Jamoatchilik bilan aloqalar (6)

O`zMU Jurnalistika fakulteti 1-bosqich talabalari uchun 6-maruza

6-мавзу. Фанлараро фан

Амалий машғулот ва маҳорат дарси учун мушоҳадалар

 Инсон ақли-тафаккури ила кашф этилган жамики фанлар моҳиятан бир-бири билан узвий алоқададир. Ҳар бир фаннинг ўз тарихи, ўрни бор. Ўтмишда буюк бобокалонларимизнинг ақл машъали ила турли фанларга асос солинган. Айтайлик, «Алгебра» сўзи қаердан олинганини бугунги авлод яхши билади. Абу Абдулло Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмийнинг «Ал-жабр вал-муқобала» асаридаги «Ал-жабр» – «Алгебра» атамасига асос бўлган бўлса, дунё миқёсида деярли бир хил талаффуз этиладиган «Медицина» – асли Абу Али ибн Синога нисбатан ўша даврдаёқ айтилган «Мададисино» (яъни, «Синонинг мадади») атамасининг ҳосиласидир. Бугун лисонимизда кенг қўлланаётган «Тиббиёт» фани номи (атамаси) ҳам улуғ ҳакимнинг «Тиб қонунлари» асаридан олинган бўлса не ажаб.

Азал-азалдан то бугунги кунгача фалсафа, адабиёт, биология, география, математика, физика, кимё, геодезия, астрономия, социология, информатика, тарих, кибернетика, электроника, генетика каби фанлар мантиқан бир-бири билан чамбарчас. Нафақат фан сифатида, ишлаб чиқариш соҳаларида ҳам уларни бир-бирисиз тасаввур этиб бўлмайди. Айтайлик, адабиёт – барча соҳа учун бирдек қадрли. У бутун инсониятнинг маънавий бойлиги, кўнгил мулки! Кимё мўъжизаларидан бебаҳра инсонни тасаввур этиш қийин. Табиат қонунларини ўргатувчи физиканинг «дахли бўлмаган» соҳанинг ўзи бўлмаса керак. Ҳисоб-китобларимиз ечими математика фани билан боғлиқ. Бутун борлиқ мўъжизаларидан тортиб курраи заминдаги мамлакатлар, уларнинг чегаралари, пойтахтлари, халқлари, иқлими, турфа бойликлари ҳақида биз аввало география фани орқали тасаввурга эгамиз.

Хуллас, ҳаётимиз воқелигига айланган илм-фанлар мудом узвийдир. Ана шу узвийликни янада мукаммаллаштириб, такомиллаштириб бораётган «Жамоатчилик билан алоқалар» (PR — пиар) фанини эса сўнгги ўн йилликлар мўъжизаси деб аташ мумин. Юқоридаги бобларда бу фан инглизча «Rublic Relations» («Паблик рилейшнз»), ўзбекча – «Жамоатчилик билан алоқалар» эканлиги ҳақида ёзгандик.

Пиарнинг фан сифатида шаклланишида Э. Бернайз, С. Блэк, М. Гундарин, С. Катлип, А. Сентер, Г. Брум, В. Королько, Д. Ольшанский, Е. Пашенцев, Г. Почепцов каби мутахассис олимларнинг хизматлари беқиёс. Бу муаллифларнинг китобларини ўқиб таҳлил қилганда PR моҳият-эътиборига кўра – фанлараро фан эканлигини англаш мумкин.

Маълумки, ҳар бир соҳа муайян фан асосига қурилган. Унинг назарий асоси ўша фан билан белгиланади. Ижодий соҳанинг заминида адабиёт турса, кимёсаноат соҳасининг асл пойдевори – кимё фанидир. Ишлаб чиқариш соҳаларининг назарий асослари ҳам қайсидир фанларга дахлдор. Муайян соҳаларни республика миқёсида бошқарувчи идоралар эса моҳият-эътиборига кўра вазирлик, уюшма, корпорация, компания, ташкилот ва ҳоказолар ҳисобланади. Демак, ўша идораларнинг жамоатчилик билан алоқалари – уларга назарий асос бўлган фанларнинг ҳам алоқалари демак.

Жамоатчилик билан алоқалар масаласига бугун ҳар қачонгидан кўпроқ эътибор берилаётгани баайни ҳақиқат. Юртимизда глобал масалалар одилона ҳал этилишида аввало халқ билан мулоқот ўз самарасини кўрсатмоқда.

Жамоатчилик билан алоқалар – халқ билан мулоқот муҳим ижтимоий воқеликка айланган. Бугунги кунда одамларнинг онгини, ҳаёт тарзини шакллантирадиган ижтимоий муносабатлар бутунлай янгича маъно-мазмун касб этмоқда.

