’zingni yum, ovozingni o’chir, degan so’zni tug’ilgandan o’lguncha eshitamiz. Jim bo’lish bizga asrlar davomida singdirilgan. Hujayralarimizga jo bo’lgan. Yashagan yurtimiz o’chgan ovozlar mamlakati bo’ldi. “G’uncha to og’zini ochdi, bo’ldi vayron oqibat” degan she’rlar bizni tarbiyaladi. Ozod va mustaqil bo’lib ham ichki hadikdan to’la forig’ bo’lmadik. Darhaqiqat, shahar qurish osonu ongni o’zgartirish qiyin ekan.

Bu  gaplar tilshunos olimning hukmi emas, bir qalamkashning o’ylari, xolos. Sizning ham ko’nglingizda shunday og’riqli gaplar ko’p. Lekin menga gapirishni kim qo’yibdi, deya indamaysiz, bahsga kirmaysiz. Vaholanki, til hammamizniki. Faqat tilshunoslarga bog’lab berilgan tomorqa emas.

Ilm  ham, ijod ham bahs bilan tirik. Ma’rifat izlagan inson xato qilishdan cho’chimaydi. Ma’rifatli inson birovning xatosidan kulmaydi. Bilmasang gapirma, jim o’tir, demaydi. Xatoni tuzatadi, o’z fikrini aytadi. Xato aytgan ham qizarib-bo’zarmaydi. Bahs qiladi, yo “fikringiz ma’qul,” deydi.

Navoiyni bilish, to’la anglash hali biron zamondoshimizga nasib etmagan. Katta-katta shoir, ulug’ olimlarimiz bu narsani o’z suhbatlarida, ilmiy izlanishlari, maqolalarida ko’p bor ta’kidlashgan. Biz Navoiyni anglash yo’lidagi odamlarmiz, xolos. Uni bilishimiz ham ma’lum bir darajada-da. Chunki unga kimdir ko’proq, kimdir esa kamroq murojaat etgan bo’lishi mumkin. Lekin Navoiyni bilmagan, tushunmagan, ijodidan umuman bexabar ijodkorni o’zbek millatining shoiri yoki yozuvchisi deb ham bo’lmaydi. Navoiydan begonalashgan odamdan hech qachon durust ijodkor chiqmaydi, deb o’ylayman.

Navoiyning ijodini tushunish, ang­lash uchun fors, arab, eski o’zbek tillarini o’rganish bilan bir qatorda Qur’oni karim, hadis, tasavvuf ilmidan boxabar bo’lish, undan keyin Navoiy davrini, u yashagan muhitni bilish lozim. Bugungi kunda Navoiyni imkon qadar to’liq anglashga intilish uchun hamma sharoit yetarli. Bu imkoniyatdan foydalanishimiz kerak. Navoiyni bilsak, ijodiga chuqur kirib borsakgina, «Men o’zbekman, Navoiyning avlodiman» deya olamiz!