Юртимиз истиқлолга эришгунга қадар кўпчилигимиз бу дунёвий фан – PR ҳақида тасаввурга эга эмасдик. Ўқув даргоҳларимизда ўрганган фанларимиз орасида у ҳақда маълумот олмаган эдик. Ўтган асрнинг қомусий манбаси ҳисобланган ҳамда турфа фанлар ҳақида жуда кўп маълумотлар жамланган 14 томлик «Ўзбек совет энциклопедияси»да ва ҳатто 1979 йилда «Советская энциклопедия» нашриёти томонидан чиқарилган улкан китоб – «Советский энциклопедический словарь»да ҳам «Паблик рилейшнз» ҳақида бирор сатр йўқ. Демакки, «шўро фани энг юксак чўққига эришган» даврда ҳам бу дунёвий фан эътибордан четда қолаверган…

Машҳур инглиз олими Сэм Блэкнинг «Введение в паблик рилейшнз» («Паблик рилейшнзга кириш») китоби рус тилига таржима қилиниб, 1990 йили Россияда кам эмас – 65000 нусхада чоп этилганди, у тезда қўлма-қўл бўлиб кетди. Шундан сўнг бу оммабоп китоб бирнеча бор кўпминг нусхаларда чоп этилса-да китоб пештахталарида туриб қолаётгани йўқ…

Бундан ташқари сўнгги беш-олти йил орасида Украина ва Россияда Валентин Корольконинг «Основы паблик рилейшнз», Георгий Почепцовнинг «Паблик рилейшнз для профессионалов», Россиянинг ўзида Ирина Алешинанинг «Паблик рилейшнз для менеджеров и маркетеров», Дороти Дотининг «Паблисити и Паблик рилейшнз», Александр Чумиковнинг «Связи и общественностью» сингари қатор китоблари чоп этилган бўлиб, умумий мазмун-моҳияти айнан – «Жамоатчилик билан алоқалар» мавзуига қаратилгани кўриниб турибди.

Сэм Блэкнинг «Введение в паблик рилейшнз» («Паблик рилейшнзга кириш») китобига Россиядаги Ростов давлат университети журналистика назарияси ва амалиёти кафедраси доценти Грант Карташяннинг ёзган сўзбошисида таъкидланганидек, «Паблик рилейшнз кишиларнинг ўзаро ҳамфикрлиликка қай тариқа эришишни ўргатади»1.

Паблик рилейшнз халқаро ассоциацияси илмий тадқиқот ва таълим қўмитаси раиси Рита Бхимани эса мазкур китоб аввалида шундай ёзади: «Паблик рилейшнз яхши бошқарувнинг ажралмас қисмидир. Фақат у шу соҳадаги мутасаддиларнинг етарли даражада билим базасига ва ишлаш қобилиятига эга бўлган тақдиридагина ўзлигини тўла намоён этиши мумкин»2.

Демак, «Паблик рилейшнз»–«Жамоатчилик билан алоқалар» моҳиятан дунёвий фан сифатида бизнинг ҳам илмий-маънавий хазинамизни бойитишга хизмат қилади. Зотан, Сэм Блэкнинг эътироф этишича, бу фан ўнта асосий мақсадга йўналтирилган:

Жамоатчилик фикри.

Жамоатчилик муносабатлари.

Ҳукуматлараро алоқалар.

Ижтимоий ҳаёт.

Саноатдаги муносабатлар.

Молиявий алоқалар.

Халқаро алоқалар.

Истеъмолчилар билан муносабатлар.

Статистика ва тадқиқот.

Оммавий ахборот воситалари3.

Кўриниб турибдики, ривожланган давлатларда жамоатчилик билан алоқалар соҳасида муайян тадқиқотлар, илмий кашфиётлар, назарий билим ва амалиёт борасидаги тажрибалар етарли. Тўпланган тажрибаларни жаҳон андозалари сифатида қабул қилиш ва қўллаш эса фойдадан ҳоли бўлмайди.

Ҳақиқатан ҳам жамоатчилик билан самарали алоқалар ўрнатишни фақат жамоатчиликнинг фикрини ўрганиш орқалигина амалга ошириш мумкин. Жамоатчилик фикрини ўрганиш, билиш ва ундан фойдаланиш эса кўпроқ социология фанининг мақсади ва вазифаларидандир. Журналистика ахборот билан ишлайди. Аммо ахборот билан ишлашнинг ўзигина жамоатчилик билан алоқалар фанини биратўла филология фанлари сафига ўтказа олмайди. Чунки, бугунги кунда ахборот алмашинуви масалалари билан барча фанлар вакиллари фаол шуғулланмоқдалар. Шундан хулоса чиқаришимиз мумкинки, гарчи «Паблик рилейшнз» – “Жамоатчилик билан алоқалар” фани бугунги кунда кўпроқ Журналистика факультетларида ўқитилса ҳам у филологияга нисбатан социология фанига яқинроқдир, дейишга ҳақлимиз.

Хулоса қилиб айтганда, жамоатчилик билан алоқалар назариясини ўргатадиган «Паблик рилейшнз» фани фанлараро фан сифатида пухта ўрганилиши ҳаёт тақозосидир.

_________________________________________________

1 Сэм Блэк. Введение в Паблик Рилейшнз. -С. Достов на-Дону, 1998 г. 3-бет.

2 Сэм Блэк. Введение в Паблик Рилейшнз. -С. Достов на-Дону, 1998 г. 6-бет.

3 Ўша китоб, 10-бет

Маърузачи: Тўлқин Эшбеков,

ЎзМУ Журналистика факультети «Журналистика» кафедраси доценти,

филология фанлари номзоди

(«PR: ЖАМОАТЧИЛИК БИЛАН АЛОҚАЛАР НАЗАРИЯСИ ВА АМАЛИЁТИ» дарслиги асосида тайёрланди).